Fonetika (greksheφωνητικός) — bullingvistikanıń bir tarmaǵı bolıp, adamlardıń seslerdi qalay payda etiwin hám qabıllawın, yamasa ımlaw tilleri jaǵdayında, belgilerdiń uqsas aspektlerin úyrenedi[1]. Sóylewdiń fizikalıq qásiyetlerin izertlewge qánigelesken til ilimpazları fonetikler dep ataladı. Fonetika tarawı dástúrli túrde úsh kishi tarmaqqa bólinedi:artikulyaciyalıq fonetika,akustikalıq fonetika hámesitiw fonetikası. Dástúrli túrde, fonetikanıń eń kishi lingvistikalıq birligi — fon, yaǵnıy tildegi sóylew sesi bolıp, olfonologiyalıq birlik bolǵanfonemadan ózgeshelenedi; fonema — bul fonlardıń abstrakt kategoriyası bolıp, sonday-aq ol belgili bir tildegi sesler arasında mánini ajıratıwshı eń kishi birlik retinde anıqlanadı[2].
Fonetika tildiń seslik tárepin, tildiń máni shıǵarıwshı birlikleri bolǵan sózlerdegi,morfemalardaǵı seslerdiń jumsalıwın izertleydi. Anıǵıraq aytqanda, seslerdiń jumsalıwı hám esitiliwi tildiń seslik quramı hám sisteması, túrli seslik nızamlar hám olardıń rawajlanıwı haqqındaǵı til biliminiń ayrıqsha bir tarawı fonetika bolıp sanaladı. Sonday-aq buwın, pát, intonaciya til sesleri menen ajıralmas baylanıslı. Sebebi olardıń hár qaysısın ańlatatuǵın tildegi seslerden basqa ayrıqsha «sesler» joq. Kerisinshe, buwın, pát, intonaciya til birlikleri bolǵan sesler menen birlikte, sesler arqalı tutas sózlerde hám gáplerde kórinedi. Sonlıqtan da tildegi sesler arqalı júzege shıǵarıp, ámelge asatuǵın buwın, pát hám intonaciya da fonetika iliminde izertlenedi[3].
Joqarıda atalǵan fonetikalıq qubılıslar menen jazıw máselesi de tıǵız baylanıslı. Jazıw arqalı awızsha sóylew sáwlelendiriledi. Awızsha sóylew normasına súyene otırıp ǵana durıs jazıw qádelerin islep shıǵıw múmkin. Barlıq grafikalıq shártli jazbalardan, sonıń ishinde álipbedegi háriplerden durıs paydalanıw belgili bir tildegi sózlerdi hámmeniń bir qıylı etip durıs jazıwı tiykarınan fonetika ilimine baylanıslı sheshiledi. Sonday-aq, awızsha sóylew hám jazıw óziniń ózgesheliklerine iye boladı. Jazıw mudamı awızsha sóylew menen sáykes kele bermewi múmkin. Tildiń awızsha sóylew normaları, jazıw qádeleri tikkeley fonetika ilimine tiykarlanıp dúziledi. Sonlıqtan tildiń awızsha hám jazba tárepleri fonetikanıń birden bir izertlew obyekti bolıp sanaladı.
Til ózinin tábiyatı boyınsha oydı bildiretuǵın adamlar ortasındaǵı eń áhmiyetli qatnas quralı bolıp tabıladı. Til-óziniń qurılısı boyınsha mazmunına hám onı bildiretuǵın formasına iye bolǵan tańbalar sisteması. Tildiń seslik tárepi mazmundı ańlatadı. Ol birew tárepinen xabar beriw hám basqa tárepinen qabıl etip alıw ushın jumsaladı. Forma menen mazmunnıń ajıralmas baylanıslı bolǵanı sıyaqlı oy menen onı ańlatatuǵın seslik tárepi ortasında da tıǵız dialektikalıq baylanıs bar. Oylawdı ańlatpaytuǵın, materiallıq formaǵa iye bolmaǵan tildiń bolıwı múmkin emes. Sonıń menen birge tildiń seslik tárepiniń avtonomiyaǵa iye bolıwı hám málim dárejede ońashalanıwı nátiyjesinde belgili fonema tek ǵana jalǵız sózde jumsalıp qoymastan, ol fonema sol tildegi kóp sanlı basqa sózlerde de jumsala beredi. Sonlıqtan da hár bir tilde sheklengen sandaǵı bir neshshe onlaǵan fonemalar bolıp, olar túrli seslik kombinaciyalarda jumsalıwı nátiyjesinde sol tildiń sózlik qupamın dóretetuǵın birneshe on mıńlaǵan sózlerdi jasawǵa qatnasadı. Demek, ses belgili bir sózge bekitilip qalmastan, onnan belgili dárejede ońashalanıp belgili bir sózlerden abstrakciyalanadı. Akad. L.V. Sherbanıń kórsetiwi boyınsha fonema belgili dárejede avtonomiyaǵa iye boladı. E ger bunday bolmay hár bir sózge sesler bekitilgen bolıp, ol sesler sol sózlerde ǵana jumsalsa, onda tilde neshe mıń sóz bolsa, seslerdiń sanı onnan da birneshe ese kóbirek bolar e di. Jańa sózler payda bolıw menen birge jańa sesler payda bolıp bara berer edi. Onday jaǵdayda fonetikalıq nızamlılıq ta, seslik sistema da bolmas edi hám tildiń seslik tárepin úyreniw de múmkin bolmas edi. Haqıyqatında onday bolıwı múmkin emes.
Belgili bir ses — fonema óziniń avtonomiyaǵa iye bolıwı arqalı hám málim dárejede ońashalana alıwı nátiyjesinde túrli fonetikalıq jaǵdaylarda sózdiń túrli poziciyalarında, hár qıylı sesler menen túrli kombinaciyalarda oǵada kóp ǵana sózlerde azlı kópli ózgeshelikleri menen jumsala beredi. Buǵan tildegi seslik nızamlardıń sáykes qurılısqa iye bolǵan kópshilik sózlerge teńdey qatnaslı bolıp keliwi de dálil bola aladı. Mısal retinde túrkiy tillerindegi sesler únlesligin kórsetiwge boladı. Aytayıq, birinshi buwında juwan dawıslı kelse, ekinshi hám onnan sońǵı buwınlarda da juwan dawıslınıń keliwi; birinshi buwında jińishke dawıslı kelse, ekinshi hám sońǵı buwınlarda da jińishke dawıslınıń keliwi; birinshi buwında erinlik dawıslı kelse, ekinshi hám sońǵı buwınlarda da erinlik dawıslınıń keliwi; túbirdiń aqırı únlige pitse, oǵan únliden baslanǵan qosımtanıń qosılıwı; túbirdiń aqırı únsiz dawıssızǵa pitse, oǵan únsizden baslanǵan qosımtanıń qosılıwı hám t.b. Ayırım mısal keltirsek: tap, sap, jap, qap, sádep, kitap sıyaqlı sózlerdiń hámmesi teńdey p sesine tamamlanǵan. Olarǵa dawıslıdan baslanǵan qosımta qosılǵanda, p foneması hámme sózlerde teńdey dárejede ózgeriske ushıraydı, yaǵnıy únsiz p foneması únli b foneması menen orın almasadı:tap-tabıw, sap-sabıw, jap- jabıw, qap-qabıw, sádep-sádebi, kitap- kitabı. Sol sıyaqlıtaraq-taraǵı, júrek-júregi, terek-teregi sózlerindegiq hámǵ sesleriniń orın almasıwı jóninde de tap usınday pikir aytıwǵa boladı.
Fonetikanıń birinshi belgili izertlewi biziń eramızǵa shekem VI ásirde-aq sanskrit grammatikleri tárepinen ámelge asırılǵan. Hind alımı Panini usı dáslepki izertlewshiler arasında eń belgililerinen biri bolıp esaplanadı. Onıń tórt bólimnen ibarat grammatikası, shama menen b.e.sh. 350-jılı jazılǵan bolıp, házirgi lingvistikada úlken tásirge iye hám ele de «hár qanday tildiń eń tolıq generativ grammatikası» bolıp qalmaqta. Onıń grammatikası házirgi lingvistikanıń tiykarın quradı hám dawıslılıq sıyaqlı bir qansha áhmiyetli fonetikalıq principlerdi súwretledi. Bul erte dáwirdegi túsindirme rezonanstıń ya dawıs perdesiniń jabıq waqtında payda bolatuǵın ton arqalı, ya bolmasa dawıs perdesiniń ashıq waqtında payda bolatuǵın shawqım arqalı qáliplesetuǵının súwretledi. Grammatikadaǵı fonetikalıq principler «dáslepki» dep esaplanadı, sebebi olar teoriyalıq analizdiń obyektleri emes, al onıń teoriyalıq analiziniń tiykarı bolıp tabıladı, hám bul principlerdi onıń fonologiya sistemasınan shıǵarıp alıwǵa boladı.
