Thèmes :

Lan xume hau Jon Casenave irakasleari esker onez eskaintzen diot. Eskerrak eman behar dizkiet nola edo hala artikulua ontzen lagundu didatenei, eurek hemen dauden hutsetan errurik ez daukaten arren: I. Arteatx, G. Bilbao, K. Bilbao, C. Fernández, A. Ensunza, J. Ibarra, J. Ozerinjauregi, eta batez ere Maider Bedaxagar, Maitena Duhalde eta Argia Olçomendyri datuekin laguntzearren. Zorretan nago, baita ere, Sergio Monforte eta Koldo Zuazorekin, aurreko bertsio bati egindako iruzkinengatik.

1Zuazo (2014) lanean, eta lehenagoko beste batzuetan, irakurria dut -(e)netz menderagailua Ipar Euskal Herriko euskararen ezaugarria dela eta berriki argitaratu duen Baigorri eta inguruko euskararen lanean adibideren bat edo beste azaltzen da:

2Jakina da -(e)netz edo -(e)nez menderagailuak bai/ez erako zehargalderetan edo, nahiago bada, mendeko polaritatezko galderetan ageri den menderagailua dela, baina luzaz uste izan dut -(e)netz formak polaritate horren balio biak (bai alaez) biltzen zituela bere baitan, (1)-ko perpausa nolabait beste honen baitezpadako parafrasia balitz bezala-edo:

3Uste horrek, egia izatera, menderagailu hau tipologikoki oso interesgarria bilaka lezake, nik dakidala, halako menderagailuak (polaritatearen balio biak beren gain hartzeko gaitasuna dutenak) arrotzak direlako. Horren haritik, irakurlea ohartzen bide da honako galdera biak ez direla, ez egituraz ez testuinguruz, berdinak (cf. Bolinger 1978):

6Aurreritzi okerrak aurreritzi, delako -(e)netz menderagailua edukiko dut ikergai hemen. Funtsean, lau galderak ardura naute:

71. Benetan bai/ez galderetako menderagailuaren aldaera soila ote da -(e)netz? Ala egitura konplexuagoa ostentzen du? Arestian iradoki bezala, lehenak dirudi zuzena;
2. aurreko bietatik edozein delarik ikuspegi zuzena, nola azaldu aldaera formal guztiak? Hots:-(e)netz, -(e)nez, -(e)nentz, -(e)nz, -(e)nenz;
3. -(e)n eta -(e)netz forma biak erabiltzen dituzten euskaldunentzat, bada ñabardurarik bi menderagailuen artean? Jakina, hau lotuta dago aurreneko galderarekin: egitura konplexuagoa ezkutatzen badu -(e)netz menderagailuak, interesa zaigu jakitea zein den egitura konplexuago horri dagokion ñabardura. Eta bata bestearen aldaera hutsa bada, argitu behar da ezberdintasunik dagoen bien artean, pentsatzekoa den arren halakorik ez dagoela (-(e)la eta -(e)larik menderagailu adberbialen artean ez dagoen era berean);
4. interes dialektologikoa ere badu kontuak: zein da -(e)netz menderagailuaren hedadura?

8Hemen batez ere 1 eta 3 galderak landuko ditut, tarteka 2 eta 4 ere ikutuko ditudan arren. Artikuluaren antolaketa hauxe da: lehen atalean -(e)netz menderagailuaz esandakoak errepasatuko ditut; hor emango ditut gako batzuk -(e)netz menderagailuaren ustezko konplexutasunaren gaia ulertzeko. Ondoren, bigarren atalean, -(e)netz menderagailuaren balizko konplexutasuna baztertzeko arrazoiak emango ditut, batez ere 20 eta 21. mendeko lekukotasun idatzietan oinarrituta. Hirugarrenez, Ipar Euskal Herriko hainbat hiztunek emandako datuez lagunduta, egiaztatuko dut ea funtsean zehargalderetako -(e)netz eta -(e)n berdinak diren eta gaur egun berdin erabiltzen diren eta analisi sintaktiko bat proposatuko dut.

1. -(e)netz menderagailuaren berri aurreko zenbait lanetan

9Hogeigarren mendeko zenbat gramatika lanetan -(e)netz menderagailua-(e)n ala ez egitura hautakari batetik datorrelako hipotesia edo iradokizuna nahiko argi sumatzen da: Azkuek (1925) zehargalderetako-(e)nformaren kari,-(e)nez, -(e)nz, -(e)ntz, -(e)nentz aldaerak aipatu ondoren, gaineratzen du: “Posible es que estas variantes provengan de esta locución:Nork daki itzuliko den ala ez… Omitido esealaquedadenez, denz, dentz, y denentz.” (Azkue 1925: 369). Altubek (1929) ere pare bat bider aipatzen du ustezko baliokidetza hori: “Son, pues, equivalentes las frases siguientesegiya da-nentz =egiya da-n ala ez” (ibidem: 125). Hots, Azkuerengan jatorri formalaren inguruko hipotesia dena Altuberengan parafrasi edo interpretazio kontu bat bihurtzen dela dirudi. Txillardegik (1979: 403) ere kontu berdina ematen du aditzera -(e)nez ‘... ala ez’ itzultzen duenean:ez dakit etorri (ote) denez (=... je ne sais pass’il est tombéou pas’) [enfasia jatorrizkoan]. Beste horrenbeste esan liteke Arejitaren (1985) lanaz edoEuskara Batuaren Eskuliburua (Euskaltzaindia 2021: 357) delakoaz ere. Nire konprobazioen arabera, ideia hau berau jada Larramendiren (1729) gramatikan bertan ere egiaztatzen da. Larramendik (1729: 310) aditzera ematen du, zehargalderetan erromantzez etiketa hautakaria (cf.o no?) gehi daitekeen moduan, euskaraz bi aukera direla; bataedo ez hautakaria gehitzea da:badakizu gertatuko dan, edo ez?; bestea, “syncopando la disiuntivaedo ez en unaz, que se añade à la terminación del determinado, ...badakizu gertatuko danz?”.

10Iragarri dugunez, beste tradizio bat da besterik gabe -(e)netz menderagailuan -(e)n + z(instrumentala) ikustea. Ideia hori Lafittek (1962) jasotzen du, Villasantek (1979) ere bai Mitxelenaren oniritziarekin, eta Euskaltzaindiak (1999) ere bai. Azken lan bietan, instrumentala menderagailuaren indargarria besterik ez omen da.

11Gero argudiatuko dudanez, -(e)netz menderagailua egitura hautakari batekin lotzeak galdera interesgarriak planteatzen ditu: hipotesi hori egia izatera menderagailu honek konplexutasun estruktural handia ezkutatzen du (perpaus hautakarien antzeko konplexutasuna) eta espero izatekoa da -(e)n menderagailu soila duten perpausek ez bezalako jokabide sintaktikoa islatzea. Menderagailu biak bata bestearen aldaera hutsak badira, orduan ez dugu konplexutasun sintaktikoan alde handirik espero. Badira arrazoi batzuk menderagailu biak aldaera hutsak direla pentsatzeko. Baina aurretik eman diezaiogun behako bat dialektologiak esateko duenari.

12Euskaltzaindiaren EHHA (2016) lanak ere badakar -(e)netz menderagailuaren berri, bi mapatan.

AgrandirOriginal (jpeg, 32k)

1. irudia. EHHA 6. alea: 549 or.

AgrandirOriginal (jpeg, 35k)

2. irudia. EHHA 6. alea: 551 or.

15Inkestaturiko 59 lagunen artetik, hogeita zortzik erabili zuten -(e)netz menderagailuaren aldaera bat (-(e)nez ia beti) lehen perpausaren itzulpenean, hogeita hamarrek bigarrenarenean, eta hogeita bostek hirugarrenaren kasuan. Hiztun euskaldun berriak alde batera utzita (lausei-lau galdera bakoitzean), gainerakoan batez ere Zuberoako eta Nafarroa Behereko hiztunek erabili zuten -(e)netz menderagailuaren aldaera:

1. taula:Hiru zehargalderatan-(e)ne(t)z menderagailua erabilitako hiztunen kopurua

16Alderdi kuantitatiboez harantzago, bi alderdi nahiko nituzke azpimarratu: batetik,Norantzproiektuko hiztunek ere iradokitzen dute, nolabait, Lapurdin (Zuberoan eta Baxenafarroan baino) ahulagoa dela -(e)netz menderagailuaren erabilera. Datua, dena dela, bere osotasunean hartu behar da, kontuz hartu ere: emandako itzulpena burura etorri ahala emanikoa da baina horrek ez du esan nahi-(e)netz erabili zutenek ezin dutela -(e)n erabili (eta alderantziz ere bai, noski). Eta, bestetik, datuok erakusten dute, halaber, -(e)netz menderagailua bai/ez erako zehargaldera emateko modu arrunta dela hiztun askorentzat, -(e)n menderagailuarekin lehian egon daitekeen forma bat alegia, egitura hautakaririk gabeko galdera orokor bat itzultzeko balio duena. Egia osoa esateko, hiztunen konfigurazioa behar da hemen aipatu: 59 elkarrizketatuen artean, hamar hiztun zuberotar daude, hogeita bi baxenafartar, eta hamabi lapurtar; gainerako hamabostak edo euskalki nahasikoak dira (herrialderik aipatu gabe) edo hiztun berriak (lau eta hamaika, hurrenez hurren). Bestela esanda,Norantzproiektuko jatorrizko hiztun zuberotar guzti-guztiek erabili zuten -(e)netz menderagailua, baina baxenafartarrek eta lapurtarrek noiz-(e)netz noiz-(e)n hautatu zuten.

2. -(e)netz menderagailua nekez izan liteke ‘-(e)n ala ez’ egitura bat

18Altuberen (1929) oharra gorabehera, ez dirudi -(e)netz menderagailuak ñabardura berezirik duenik edota ‘ala ez’ gehigarri hautakari baten laburtzea denik; besterik gabe, bai/ ez motako galderetan ageri denez, erantzuna behar delarik erantzun hori ‘bai’ zein ‘ez’ izan daiteke (hots, (1)-eko perpausaribaietz erran dakot zeinezetz erran dakot jarraipena eman lekioke). Horretarako arrazoiak hauexek dira:

19i. bai atlasean baiNorantzproiektuko galdetegietan ikusi dugunez, bai/ez motako galdera arruntetan -(e)netz erabil dezakete hiztunek -(e)n menderagailuaren parean, inolako gehigarri hautakari baten beharrik edo estimulurik gabe.
ii. Rebuschik (2013) azaltzen duenez, -(e)netz bera bateragarria da ezezkako galdera batekin eta hori nekez ezkontzen da ‘ala ez’ egitura edo interpretazio batekin. Rebuschik Larzabalen adibide hau dakar:

20Ez da askorik kostatzen 20. mendetik honako adibide gehiago aurkitzea:

21iii. Hirugarrenik, -(e)netz duten perpausak eurak egitura hautakari batekin koordina daitezke, are ‘ala ez’ bezalako batekin. Azken datu hau (‘ala ez’ egiturarekin bateragarri izatea) Rebuschik (2013) aipatzen du oinohar batean eta adibideak gutxi eta bakanak direla dio. Hala ere, gauzak ez dirudi hala direnik.Norantzproiektuko C171 itemaren itzulpenak ikusi besterik ez dago:

22Aukera hori baliatu dutenen hiztunen artean zuberotarrak eta baxenafartarrak dira. Eta literaturaren tradizioan ere topatu ditut halako adibideak, batzuk aspaldikoak:

23Ikuspegia [-(e)netz + ala] egituretara aldatzen badugu, orduan adibide gehiago sumatzen dira:

24Labur esanda, -(e)netz menderagailuak -(e)n menderagailuaren aldaera dirudi eta, hark bezala, ezezkako galderetan eta egitura hautakarietan agertzea onartzen du. Aldaeren ugaritasuna lotuta egon liteke, Lafittek (1962) aditzera ematen duen bezala, instrumentalak sarritan erakusten duen poliformismoarekin (noiz -z, noiz -tz).

3. -(e)netz menderagailuaren sintaxiaz

25Aurretik esan dut -(e)n eta -(e)netz menderagailuen arteko aldea hauxe dela: bigarrena

26ez da posible galdetzaileekin, bai/ez motako galderetan soilik da zilegi:

27Hortaz, iduri du biak galderazko perpaus guztiek partekatzen duten tasun morfosintaktikoren batekin datozela bat, baina lehenak [NZ], [+galdetzaile] alegia, tasuna duen bitartean, bigarrenak horixe falta duela. Mikrobariazio hori honela formula genezake informalki, zehargalderak ezaugarriztatzeko [Q(uestion)] tasuna nahiko dela baderitzogu (Adger 2003):

28Hots, -(e)n menderagailu edo konplementatzaileak galderei lotutako tasun morfosintaktikoa dauka eta, gainera, aukeran (euskaraz normalean ezkerretara mugitzen diren) galdetzaileek duten tasun morfosintaktikoa erkatu/zilegiztatu dezake; -(e)nez delakoak, aitzitik, zehargalderak sortzen ditu, baina galdetzailerik gabekoak.

29Bestalde, Rizzi (1997) lanetik aurrera ohikoa da gramatika sortzailean onartzea garai bateko KonpS hizkuntza askotan bi burutan bana daitekeela: indar ilokutiboa markatzen duen buru bat,Indar, eta aditzaren morfologiari lotutakoJokatuburua (ingelesez,Finite). Euskaraz, Rizziren ideia hori Ortiz de Urbinak (1999) aplikatu du eta proposatu zehargalderetako ‘ea’Indarburuaren gauzapena dela euskaraz eta -(e)la, -(e)n bezalako menderagailuakJokatuburuak direla, buru-azken gisa gauzatuak:

AgrandirOriginal (jpeg, 12k)

30Ikuspegi horren arabera,IndaretaJokatuburuen sintagmen artean ager litezke mintzagaiak eta fokuak edo galdegaiak (galdetzaileak barne). Guri interesa zaigun puntuari dagokionez, -(e)n eta -(e)netz menderagailuakJokatuburuaren gauzapen lirateke. Ez harrigarriro, bata eta bestea bateragarri diraeaburuarekin, noski (eta gaur egungo hiztunek ere hala dela berretsi didate):

31Beraz, menderagailuak egiazkiJokatukategoriako elementuak badira, arestiko karakterizazioa poxi bat aldatu beharko litzateke:

32Gai honetaz berriki jardun duen bakarra, nik dakidala behintzat, Rebuschi (2013) izan da. Rebuschik -(e)netz menderagailua (sinkronikoki) bi morfematan zatitzen du:-(e)n + -etz,baietz/ezetz hitzen antzera eta -etz delako morfemaFokuburuarekin lotzen du. Proposamen honekin arazo bat gutxienez ikusten dut: ez zait batere argia iruditzen -etz horren ekarpena foku-markaketa denik (izan ere, badira -(e)netz menderagailua duten perpausak eta itxura batean inolako fokurik ez dutenak). Ezezko zehargalderetan ere, posible da adizki jokatua bere lekuan gelditzea, Ortiz de Urbinaren (1995, 1999) lanetan behintzat adizki jokatuaren aurreratzerik (eta beraz foku esturik ere) ez dagoela salatuko lukeen ezaugarria:

33Iruditzen zait -(e)netz menderagailua gaurko ikuspegitik (ez diakronikoki) bitan banatzekotan argiago geratu beharko litzatekeela zein den menderagailuaren ñabardura -(e)n menderagailu soilarekin erkatuta.

34Argi izpi bat Monforteren (2018, 2020) lanetan egon liteke agian. Izan ere, bi datuk bat egiten dute hemen:

35i. -(e)netz menderagailuaren hedadura geografikoa eta bai/ez motako galderetako -a partikularena antzekoak dira gaur egun neurri handi batean (hau da, Zuberoa, Baxenafarroa eta Lapurdiko eremu handi bat);
ii. ez bata ez bestea ez dira nahitaezkoak euren erabileran. Hots, -(e)netz erabiltzen duten hiztun gehienek -(e)n ere erabil lezakete eta -a erabiltzen dutenek bai/ez motako galdera bat -a partikularik gabe ere egin dezakete (Monforte 2018, 2020). Monforteren (2020: 168) arabera, -apartikula performatiboak duen ñabardura semantiko-pragmatikoa da hiztunak solaskidearen arreta erakarri nahi duela, dela bai/ez edo ekintza bidezko erantzun bat jasotzeko, dela proposizioaren berrespena jasotzeko; baina bai/ez motako galdera -a gabe ere egin liteke.

36Monfortek (2020) bere analisi sintaktikoan-a partikula performatiboa DnbS eta JokS proiekzioen gainetik kokatzen du, Kanpo-Partikula Sintagmaren buruan. Beraz, demostratuko balitz -(e)nez menderagailuak (-(e)n orokorraren aldean) duen ñabardura semantikopragmatikoa dela nolabait seinalatzea solaskideari (edo irakurleari) zehargaldera egiazki irekia dela eta bai/ez balio biak dituela zabalik, hots, -a partikula performatiboaren antzeko ñabardura duela, orduan ontzat eman genezake agian -(e)netz baiJokatu buruarekin bai Kanpo-Partikula buruarekin lotzea (-(e)n + -(e)(t)z zatiketa eginez). Bestela esanda, perpaus nagusietan -a partikula performatiboak okupatzen duen posizio sintaktikoa okupa lezake delako -e(t)z morfemak. Gaurkoz, datu gehiagoren esperoan, (29)-ko proposamen kontserbatzaileagoari eutsiko diot, -(e)netz forma bakarra balitz bezala hartuta.

37Bukatze aldera, zubereraren egoera aipatu behar dut: esana dugu jadaNorantzproiektuko informatzaile zuberotar guztiek hautatu zutela-(e)nez bai/ez motako zehargalderetan. Are gehiago: hiztun batzuentzat behintzat, badirudi horrelako zehargalderetan -(e)nez erabiltzea beste aukerarik ez dagoela:

4. Ondorioak

39Laburbilduz, artikulu honetan gaur egun Ipar Euskal Herriko hizkeren ezaugarri den -(e)netz menderagailuaren morfosintaxia eztabaidatu dugu eta sumatu dugu, Larramendirengandik (1729) datorkeen ikuspegiaren kontra, menderagailu horrek ez duela ‘ala ez’ egitura hautakaria ezkutatzen eta -(e)n menderagailuaren aldaera dela, bai/ez motako galderetara murriztuta. Delako -(e)netz menderagailu hautakariaren teoria berau ezezkako zehargalderetan posible izateak eta egitura hautakariarekin bateragarri izateak gezurtatzen dute, Ipar Euskal Herriko testu modernoetan eta gaurko hiztunengan sumatzen den bezala. Ikerkizun dago zein den -(e)netz menderagailuaren ñabardura semantiko-pragmatikoa (halakorik badago behintzat); nolanahi ere den, beronek zehargalderetako [Q] tasun morfosintaktikoa izango luke eta, ikuspegi bimorfematikoa onartzekotan (i.e. -(e)n +-e(t)z), hipotesi modura esan dugu-e(t)z morfemak-a partikula performatiboak betetzen duen lekua bete lezakeela. Zubereraz, aitzitik, -(e)netz menderagailua (-(e)nezaldaera hain zuzen) aukera bakarra izan liteke hiztun askorentzat bai/ez zehargalderetan.

Adger, David. 2003. Core Syntax. A Minimalist Approach. Oxford: Oxford University Press.

Azkue, Resurrección M. de. 1925. Morfología Vasca. Bilbao. [berrargitalpen faksimila: 1969, La Gran Enciclopedia Vasca]

Altube, Sebero. 1929. Erderismos. Euskera 10(1-4). 1-315.

Arejita, Adolfo. 1985. Euskal Joskera. Bilbo: Labayru.

Barrutia, Eneko. 1994. Bermioko euskararen ezaugarri morfosintaktiko batzuk. In Ricardo Gómez & Joseba A. Lakarra (arg.), Euskal dialektologiako kongresua, 398-418. Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia.

Biezma, María. 2009. Alternative vs. polar questions: the cornering effect. In Ed Cormany, Sathoshi Ito & David Lutz (arg.), Proceedings of Semantics and Linguistic Theory (SALT) 19, 37-54.https://doi.org/10.3765/salt.v19i0.2519

Bolinger, Dwight. 1978. Yes-No questions are not Alternative Questions. In Henryk Hiż (arg.), Questions, 87-105. Dordrecht: Reidel.

Duhalde, Maitena. 2023. Lapurdi itsas hegiko euskara. UPV/EHUko doktorego tesia.

Epelde, Irantzu. 2004. Larresoroko euskara. UPV/EHUko doktorego tesia.

Etxebarne, Juje. 2015. Gramatika Emendakinak Zuberoako euskaraz (Edizio Zuzendua). Bilbo: Euskaltzaindia.

Euskaltzaindia. 1999. Euskal Gramatika. Lehen Urratsak V. Bilbo: Euskaltzaindia.

Euskaltzaindia. 2016. Euskararen Herri Hizkeren Atlasa. 7 liburukia. Bilbo: Euskaltzaindia.

Euskaltzaindia. 2021. Euskara Batuaren Eskuliburua, 4. argitaraldia. Bilbo: Euskaltzaindia.

Gaminde, Ignacio, Asier Romero & Hiart Legarra. 2012. Gramatika eta hizkuntz bariazioa Bermeon. Bermeo: Bermeoko Udala.

Goenaga, Patxi. 2009. Hauta-galderez. ASJU 43, 381-404.

Iglesias, Aitor. 2014. Igorreko hizkeraren azterketa dialektologikoa. UPV/EHUko doktorego tesia.

Lafitte, Piarres. 1962. Grammaire Basque. Ikas: Baiona.

Larramendi, Manuel. 1729. El Imposible Vencido. Salamanca: Antonio José Villagordo Alcaraz.

Monforte, Sergio. 2018. Question particles in Basque. Isogloss. A Journal on Variation of Romance and Iberian Languages. 4(1). 29-53.https://doi.org/10.5565/rev/isogloss.48

Monforte, Sergio. 2020. Galderetako -a, al eta ote partikulak euskaraz. Sintaxia, mikroaldakortasuna eta interpretazioa. UPV/EHUko doktorego tesia.

Ortiz de Urbina, Jon. 1999. Force Phrases, Focus Phrases and Left Heads in Basque. In Jon Franco & Alazne Landa (arg.), Grammatical Analysis of Romance and Basque, 179–194. Amsterdam: John Benjamins.

Oyharçabal, Beñat, Irantzu Epelde & Jasone Salaberria. 2009-2011. Norantz proiektua. Baiona: IKER-UMR5478.http://www.norantz.org (2023/02/27)

Rebuschi. Georges. 2013. On embedded interrogatives and related constructions in Northern Basque. In Colette Bodelot, Hana Gruet-Skrabalova & François Trouilleux (arg.). Morphologie, syntaxe et sémantique des subordonnants, 209-224. Clermont-Ferrand: Presses Universitaires Blaise Pascal.

Rizzi, Luigi. 1997. The Fine Structure of the Left Periphery. In Liliane Haegeman (arg.), Elements of Grammar, 281–337. Dordrecht: Kluwer.

Txillardegi. 1979. Euskal Gramatika. Donostia: Ediciones Vascas.

Villasante, Luis. 1976. Sintaxis de la oración compuesta. Oñati: EFA.

Zuazo, Koldo. 2014. Euskalkiak. Donostia: Elkar.

Zuazo, Koldo. 2021. Baigorri eta Ortzaize ibarretako euskara. Bilbo: UPV/EHU.

Erabilitako corpus-lanak

Coyos, Jean-Baptiste. 2012. Zubererazko istorio, alegia eta ipuin irri-egingarri. Bilbo: Euskaltzaindia.

Euskal Klasikoen Corpusa:https://www.ehu.eus/ehg/kc/

Ereduzko Prosa Dinamikoa:https://www.ehu.eus/ehg/epd/ Luku, Antton. 2021. Garazin antzerki 3. Maiatz: Baiona.

• Partager
  • Facebook
  • Twitter