Djainizm — 1)Hindstanda tarqalǵan dinlerden biri (derlik 3 mln adam sıyınadı.) Eramızǵa shekemgi 6-ásirde payda bolǵan. Ráwayatlarǵa kóre, Djainizm ásirden-ásirge 24 ustaz-payǵambar arqalı jetip kelgen. Bulardıń eń sońǵısı Jinna (yaǵnıy jeńimpaz, dinniń atı usı sózden alınǵan) hám Maxavira laqabın alǵan Vardhamana bolıp, ol usı din tiykarshısı esaplanadı. Djainizm áyyemde hind jámiyetindegi jawıngerler(kshatriy) menen ruwxanıy – braxmanlar ortasındaǵı sociallıq qarama-qarsılıqlardıń keskinlesiwi nátiyjesinde júzege kelgen. Bazı izertlewshilerdiń pikirinshe, djainizmbuddizmniń bir mázxabı. Djainizm buddizm sıyaqlı braxmanizmniń quramalı úrp-ádetlerine hám sırtqı formasına qarsı shıǵadı. Vedalardıń muqaddesligin, qurbanlıq qılıwın, ruwxanıyler hámqudaylardıń insan taǵdirine sheshiwshi tásirin inkar etedi. Djainlar óz jámáatına kiriw ushın barlıq varna (kasta)daǵı erkek hám hayallarǵa jol ashtı. Djainizmde tiykarǵı orındı jan haqqındaǵı táliymat iyeleydi. Buǵan ko`re,insan janı barlıq qılmısları ushın juwapker, sebebi bul qılmıslar karma nızamı tiykarında júz beredi, karma nızamı tándi jan menen baylanıstıradı, insandı jerdegi jerdegi islerge shınjırlap qoyadı hám onıń keyingi qayta tuwılıwların belgilep beredi. Adamlar «óz janın ózi qutqarıwı», «qayta tuwılıwlardan azat bolıwı» múmkin. Buǵan erisiw ushın Jinnaǵa sıyınıw, onın táliymatına iseniw, Jinna belgilegen ádep-ikramlılıq normalarına ámel etiw kerek. Djainizmde ádep-ikramlılıq kámillikge erisiwdiń hám karma nızamınan qutılıwdın birden bir jolı zohidlik jolı esaplanadı. Djainlar monaxlar (zohid-monaxlar) hám puqaralar (sawda-sútxorlıq penen shuǵıllanıwshılar)ǵa bólinedi. Djainizm táreptarları házirgi kúnde tiykarınan bankirler, sútxorlar, sarroflar hám zergerlerden ibarat. Olar jondorlar menen sawda-satıq qıladı, basqa kommerciyalıq isler menen shuǵıllanadı; 2) filosofiyalıq táliymatlardan biri. Eramızǵa shekemgi 2–1 ásirlerde djainizm dini tiykarında qáliplesken. Djainizm filosofiyasınıń tiykarǵı deregi «Jayna sutra» («Jayna aforizmleri») bolıp esaplanadı. Djainizm filosofiyasına tattvalar – mánisler haqqındaǵı táliymat tiykar etip alınǵan. Eki tiykarǵı tattva bolıp, biri – mazmunı sana bolǵan ruwx (jiva), ekinshisi – ruwx bolmaǵan hámme nárse (ajiva). Ruwx bolmaǵan nárse (materiya) seziw, esitiw, iyis, reń hám dám sıpatlarına iye. Ol jaratılmaǵan, bası hám aqırı joq, belgili bir halatqa iye bolıwı hám ózgeriwi múmkin. Zat daǵal nárse bolıp, insan aǵzaları seziletuǵın yamasa karmaǵa uqsap názik bolıwı múmkin. Zattıń bólekshesi –atom, ol keńisliktiń tek bir noqatın iyeleydi, awırlıqǵa iye, úlken tezlik penen háreketlene aladı. Djainizm filosofiyasında eki máhal filosofiyası bar: ruwxtıń áyne halatda birlesken waqıtı hám ruwxtıń sol berilgen halatda birlesken múddeti (yaki ómir muǵdarı, basqa halatǵa ótiw ushın áyne sonday ómirde jasaw zárúrligi).
Djainizmniń ádep-ikramlılıq táliymatı jalǵız shaxeniń ózine qaratılǵan. Insan tek ózin azat etiwi múmkin; basqa adamǵa járdem beriw ulıwma bolmaǵan hám ilajı joq nárse. Djainizmniń filosofiyalıq sisteması házirgi waqıtqa shekem derlik alǵashqı kóriniste saqlanǵan[1].
- ↑OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
