Arqa muz okeanı (burınǵı atları: Arqa Polyar teńizi, Arqa Muz teńizi) — Dúnya okeanınıń bir bólimi,Evropa,Aziya hámArqa Amerikanıń arqa jaǵaları aralıǵında. Sh. Arqa Muz okeanı buǵazlar arqalıAtlantika hámTınısh okeanları menen tutasqan. Maydanı boyınsha okeanlar arasında eń kishisi, 14,75 mln. km², suwınıń kólemi 18 mln. km ortasha tereńlikte, 1220 m, en tereń jeri 5527 m (Grenlandiya teńiziniń arqa-shıǵıs bóliminde). JaǵalarıEvraziyanıń batısında salıstırmalı bálent, fordlı, shıǵısında delta hám laguna tipinde,KanadaArktika arxipelagında ádewir pás, tegis.Norvegiya,Barenc, Aq, Kara, Laptevler, Shıǵıs Sibir, Chukotka teńizleri -Evraziya;Grenlandiya, Bofort, Baffin, Linkoln teńizleri hám Gudzon qoltıǵı Arqa Amerika materigi jaǵalarına tutasqan. Sh. Arqa Muz okeanı atawları sanı boyınshaTınısh okeannan keyin 2-orındı iyeleydi. Eń iri ataw hám arxipelaglar:Kanada Arktika arxipelagı,Grenlandiya, Shpicbergen, Franc-Iosif Jer, Novaya Zemlya, Severnaya Zemlya, Novosibirsk, Vrangel.
Sh. Arqa Muz okeanı ultanı geologiyalıq dúzilisine qaray 3 bólimge: okeannıń eń tereń bólimin óz ishine alǵan Arktika basseyni, Arqa Evropa basseyni (Grenlandiya,Norvegiya, Barenc hám Aq teńizler) hám okean aymaǵınıń 1/3 bólimin iyelegen materik sayızlıǵında jaylasqan teńizlerge (Kara, Laptevlar, Shıǵıs Sibir, Chukotka, Bofort, Baffin) bólinedi. Sh. Arqa Muz okeanı basqa okeanlarǵa qaraǵanda sayız. Materik sayızlıǵı júdá keń, okean túbi maydanınıń 50,3% in iyeleydi. Evraziya shelf zonası ultanı relyefinde suw astı kóterilmeleri, oypatlıqları hám nawaları bolǵan tegislikler bar. Alyaska jaǵaları boylap abrazivdenudaciyalıq shelf sozılǵan. Sh. Arqa Muz okeanınıń materik janbawırları salıstırmalı keń, tekshe tárizli, suw astı kanyonları menen bólingen. Ayırım jerlerde keńligi 150-300 km ge jetedi. Eń tar hám tik Kanada materik sayızlıǵı grabenlerdiń quramalı sisteması menen bólinip ketken. Okeannıń oraylıq bóliminde Gekkel, Lomonosov hám Mendeleev suw astı dizbekleri menen ajıratılǵan birneshe tereń saylar: Nansen, Amundsen, Makarov, Kanada, Divorslar hám basqalar bar.
Okean túbine batqan jınıslardıń qalınlıǵı 1,5 - 2,5 km. Materik sayızlıǵı terrigen, suw astı dizbekleri hám tereń saylar sazlı terrigen, materik janbawırı foraminifera mikrofaunalı qumlı ılay shógindi jınıslarınan ibarat.
Sh. Arqa Muz okeanı klimatı arktika klimatına tiyisli. Sh. Arqa Muz okeanınıń joqarı keńliklerde jaylasqanlıǵı, turaqlı muz qaplamı,Atlantika hámTınısh okeanlarınan hawa hám suw massalarınıń kirip keliwi oniń qáliplesiwine tásir kórsetedi. Qısta okean oraylıq bólimi ústindeArktika anticiklonı (joqarı basımlı oblast), jazda tómen basımlı oblast jaylasadı. Batısında jıl dawamındaIslandiya minimumi,Grenlandiya ústinde bolsa anticiklon húkim súredi. Barlıq máwsimlerde bul jergeAtlantika okeanınan ciklonlar keledi. Qısı júdá suwıq hám samallı, hawa temperaturası oraylıq bóliminde - 28° dan - 30° qa shekem, Atlantika boyında - 16° dan - 18° qa shekem. Samaldıń tezligi 8-10 m/sek, geyde 20-25 m/sek qa shekem jetiwi múmkin. Jazı da suwıq. Úlken bóliminde hawa temperaturası -10° tan -12° qa shekem, batıs shetki bóliminde qısqa múddet 6-8° qa shekem kóteriledi. Bultlı kún kóp boladı. Jawın-shashın, tiykarınan, qar formasında jawadı.
Sh. Arqa Muz okeanı betindegi aǵıs samallar,Atlantika hámTınısh okeanları menen suw almasıwı, dárya aǵısları tásirinde júzege keledi. Bul faktorlar ústingi aǵıslardıń batıs baǵıtında háreketleniwine hám Chukotka teńizinen baslanıp, okeandı kesip ótetuǵın hám Shpicbergen menenGrenlandiya arasındaǵı buǵazǵa shıǵatuǵın Transarktika aǵısınıń qáliplesiwine sebep boladı. Sh. Arqa Muz okeanına quyılatuǵın Arqa Dvina, Pechora, Ob, Yenisey, Xatanga, Lena, Indigirka, Kolima, Makenzi hám basqa iri dáryalar jılına 5000 km³ duzshı suw alıp keledi. Sol sebepli, okean betindegi suwdıń duzlılıǵı 32%o, materik sayızlıǵındaǵı teńizlerde 25 - 29%o. Jer ústi suwlarınıń temperaturası qısta 1°, jazda 0-5°. Suwıq hám duzshı suwlar júze aǵısları tásirindeAtlantika okeanına aǵadı. Onıń ornınaAtlantika hámTınısh okeanlarınıń jıllı hám shor suwları aǵıp keledi. Suw qalqıwı hár yarım sutkada tákirarlanadı, biyikligi oraylıq bóliminde 0,5 - 0,6 m, batısında 1 m ge shekem, Barenc teńizinde 6 m ge shekem jetedi.
Arqa Muz okeanınıń eń áhmiyetli gidrologiyalıq qásiyetlerinen biri onıń qısta 9/10 bóleginiń muz benen qaplanıwı esaplanadı. Baffin hám Grenlandiya teńizlerinde aysbergler boladı. Okeannıń oraylıq bóliminde 3-4 m qalınlıqtaǵı kóp jıllıq muz (pak) maydanları ushırasadı.
Sh. Arqa Muz okeanı ósimlik hám haywanat dúnyasıArktika hámAtlantika oblastına tiyisli. Fauna hám flora túrleri polyusqa qaray azayıp baradı. Biraq, barlıq jerde diatom fitoplanktonlar jedel rawajlanadı, ásirese, Arktika basseyni muzlarında da. Arqa Evropa basseyninde haywanat dúnyası hár qıylı (2000 dan artıq túr bar). Balıqlardan seld, treska, teńiz alabuǵası, piksha hám basqalar kóp ushırasadı. Arktika basseyninde aq ayıw, morj, tyulen, narval, beluxa hám basqalar jasaydı.
Ekonomikalıq geografiyalıq ocherki. Sh. Arqa Muz okeanınıń qolaysız klimat sharayatı onıń ekonomikasına óz tásirin kórsetedi. Okeannıń jáhán xojalıǵındaǵı róliniń artıwı onıń materikke jaqın jerlerindegi tábiyiy resurslardan keń paydalanıwı menen baylanıslı. Okean teńizlerinde balıqtıń 150 túri hám sút emiziwshilerdiń 17 túri jasaydı. Balıqlardan basqa okeannan teńiz haywanları da awlanadı. Aq teńizden suw otları alınadı. Paydalı qazılma kánlerin izlew hám qazıp alıw jumısları alıp barılmaqta. Kanada Arktika arxipelagında qorǵasın-cink hám temir rudaları, Skandinaviya jaǵalarında xromit, nikel, temir hám basqa rudalar,Grenlandiya jaǵalarında molibden rudaları alınadı. Suw astınan neftgaz alıw rawajlanbaqta. Shpitsbergen arxipelagında taskómir qazıp alınadı. Sh. Arqa Muz okeanınıń transport áhmiyeti artıp barmaqta. Okean teńizleri arqalı 3 tiykarǵı jóneliste suw jolları ótedi:Atlantika okeanınan Norvegiya teńizine, Arqa teńiz jolı - Barenc hám Aq teńiz portlarınan Bering buǵazına shekem, Arktika boylap hár túrli jónelisler. Olar Kanada Arktika arxipelagı,Grenlandiya batıs jaǵaları hám AQSHtıń arqa-shıǵıs jaǵalarındaǵı elatlı punktlerdi ózara baylanıstıradı. Áhmiyetli portları: Murmansk, Belomorsk, Arxangelsk, Kandalaksha, Dikson, Tiksi (Rossiya), Tromsyo, Tronxeym (Norvegiya), Cherchill (Kanada), Valdiz (AQSH).
Sh. Arqa Muz okeanı dáslep ǵárezsiz okean sıpatında 1650-jılı gollandiyalı geograf B.Varenius tárepinen ajıratılǵan hám sol dáwirde Giperborey okeanı dep atalǵan. 1845-jılı onı London geografiya jámiyeti Sh. Arqa Muz okeanı dep atadı. Izertleniw táriyxın Arktika maqalasınan qarańız.
Arqa muz okeanı – Jer júzindegi okeanlar arasında eń kishisi. Ol burın Arqa Polyar teńizi, Arqa Muz teńizi dep te atalǵan. Okean Evropa, Aziya hám Arqa Amerikanıń arqa jaǵaları aralıǵında jaylasqan. Bul okean buǵazlar arqalı Atlantika hám Tınısh okeanları menen tutasqan. Ol Dúnya okeanınıń 2,8 procentin quraydı. Maydanı - 14,75 million kvadrat kilometr. Suw kólemi - 17 million kub kilometr. Ortasha tereńligi - 1220 metr. Eń tereń jeri - 5527 metr (Grenlandiya teńiziniń arqa-shıǵıs bólimi). Arqa Muz okeanı atawlar sanı boyınshaTınısh okeanınan keyin ekinshi orındı iyeleydi. Eń iri ataw hám arxipelagları: Kanada Arktika arxipelagı, Grenlandiya, Shpicbergen, Frans-Iosif Jer, Jańa Jer, Arqa Jer, Novosibirsk, Vrangel. Bul okean ǵárezsiz okean sıpatında 1650-jılı gollandiyalı geograf B.Varenius tárepinen ajıratılǵan hám sol dáwirde Giperborey okeanı dep atalǵan. 1845-jılı onı London geografiya jámiyeti Arqa Muz okeanı dep atadı. Arqa Muz okeanındaǵı teńizlerGrenlandiya,Norvegiya, Aq, Barens, Kara, Laptevlar.
Arqa Muz okeanı klimatıArktika klimatına tiyisli. Qıs kúnlerinde okean oraylıq bólimi ústindeArktika anticiklonı (joqarı basımlı aymaq), jazda tómen basımlı aymaq jaylasadı. Qısı júdá suwıq hám samallı, hawa temperaturası oraylıq bóliminde ortasha -28 den -30 dárejege shekem. Samal tezligi geyde bir sekundta 25 metrge shekem jetiwi múmkin. Jazı da suwıq. Úlken bóliminde hawa temperaturası -10 den −12 ge shekem, batıs shetki bóliminde qısqa múddetke −6, −8 ge shekem kóteriledi. Bultlı hám dumanlı kúnler kóp boladı. Jawın-shashın, tiykarınan, qar formasında jawadı.
Arqa Muz okeanınıń eń áhmiyetli gidrologiyalıq qásiyetlerinen biri qısta onıń onnan toǵız bólimi muz benen qaplanıwı. Baffin hámGrenlandiya teńizlerinde aysbergler boladı. Okeannıń oraylıq bóliminde 3-4 metr qalıńlıqtaǵı kóp jıllıq muz (pak) maydanları ushırasadı. Muzlıqlardıń ulıwma maydanı shama menen 26 mıń kub kilometrdi quraydı.Arktika basseyninde kóshpeli muz atawları da bar. Olardıń qalıńlıǵı 30-35 metrdi quraydı. Biraq, sońǵı waqıtları dúnya ilimpazları tárepinen okeandaǵı muzlıqlar maydanı barǵan sayın qısqarıp baratırǵanı aytılmaqta. Atap aytqanda, Kolorado universiteti tárepinen jasalma joldas arqalı ámelge asırılǵan tallaw maǵlıwmatları sonı kórsetedi, muz maydanları ortasha esaptan 14 procentke qısqarǵan. Eger jaǵday usı tárizde dawam etse, 2070-jılǵa barıp polyar muzlıqları jaz máwsiminde pútkilley joq bolıp ketiwi boljanbaqta.
Arqa Muz okeanındaǵı qolaysız hawa-rayı shárayatı onıń ekonomikasına da óz tásirin kórsetedi. Okeannıń jáhán xojalıǵındaǵı róliniń artıwı onıń materikke jaqın jerlerindegi tábiyiy resurslardan keń paydalanıwı menen baylanıslı. Okean teńizlerinde balıqtıń 150 hám sút emiziwshilerdiń 17 túri jasaydı. Sonday-aq, balıqlardan basqa, okeannan teńiz haywanları da awlanadı. Aq teńizden suw otları hám de qorǵasın, cink, temir, molibden sıyaqlı paydalı qazılmalar alınadı. Qalaberdi, suw astınan neft-gaz alıw da rawajlanǵan. Okeannıń iri teńizleri arqalı úsh tiykarǵı jóneliste suw jolları ótedi. Iri portları: Murmansk, Belomorsk, Arxangelsk, Dikson, Tiksi, Pevek (Rossiya); Tromsyo, Tronxeym (Norvegiya); Cherchill (Kanada).
Arqa Muz okeanı dúnyanıń eń kishi okeanı bolsa da, dúnyanıń eń qáwipli okeanına aylanıp barmaqta. Buǵan sebep, olSalqın urıs dáwirinde radiaciyalıq shıǵındılar mákanına aylanıp qalǵan edi. Sol sebepli, endi okean ximiyalıq bombaǵa aylanıp barmaqta. Bul haqqında Dúnya júzilik tábiyattı qorǵaw qorı (WWF) málim etken. Sońǵı izertlewlerge qaraǵanda, arqa muz okeanında DDT (dixlordifeniltrixlormetilmetan) ǵa uqsas qadaǵan etilgen pesticidler, onı islep shıǵarıwshı mámleketlerdegige qaraǵanda bir qansha kóp ekenligi anıqlanǵan. Sonday-aq, ayırım zıyanlı ximiyalıq elementler muzlardıń quramında bar ekenligi málim boldı. Bunday zatlar balıqlar, tyulen hám hátte kitler mayında da tabılǵan. WWFtıń atap ótiwinshe, zıyanlı ximiyalıq elementler aǵımlar menen arqaǵa qaray háreketlenip atır. Ol jerde bolsa bul zatlar muzlap, belgili bir múddetten soń erigennen soń, qorshaǵan ortalıqtı záhárlemekte.
