Britaniya imperiyası (inglissheBritish Empire) —metropoliya basshılıǵındaǵıkoloniallıq imperiya, insaniyat tariyxında bar bolǵan mámleketler ishinde eń kóp aymaqqa iyelik etken, adam jasaytuǵın barlıq beskontinentte koloniyalarǵa iye bolǵan.Imperiya1919-jılǵa shekem en úlken maydanǵa iye edi (keyin basqarıwǵa alınǵan mandat hám qáwenderlik aymaqları imperiyanıń bir bólegi sıpatında qaralmaǵanda), sol waqitta Ullı Britaniya 31 878 965 km² ge (Ullı Britaniya hám onıń burınǵıdominionlarıAvstraliya hámJańa Zelandiya házirge shekem dawagerlik etip atırǵanAntarktikadaǵı tán alınbaǵan hám de-fakto qadaǵalanbagan aymaqlardı esapqa almaǵanda) shekem bolǵan jerlerdi basqarǵan, bul jer júzindegi qurgaqlıqtıń shama menen 22% quraydı. Imperiya xalqının uliwma sanı shama menen 480 mln adamdı (insaniyattıń shama menen tórtten bir bólegi) quraǵan.Pax Britannica miyrası menen inglis tiliniń siyasat, sport, muzıka, transport, sawda hám basqa tarawlarda jáhándegi en keń tarqalǵan til sıpatında tutqan ornın túsindiriledi.[1][2][3]
Britaniya imperiyası tariyxı házirgi kúnge shekem Amerika Qurama Shtatları, Kanada, Hindstan, Avstraliya, Jana Zelandiya, Singapur, Irlandiya, Germaniya, Franciya hám basqa kóplegen mámleketler turmısında úlken rol oynaydı.
Britaniya imperiyası eki júz jıldan aslam waqıt dawamında ósip bardı. Úlken mámlekettıń keńeyiwiniń kulminaciyası sıpatında XX ásirdiń basların esaplaw qabıl etilgen. Bul waqıtta barlıq materiklerdegi hár qıylı aymaqlardıń hár qıylılıǵın haqılı túrde «basında quyash hesh qashan batpaytuǵın» imperiya dep ataydı[4].
Tártipke salıw hám basıp alıwlardıń keńeyiw basqıshları sawda hám diplomatiyanıń salıstırmalı tınısh basqıshınan baslandı. Imperiya Britaniya texnologiyaları, sawdası, inglis tili hám basqarıw formalarınıń pútkil dúnya boylap tarqalıwına úles qosti. Imperiya gegemonligi ekonomikalıq ósiw hám Ullı Britaniyanıń kóplegen mámleketler siyasatına tásiri ushın sheshiwshi áhmiyetke iye. Koloniyalardıń dúziliwinen kórinip turǵanınday, Britaniya imperiyasınıń tásiri ádewir anıq emes xarakterge iye edi. Koloniyaǵa inglis tili, Ullı Britaniyanıń ózine uqsatıp jaratılǵan hákimshilik hám huqiqiy tiykarlar alıp kelindi. Birlesken Ullı Britaniyanı dekolonizaciyalaw processinde burınǵı koloniyalarda parlament demokratiyası hám nizam ústinligin engiziwge urınıw boldı hám hár túrli dárejedegi jetiskenliklerge erisildi. Kópshilik koloniyalar Milletler Doslıq Awqamı olardı psixologiyalıq jaqtan Imperiya menen almastıradı, degen sheshimge keldi[5][6].
Britaniya koloniyaları tiykarınan Ullı Britaniya ekonomikalıq máplerine xizmet etti. Emigrantlar koloniyalarında ǵárezsiz ekonomikanı qáliplestiriw ushın infrastruktura jaratılǵan bolsa da, Afrika hám Aziyanıń tropikalıq aymaqlarında olar tek shiyki zat jetkerip beriwshi rolin oynadı hám infrastrukturanıń minimal bólegin aldı. Búgingi kúnde kóplegen kem rawajlanǵan mámleketler (inglissheLess developed countries) ekonomikası kóbinese shiyki zat resursların eksport etiwge baylanıslı.
Britaniya imperiyasınıń sırtqı siyasatı nátiyjesinde keńeyip barıwı anglosakslardıń «etnik ayrıqshalıǵı», «basıp alıwshılar rasasınıń ústinligi» principine tiykarlanǵan edi[7][8][9][10]. Ullı Britaniya koloniallıq huqıqınıń tiykarǵı baǵdarlarınan biri hár qıylı etnikalıq toparlar ortasındaǵı kelispewshilikler koloniallıq ústemlikti saqlap qalıw ushın xızmet etken. «Bólin hám ústemlik etıń» degen klassikalıq princip, máselen, Arqa Irlandiya, Hindstan, Zimbabve, Sudan, Uganda yamasa Iraktaǵı sıyaqlı kóplegen zamanagóy kelispewshiliklerge sebep bolmaqta. 1952-jıldan 1957-jılǵa shekem Keniyadaǵı Mao Mau kóterilisi anıq mısal bolip esaplanadı, bunda kishi kóterilisler rawajlanǵan qáwimlerdiń qanlı urıslarına aylanǵan. Bul kóterilis dawamında jámi bir neshe júz inglis qurban bolǵan, hind qawimleri arasında bolsa hár qıylı esaplawlar boyınsha 18-30 mıń qurban bolǵan.
