Nell'antica Roma, icognomina ex virtute erano degli appellativi onorifici conferiti ad un comandante (durante l'età repubblicana) o ad unimperatore romano a seguito di una vittoria militare. La tradizione continuò fino aGiustiniano I (imperatore romano dal527 al565). Si trattava per lo più di aggettivi sostantivati, derivati dal nome di una popolazione o di una regione vinta o sottomessa, che nell'onomastica latina andavano a porsi in funzione dicognomen. Se la vittoria conseguita era decisiva, era possibile aggiungere il termine"Maximus". Talicognomina, durante l'impero, potevano tuttavia essere tratti anche da aggettivi che caratterizzavano il buongoverno di un principe, come ad esempioPius,Felix, ecc.
Tema principale di questicognomina era certamente quello dellaVittoria. Iprincipes si sforzavano di convincere i loro sudditi che la sola loro presenza sul fronte della battaglia, fosse sufficiente a garantire il successo finale dell'azione militare. Essi si facevano così acclamare dalletruppe schierate,Imperator, nell'antico significatorepubblicano di generale dell'armata vittoriosa. A partire poi dal19 a.C., gli onori deltrionfo, che in epoca repubblicana spettavano al generale che aveva sconfitto le armate nemiche, furono attribuiti allo stesso Imperatore, anche senza che lo stesso fosse stato presente allo scontro direttamente. Si credeva che la potenza divina delPrinceps (il suonumen), fosse più che sufficiente ad ispirare il generale sul campo di battaglia e portarlo alla vittoria.[13]
Il primo che ricevette uncognomen la cui tematica era la vittoria su popolazioni straniere, apparteneva alladinastia giulio-claudia, ed era il figlio del conquistatore dellaGermania Magna,Druso maggiore. Si trattava di quelGermanicus cheTiberio aveva designato a succedergli, ma che morì prematuramente nel19. Il primo Imperatore, però, che diede a sé stesso un soprannome evocante una vittoria trionfale del genere, fu inveceCaligola, in ricordo delle imprese paterne. Anch'egli assunse l'appellativo diGermanicus.[14]
Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
---|---|---|---|---|
Settimio Severo[15][16][17] | Adiabenicus[15][16][17] | 195[15] | ![]() | guerra 195-198 |
Caracalla[19] | Adiabenicus Maximus[19] | 211 | ||
Filippo l'Arabo ? | Adiabenicus ? | 244 | ||
Aureliano[20] | Adiabenicus[20] | 271-272? | ||
Diocleziano eMassimiano[21] | Adiabenicus Maximus[21] | 298 | guerra 296-298 | |
Galerio eCostanzo Cloro[21] | Adiabenicus Maximus[21] | 298 | guerra 296-298 | |
Costantino I[22] | Adiabenicus maximus[22] | prima del315 | ||
Costanzo II[23] | Adiabenicus Maximus[23] | 343 |
Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
---|---|---|---|---|
Gordiano I eGordiano II[24] | Africanus[24] | nel238[24] | ![]() | rivolta controMassimino Trace[26] |
Giustiniano I[27] | Africanus[27] | dopo il534 |
Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
---|---|---|---|---|
Caracalla[28] | Alamannicus[28] | 213 | guerra 213 | |
Costantino II[29][30] | Alamannicus maximus[29][30] | 328 | ![]() | guerra 324-328 |
Costanzo II[32] | Germanicus Alamannicus maximus[32] | 354 | campagna di Costanzo contro gli Alamanni | |
Giuliano[33][34][35] | Alamannicus maximus[33][34][35] | 357[33] | Argentoratae 357 | |
Valentiniano I,Valente eGraziano[36] | Alamannicus maximus[36] | 366 | ||
Giustiniano I[27] | Alamannicus maximus[27] | 527 |
Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
---|---|---|---|---|
Giustiniano I[27] | Alanicus[27] | 527 | guerra 526-532 |
Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
---|---|---|---|---|
Settimio Severo[15][16][17] | Arabicus[15][16][17] | 195[37] | ![]() | guerra 195-198 |
Caracalla[28] | Arabicus Maximus[28] | 211 | ||
Aureliano[38][39] | Arabicus[38][39] | 272 | ||
Costantino I[40] | Arabicus[40] | tra316 e319 |
Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
---|---|---|---|---|
Traiano[41] | Armenia redacta in potestatem[41] | 114[41] | ![]() | guerra 114-117 |
Lucio Vero[42] | Armeniacus[42] | 163[43] | ![]() | guerra 162-166 |
Marco Aurelio[42][45] | Armeniacus[42][45] | 164[46] | ![]() ![]() | guerra 162-166 |
Aureliano[20] | Armeniacus[20] | 272? | ||
Diocleziano eMassimiano[21] | Armeniacus Maximus[21] | 298 | guerra 296-298 | |
Galerio eCostanzo Cloro[21] | Armeniacus Maximus[21] | 298 | guerra 296-298 | |
Costantino I[40] | Armeniacus maximus[40] | tra315 e319 |
Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
---|---|---|---|---|
Claudio[19][49] | Britannicus[19][49] | 44 | ![]() | guerra 43-53 |
Antonino Pio[51] | Britannicus (?)[51] | 142 | ![]() | guerra 139-143 |
Commodo[52][53][54] | Britannicus[52][53][54] | fine del184 | ![]() ![]() ![]() | |
Settimio Severo[16][58] | Britannicus Maximus[16][58] | 209 o210[59] | ![]() ![]() | guerra 208/9-211 |
Caracalla[19][62] | Britannicus Maximus[19][62] | 209 o210 | ![]() | guerra 208/9-211 |
Aureliano[64] | Britannicus maximus[64] | 270-275 | ||
Carino[65] | Britannicus Maximus[65] | 284 | ||
Numeriano[65] | Britannicus Maximus[65] | 284 | ||
Diocleziano eMassimiano[21][66] | Britannicus Maximus[21][66] | 297 | campagna di Costanzo contro l'usurpatore Alletto | |
Galerio eCostanzo Cloro[21][66][67] | Britannicus Maximus[21][66][67] | 297 (I)[21][66] e304/306 (II)[67] | (I):campagna di Costanzo contro l'usurpatore Alletto; (II): campagna sconosciuta di Costanzo in Britannia | |
Costantino I[22][40] | Britannicus maximus[22][40] | prima del315 | ||
Licinio[68] | Britannicus maximus[68] | prima del315 | ||
Magno Massimo[69] | Britannicus maximus[69] | 383-388 |
Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
---|---|---|---|---|
Filippo l'Arabo[19][70] | Carpicus[19][70] | 245 circa | ![]() | Guerra 245 |
Aureliano[39][72][73] | Carpicus Maximus[39][72][73] | 273[72] | Guerra 273 | |
Diocleziano eMassimiano[21][66] | Carpicus Maximus[21][66] | nel297 (I)[21] e quattro iterazioni assunte nel periodo301-304 (V)[66] | (I):Guerra 297; (II, III, IV, V): campagne sconosciute di Galerio contro i Carpi | |
Costanzo Cloro[21][66] | Carpicus Maximus[21][66] | nel297 (I)[21] e quattro iterazioni assunte nel periodo301-304 (V)[66] | (I):Guerra 297; (II, III, IV, V): campagne sconosciute di Galerio contro i Carpi | |
Galerio[21][66][67][74] | Carpicus Maximus[21][66][67][74] | nel297 (I),[21] quattro iterazioni assunte nel periodo301-304 (V),[66] nel306-311 (VI)[67][74] | (I):Guerra 297; (II, III, IV, V, VI): campagne sconosciute di Galerio contro i Carpi |
Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
---|---|---|---|---|
Traiano[75][76] | Dacicus[75][76] | 102[75] | ![]() ![]() ![]() | Guerra 101-106 |
Antonino Pio?[19][80] | Dacicus?[19][80] | 156/157[80][81] | ||
Massimino Trace[19][82][83] | Dacicus Maximus[19][82][83] | 236/7[84] | guerra 236/7 | |
Decio[19] | Dacicus Maximus[19][85] e Restitutor Daciarum[86] | 250[85] | ![]() ![]() | Guerra 250 |
Gallieno[88][89] | Dacicus Maximus[88][89] | fine256-inizi257[88] | Guerra 256 | |
Aureliano[89] | Dacicus Maximus[89][90] | 272 | Guerra 272 | |
Costantino I[91] | Dacicus Maximus[91] | 336[92] | guerra 336 |
Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
---|---|---|---|---|
Probo[93] | Francicus[93] | 277/278 | guerra 277/8 | |
Giuliano[35] | Francicus[35] | 358[33][34] | ||
Valentiniano I,Valente eGraziano[36] | Francicus maximus[36] | 367 | ||
Giustiniano I[27] | Francicus[27] | 527 |
Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
---|---|---|---|---|
Gaio Giulio Cesare Claudiano Germanico (erede designato diTiberio) | Germanicus | 14-16 | ![]() ![]() | guerra 14-16 |
Caligola[19] | Germanicus (in ricordo del padre,Germanico)[19] | ![]() | ||
Claudio[19][95] | Germanicus (in ricordo del fratello,Germanico)[19][95] | dal4? | ![]() | |
Nerone[96] | Germanicus[96] | 50 (all'adozione)[96] | ![]() | |
Vitellio[98] | Germanicus[98] | 69 | ![]() | Rivolta batava 69-70 |
Domiziano[100] | Germanicus[100] | tardo83 | ![]() | guerra 83-85 |
Nerva[102] | Germanicus[102] | ottobre97[102] | guerra 89-97 | |
Traiano[76][103] | Germanicus[76][103] | ottobre97[102] | ![]() | guerra 89-97 |
Antonino Pio[19][80] | Germanicus[19][80] | 140/144[81][105] o nel150 (?) | ||
Marco Aurelio[45][106][107][108] | Germanicus[45][106][107][108] e laGermania subacta[109] (Germania sottomessa) | 15 ottobre172 | ![]() ![]() ![]() | guerra 166/7-180 |
Marco Aurelio[112] | Germanicus maximus[112] | fine178/metà179[112] | guerra 166/7-180 | |
Commodo[52][113][114] | Germanicus[52][113][114] | 15 ottobre172[113] | ![]() | guerra 166/7-180 |
Commodo[54][116] | Germanicus Maximus[54][116][117] | metà182 | guerra 180-188 | |
Caracalla[62][118][119][120] | Germanicus Maximus[62][118][119][120] (due volte) | tra200 e208;[118][119][120][121] e il 6 ottobre213[122][123] | ![]() ![]() ![]() ![]() | guerra 213 |
Massimino Trace[19][82][83] | Germanicus Maximus[19][82][83] | 235[128] | ![]() ![]() | guerra 235 |
Filippo l'Arabo[19][70] | Germanicus Maximus[19][70] | 245 circa | guerra 245 | |
Decio[131] | Germanicus Maximus[131] | 250 | guerra 250 | |
Valeriano[89][132] | Germanicus Maximus[89][132] | 254 | ![]() | guerra 254 |
Gallieno[134] | Germanicus e RestitutorGalliarum[134] | 254 | guerra 254 | |
Gallieno[135] | Germanicus Maximus[135] | 255[136] due volte nel257 e nel258 | ![]() | guerra 255-258 |
Postumo[138] | Germanicus maximus[138] | 261[138] | ![]() | guerra 261 |
Claudio il Gotico[140] | Germanicus Maximus[140] | inizi del269 | ![]() | guerra 268 |
Aureliano[64][142] | Germanicus Maximus[64][142] | 270/271 | guerra 270-271 | |
Probo[143] | Germanicus Maximus[143] | 278 | ![]() ![]() | guerra 278 |
Caro[146] | Germanicus Maximus[146] | 283 | guerra 283 | |
Numeriano[65] | Germanicus Maximus[65] | 283 | guerra 283 | |
Carino[65][147] | Germanicus Maximus[65][147] | 283 | guerra 283 | |
Diocleziano[21] | Germanicus Maximus[21] | nel285 (I),[148] nel286 (II),[149] nel287 (III),[150] nel288 (IV),[151] nel293 (V)[152] e nel298/299 (VI)[21][153] | (I): campagna di Diocleziano contro Quadi e Marcomanni; (II): campagna di Massimiano contro Alamanni, Burgundi, Caiboni ed Eruli; (III): spedizione transrenana di Massimiano; (IV): campagna di Diocleziano in Rezia; (V): campagna di Costanzo in Batavia; (VI) vittoria di Costanzo pressoLingones | |
Massimiano[21] | Germanicus Maximus[21] | nel286 (I),[149] nel287 (II),[150] nel288 (III),[151] nel293 (IV)[152] e nel298/299 (V)[21][153] | (I): campagna di Massimiano contro Alamanni, Burgundi, Caiboni ed Eruli; (II): spedizione transrenana di Massimiano; (III): campagna di Diocleziano in Rezia; (IV): campagna di Costanzo in Batavia; (V) vittoria di Costanzo pressoLingones | |
Galerio eCostanzo Cloro[21][67] | Germanicus Maximus[21][67] | nel293 (I),[152] nel298/299 (II)[21][153], tre iterazioni assunte nel periodo301/306 (V)[67] | (I): campagna di Costanzo in Batavia; (II): vittoria di Costanzo pressoLingones; (III, IV, V): campagne sconosciute di Costanzo contro le genti germaniche | |
Licinio[68][154] | Germanicus Maximus[68][154] | |||
Costantino I[22][40][91][155] | Germanicus Maximus[91] | nel307,[92] nel308,[92] nel313,[92] nel328-329[92][156] | guerra 306-336 | |
Costantino II[30] | Germanicus Maximus[30] | 337-340[30] | ||
Costanzo II[32] | Germanicus Maximus[32] | 358 | vittoria delmagister peditumSilvano sui Germani | |
Giuliano[33][34] | Germanicus Maximus[33][34] | 356[33][34] | campagna contro gli Alamanni e i Franchi in collaborazione con ilmagister equitum et peditum Marcello | |
Valentiniano I,Valente eGraziano[36] | Germanicus maximus[36] | 364-365 | ||
Giustiniano I[27] | Germanicus maximus[27] |
Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
---|---|---|---|---|
Caracalla[157] | Gothicus[157] | 215 | guerra 215 | |
Claudio il Gotico[89][140] | Gothicus Maximus[89][140] | 269 | ![]() | guerra 269 |
Aureliano[20][39][64][142] | Gothicus Maximus[20][39][64][142] | 271/272[159] | guerra 271/272 | |
Marco Claudio Tacito[160] | Gothicus Maximus[160] | 276 | ![]() | guerra 276 |
Probo[93][143] | Gothicus Maximus[93][143] | 277 | guerra 277 | |
Diocleziano eMassimiano[162] | Gothicus Maximus[162] | 293/294[162] | campagna gotico-sarmatica di Diocleziano | |
Galerio eCostanzo Cloro[162] | Gothicus Maximus[162] | 293/294[162] | campagna gotico-sarmatica di Diocleziano | |
Costantino I[22][29][40][91] | Gothicus Maximus[22][29][40][91] | nel328 o329[92] e332[92][156] | guerra 328-329 | |
Costanzo II[32] | Gothicus Maximus[32] | 338/354 | ||
Valentiniano I,Valente eGraziano[36] | Gothicus maximus[36] | 369 | ||
Giustiniano I[27] | Gothicus Maximus[27] | 527 |
Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
---|---|---|---|---|
Lucio Vero[42][163] | Medicus[42][163] | 166[164] | guerra 162-166 | |
Marco Aurelio[42][45] | Medicus[42][45] | 166[164] | guerra 162-166 | |
Probo ? | Medicus Maximus ? | 279 | ||
Diocleziano eMassimiano[21] | Medicus Maximus[21] | 298 | guerra 296-298 | |
Galerio eCostanzo Cloro[21] | Medicus Maximus[21] | 298 | guerra 296-298 | |
Costantino I[22][40] | Medicus maximus[22][40] | prima del315 |
Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
---|---|---|---|---|
Odenato[165] | Palmyrenicus[165] | 263? | guerra 260-263 | |
Aureliano[166] | Palmyrenus Maximus[166] | 272 | ![]() ![]() | guerra 272-273 |
Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
---|---|---|---|---|
Traiano[76][169] | Parthicus[76][169] | 116 | ![]() | guerra 114-117 |
Lucio Vero[42][171][172] | Parthicus Maximus[42][171][172] | 165[172] | ![]() | guerra 162-166 |
Marco Aurelio[42][45][171] | Parthicus Maximus[42][171] | 166[42][45] | ![]() ![]() | guerra 162-166 |
Settimio Severo[15][16][17] | Parthicus Maximus[15][16][17] | 198[176] | ![]() | guerra 195-198 |
Caracalla[62][119][178] | Parthicus Maximus[62][119][178] | 198 conil padre | ![]() ![]() | |
Alessandro Severo[181][182] | Parthicus maximus[181][182] | 232 | guerra 232 | |
Filippo l'Arabo[19][183][184] | Parthicus Maximus[19][183][184] | 244 | ||
Decio Traiano[185] | Parthicus Maximus[185] | 250[185] | ||
Valeriano[186] | Parthicus maximus (?)[186] | 257/258[186] | ![]() | guerra 254-260 |
Gallieno[187] | Parthicus maximus[187] | 262/263?[188] | guerra 260-263 | |
Claudio il Gotico[89][189] | Parthicus Maximus[89][189] | 270 | ||
Aureliano[20][190] | Parthicus[20][190] | 272/273 | ||
Probo[93] | Parthicus[93] | 279 | ||
Caro | Parthicus | 283-284 | ![]() | guerra 283-284 |
Diocleziano eMassimiano[192][193] | Parthicus Maximus[192][193] | 298 | guerra 296-298 |
Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
---|---|---|---|---|
Valeriano[203] | Restitutor orbis[203] | 253-260 | ||
Aureliano[204] | Restitutor orbis[204] | 274 | ![]() | |
Marco Claudio Tacito[206] | Restitutor orbis[206] | 276 | ||
Diocleziano e Massimiano[207] | Restitutores orbis[207] o Conservatores orbis[208] | 286 e 293 | ![]() | |
Costantino I e Licinio (Augusti); Crispo, Costantino II e Valerio Liciniano Licinio (Cesari)[209] | Restitutores orbis[209] | 317[209] | guerra civile 306-324 | |
Costantino I[210] | Restitutor orbis[210] | 324 | guerra civile 306-324 |
Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
---|---|---|---|---|
Giustiniano I[27] | Vandalicus[27] | 534 |
Imperatore romano | titolo onorifico | anno/i | monetazione imperiale | Guerra |
---|---|---|---|---|
Tiberio (?)[235] | Victor ac Triumphator (?)[235] | 14-37 | ||
Caro[146] | Victor ac Triumphator[146] | 283 | guerra 283 | |
Costantino I[236] | Victor ac Triumphator[236] | 315 | battaglia di Ponte Milvio | |
Costantino II[237] | Victor ac Triumphator[237] | ante337[237] | ||
Costante I[238] | Victor ac Triumphator[238] | 340 | ||
Costanzo II[23][237] | Victor maximus Triumfator aeternus[23][237] | ante337 | ||
Flavio Claudio Giuliano[239] | Victor ac Triumphator[239] | 362[239] | ||
Valentiniano I[240] | Victor ac Triumphator[240] | 375 (?)[240] | ||
Valente[240][241][242] | Victor ac Triumphator[240][241][242] | 375 (?)[240][242] | ||
Graziano[242] | Victor ac Triumphator[242] | 375-378[242] | ||
Magno Massimo[243] | Victor ac Triumphator[243] | 383-388 | ||
Valentiniano II eTeodosio I[244] | Victores ac Triumphatores[244] | 378-392 | ||
Teodosio I eOnorio[245] | Victores ac Triumphatores[245] | 393-395[245] |
(CIL VIII, 8412 (p 1916))