Sálfræði er gjarnan skilgreind semvísindagrein umhugarstarf oghegðun. Þeir sem leggja stund á sálfræði eru líka í auknum mæli farnir að kannaheilastarf.Sálin (semóefnislegt fyrirbæri aðskiliðlíkamanum) er ekki viðfangsefni greinarinnar og því er nafn hennar ef til vill villandi.
Segja má að sálfræði sé yfirgrein margra undirgreina sem rannsaka mannlega hegðun og hugsun, en það sem sameini þessar greinar er aðferðafræði, krafa um vísindalega nálgun, en jafnframt er oft hægt að samnýta þekkingu úr öllum greinunum samtímis.
Sálfræði er fyrst og síðast fræðigrein sem fjallar um þá hluta mannsins sem snúa að hegðun, hugsun og heila hans. Margar spurningar sem fengist er við í sálfræði eru æðiheimspekilegar en sálfræðin á sér rætur einmitt í heimspeki þó svo að rætur hennar nái einnig tillíffræði. Spurningarnar sem fengist er við eru spurningar eins og „Hvað er hugsun?“ og „Af hverju hegðar fólk sér eins og það gerir?“. Ólíkt heimspeki notar sálfræðivísindalega aðferð til að leita svara við þeim.
Grundvöllur sálfræðinnar erurannsóknir, einkumtilraunir. Rannsóknum í sálfræði fylgja ýmis vandkvæði þar sem þær eru í flestum tilfellum gerðar á fólki. Fyrir það fyrsta er hætta á að fólk breyti hegðun sinni þegar það veit að einhver fylgist með því. Auk þess þurfa sálfræðingar að fylgja ýtrustusiðgæðisreglum. Reglurnar hafa orðið strangari í seinni tíð svo sumar eldri rannsóknir væru ekki gerðar nú til dags.
Tilraunir í sálfræði eru af ýmsum toga. Sem dæmi má nefna tilraun þar sem einstaklingur leggur á minnið lista af orðum sem hann rifjar svo upp eftir fremsta megni. Annað dæmi eru tilraunir þar sem einstaklingur er látinn leysa þrautir á meðan höfuð hans er ífMRI-skanna. Enn annað dæmi er þegar rannsakendur fylgjast með atferli fólks í vissum aðstæðum (t.d. í skólastofu), breyta vissum atriðum í þessum aðstæðum og kanna hvaða áhrif breytingarnar hafa.
Algengur misskilningur er að sálfræði snúist fyrst og síðast um að veita þeimmeðferð sem eiga í einhvers konar erfiðleikum. Þetta er að sjálfsögðu hluti af sálfræði og margir sálfræðingar vinna við að hjálpa fólki meðgeðraskanir, veitahjónabandsráðgjöf eða annars konar klíníska þjónustu. Þeir eru þó aðeins brot af heildinni, sálfræði fjallar aðeins að litlu leyti um að leysa vandamál fólks.
Á Íslandi veitir BS-gráða frá íslenskum háskólum ekki réttindi til að starfa sem sálfræðingur, heldur þarf að minnsta kosti tveggja ára framhaldsmenntun til þess - þ.e., gráðu í klínískri sálfræði. ÍHáskóla Íslands er boðið upp á framhaldsnám í klínískri sálfræði, barnasálfræði og vinnusálfræði. Margir fara þó í framhaldsnám í öðrum greinum, bæði innan sálfræði og utan. Til að starfa sem sálfræðingur er víða um heim gerð krafa um viðurkenningu yfirvalda.
Á fyrri hluta 20. aldar var kenningum Freuds hafnað innan sálfræði. Þetta leiddi til mótunaratferlisstefnunnar semJohn B. Watson og síðarB. F. Skinner gerðu vinsæla. Kenningar Freuds höfðu samt gífurleg áhrif á aðrar greinar, svo semgeðlæknisfræði ogbókmenntafræði, og á hugmyndir almennings um sálarlífið.
Hin forn-egypskuEbers-skjöl, frá um 1550 fyrir Krist, innihalda lýsingar ágeðröskunum eins ogklínísku þunglyndi ogvitglöpum. Forn-Egyptar virðast ekki hafa talið neinn grundvallarmun vera á geðröskunum og líkamlegum kvillum.
Heimspekingar hafa lengi spáð í eðli hugans, ferla hans og innihald, en yfirleitt einungis með kenningum án kerfisbundinna athugana. Forn-grísku heimspekingarnirAlkmajon af Króton (um 500 f. Kr.) ogEmpedókles af Akragas (um 450 f. Kr.) geta ef til vill talist til fyrstufrumsálfræðinganna (e. protopsychologists). Þeir reyndu báðir að finnalífeðlislegar skýringar áhugsun oghegðun manna. Alkmajon kannaði til að myndasjónskynjun, eitt aðalviðfangsefni skynjunarsálfræðinga, og taldi réttilega aðupplifun og hugsun ættu sér stað í heilanum. Empedókles reyndi líka að finnanáttúrlegar skýringar á skynjun, en taldi þó að hún ætti rætur íhjartanu.
Upphaflega litu Forn-Grikkir fremur á sálina (psykke) semlífsanda en ekki semgeranda hegðunar né semsjálf manns.Platon þrískipti síðan sálinni ískynsemi,skap oglöngun.Aristóteles setti fram ýmsarkenningar, t.d. um eðli sálarinnar,minni ogskynjun. Aristóteles skipti sálinni líka í marga parta, og taldi að við skynjun tæki hugurinn á sig form þess skynjaða.
Aðrir seinni tíma forverar sálfræðinnar eru til að mynda heimspekingarnirRené Descartes (1596-1650) ogJohn Locke (1632-1704). Saman mótuðu þeir hugmyndir manna um að hinnmeðvitaði hugur væri aðskilinn hinum efnislega heimi. Descartes gerði skýran greinarmun á sál oglíkama og gekk út frá því aðlíkamsstarfsemi mætti skýra með vélrænumlögmálum. Hann færði einnig rök fyrir því að sálin væri af allt öðru tagi en efnisheimurinn. Hún laut engum vélrænum lögmálum, hana þurfti að kanna meðsjálfsskoðun ogíhugun. Hann taldi einnig aðdýr væru algjörlega sálarlaus og mætti þá útskýra tilveru þeirra einungis út frá vélrænum lögmálum. Descartes reyndi einnig að staðsetja sálina í manninum, hann komst að þeirri niðurstöðu að hún væri íheilakönglinum enda væri hann svolítið sér á báti í heilanum - enginn vissi hvaðatilgangi hann gegndi og hann er eina heilalíffærið sem er ekki til í tvöföldu upplagi. Þar vildi Descatres meina að heimili sálarinnar væri. Bresku heimspekingarnir John Locke ogJohn Stuart Mill (1806-1873) notuðu kenningar Aristótelesar til að rekja mannlegaþekkingu og töldu hana vera samspilskynjunar oghugtengsla. Þeim fannst einnig aðmeðvitundin ætti að vera aðalviðfangsefni sálfræðinnar. Nútímasálfræði hefur reynt eftir fremsta megni að losa sig undan viðjum þessarartvíhyggju um sál og líkama.
Árið1879 opnaðiWilhelm Wundt tilraunastofu sína í sálfræði við Háskólann íLeipzig íÞýskalandi, þar sem sjónum var sérstaklega beint að hegðun oghugarástandi. Svo, árið1890, gafWilliam James út bókinaPrinciples of Psychology, eðaGrundvöll sálfræðinnar, sem lagði undirstöðurnar að fjölda spurninga sem sálfræðingar einbeittu sér að um langt skeið. William James var fyrsti prófessorinn í sálfræði viðHarvard-háskóla.
Það mikilvægasta var að aðferðir og viðhorf Wilhelms Wundt og William James voru laus við yfirskilvitlegar trúarlegar útskýringar á hugsun manna eða hegðun, sem losaði sálfræðina undan viðjum heimspeki ogguðfræði, og lagði grunninn að nútíma sálfræði sem vísindagrein.
Á árunum1890-1900 mótaðiAusturrískitaugalæknirinnSigmund Freud kenningar sínar umdulvitund og þróaði út frá þeim aðferðir sem hann taldi að gætu gagnast til að lækna sálarmein. Aðferðir og kenningar Freuds eru einu nafni nefndarsálgreining. Skilningur Freuds á huganum var að mestu byggður á túlkunaraðferðum og óbeinum athugunum, en ekki kerfisbundnum rannsóknum.
Flestir sálfræðingar nútímans hafna kenningum Freuds og þeim aðferðum sem á þeim byggja, yfirleitt á þeim forsendum að þær séu í eðli sínu óprófanlegar og því óvísindalegar. Dulvitundin, eitt grundvallarhugtakið í sálgreiningu, er til dæmis samkvæmt skilgreiningu nokkuð sem ekki er hægt að rannsaka með beinum hætti. Kenningar og aðferðir Freuds eru enn þrætuefni. Þó er engin spurning um að áhrifa hans gætir víða, ekki hvað síst í hugmyndum almennings um sálfræði.
Að hluta til sem viðbrögð við hve mikil sálfræðin einbeitti sér aðsjálfsskoðun oghuglægi á þeim tíma, varðatferlisstefnan vinsæl sem leiðbeinandisálfræðikenning. Með forvígismenninaJohn B. Watson,Edward Thorndike ogB.F. Skinner í fararbroddi, þá stóð atferlisstefnan á bakvið þær hugmyndir að sálfræðin skyldi vera vísindagrein sem rannsakaði hegðun, en ekki hugann og hafnaði hugmyndum um hugarástand (svo sem trú, langanir og markmið) og hélt því fram að öll hegðun og reynsla helgaðist af viðbrögðum frá umhverfinu.
Í ritinuPsychology as the Behaviorist views it,Sálfræðin eins og atferlissinninn sér hana, sem Watson skrifaði árið1913, segir hann að sálfræði sé algjörlega undirfag náttúruvísinda sem rannsaki hlutlægt, og ekkert annað. Í sama riti hafnar hann algjörlega að sjálfsskoðun sé nokkuð sem sálfræði styðjist við og að atferlissinni þekki enga línu sem skilji að menn og dýr.
Atferlisstefnan var ríkjandi innan sálfræðinnar stóran hluta fyrriparts 20. aldarinnar, að miklu leyti vegna þess hve vel kenningarnar um skilyrðingu og hagnýtingu þeirra (ekki síst í auglýsingum) sem vísindaleg módel af mannlegri hegðun heppnuðust.
En það varð smám saman ljóst að atferlisstefnan var ekki nógu góð sem leiðandi kenning um mannlega hegðun, þrátt fyrir mikilvægar uppgötvanir. GagnrýniNoam Chomsky á bók Skinners,Verbal behavior (sem hafði það markmið að skýra út tungumálanám með kenningum atferlissinna), er talin vera ein af stærstu þáttunum í því að atferlisstefnan hætti að vera ríkjandi.
Chomsky sýndi fram á það að tungumál væri ekki hægt að læra með skilyrðingunni einni saman, vegna þess að fólk getur búið til setningar sem eru einstakar í uppbyggingu og að merkingu sem geta ekki orðið til eingöngu með reynslu af náttúrulegu tungumáli og gaf þar með í skyn að það hlyti að vera til hugarástand, sem atferlisstefnan hafnaði.
Hliðstætt, þá sýndiAlbert Bandura fram á það í verki sínu að börn gætu lært með því að fylgjast með hegðun í umhverfi sínu, án breytinga á hegðun, svo eitthvað innra með okkur hlyti að eiga hlut að máli.
Ris tölvutækninnar lagði sinn skerf til í því að líta á virkni hugans sem úrvinnslu á upplýsingum. Þetta, ásamt vísindalegum aðferðum við að rannsaka hugann, sem og trú á hugarástand, leiddi til risshugfræðistefnunnar sem ríkjandi kenningu um hugann.
Tengingar á milli heilans og taugakerfisins voru einnig að verða ljósar, að hluta til vegna tilraunaCharles Sherrington ogDonald Hebb, og að hluta til vegna rannsókna á fólki sem hafði hlotiðheilaskaða. Með þróun á tækni sem gerir okkur kleift að rannsaka heilastarfsemi nákvæmlega, þá hefurtaugasálfræði ogskilvitleg taugavísindi (e.cognitive neurosience) orðið að einna mest virkar innan nútíma sálfræði.
Með aukinni þátttöku annarra greina, svo sem heimspeki, tölvunarfræði og taugafræði, í leit að skilningi á huganum, þá hefur orðið til yfirfag sem kallastvitsmunavísindi, sem einblínir á að hagnýta öll framlög með uppbyggilegum hætti.
En ekki hafa allir sálfræðingar verið hrifnir af því að reyna að skilja hugann og náttúruna með mekkanískum aðferðum.
Carl Jung, sem eitt sinn fylgdi stefnu Freuds, var frumkvöðull í að betrumbæta sjálfsskoðun Freuds með hugmyndum um trú. (Freud hafði hafnað trú sem hópblekkingu).
Alfred Adler, eftir að hafa átt einhver samskipti við umræðuhóp Freuds, myndaði sitt eigið fag, kallaðeinstaklingssálfræði. Áhrif hans á nútímasálfræði hafa verið talsverð, þar sem margar nálganir hafa fengið að láni hluta af kenningum hans.Klassísk adlerísk sálfræði er nýleg endurfæðing á kenningum Alfreds Adlers, en þessi fræði fella saman upprunalegu kenningu Adler's umpersónuleika, stílsálfræðimeðferða og heimspeki lífsviðhorfa, ásamt sýnAbrahams Maslow's ábestu virkni (e. optimal functioning).
Fyrirbærafræði eðahúmanísk sálfræði varð til á 4. áratug 20. aldar, og hefur veitt mótvægi viðframstefnu og vísindalegar aðferðir til að rannsaka hugann. Hún leggur áherslu á rannsóknir, á skynjun einstaklingsins og leitast við að skilja manneskjur og hegðun þeirra með því að framkvæma rannsóknirnar. Fyrirbærafræðin á rætur sínar íexistentíalisma ogfyrirbærafræði í heimspeki. Margir fyrirbærafræðingar hafna algjörlega vísindalegum aðferðum og segja að það að reyna að mæla upplifanir og skynjun ræni það þýðingu og merkingu mannlegrar tilvistar.
Það helsta sem sameinar ólíkar undirgreinar sálfræði er vissaðferðafræði, rannsóknaraðferðir. Gerð er krafa um hlutlægar rannsóknir, einkumtilraunir. Tilraunaaðferðnáttúruvísinda er meðal aðalsmerkja sálfræði, sem gerir hana frábrugðna öðrum greinum sem fjalla um manninn, svo semheimspeki ogstjórnmálafræði.
Líta má á ólíkar undirgreinar sálfræði sem sjónarhorn á viðfangsefni sitt, manninn. Svo nokkur dæmi séu tekin, þá er í atferlisgreiningu eingöngu hegðun rannsökuð og reynt að spá fyrir um hana út frá fyrri hegðun, í líffræðilegri sálfræði er hegðun og hugsun rannsökuð út frá lífræðilegum forsendum, og í hugfræði er reynt að spá fyrir um hugsun út frá hegðun. Aðrar greinar rannsaka sama viðfangsefni, en frá sínum sjónarhornum. Innbyrðis innan sálfræði er sem sagt reynt að útskýra hegðun út frá mismunandi forsendum.
Þegar kemur að hagnýtingu á þekkingu úr undirgreinum sálfræðinnar er svo stuðst við þekkingu úr öllum undirgreinum, en skýringar sem taldar eiga frekar við en aðrar eru nýttar.
Atferlisgreining leitast við það að rannsakaatferli, hverjir undanfarar þess eru og hverjar afleiðingarnar eru. Margir þeirra sem leggja stund á atferlisgreiningu eru einnigatferlissinnar.
Atferlisgreinendur notast við hlutlægar mælingar og reyna að breyta eða bæta hegðun með því að breyta skilmálum hegðunar. Það felst iðulega í því að breyta afleiðingum og undanförum hegðunar. Þrír mælanlegir eiginleikar hegðunar eru lífeðlislegir, sjáanlegir og munnlegir. Munnlegir eiginleikar eru iðulega notaðir til marks um innri ferli. Kallað munnleg hegðun þar sem við höfum ekki aðgang að hugsunum eða hugarferlum í heila nema að einhver segi frá því. Hafa litið til eiginleika hegðunar þar sem hægt er gera hlutlægar mælingar til að geta metið árangur meðferða eða breytinga sem verða á lífi sjúklings eða lífveru. Atferlisgreining hefur lengi verið notuð á einhverfa einstaklinga. Ivar Lovaas hafði þá hugmyndafræði að einhverfar manneskjur væru ekki heilar og það þyrfti að laga þær. Einnig kallað ABA og er mikið hatað af einhverfu fólki þar sem þetta gefur í skyn að þau séu biluð eða sködduð.
Félagssálfræði er nátengdsálfræði ogfélagsfræði, og er ýmist talin undirgrein annað hvort sálfræðinnar eða félagsfræðinnar.
Félagssálfræði fjallar um hvernig einstaklingar skynja aðra, hafa áhrif á þá, og tengjast þeim. Einkum er rannsakað hvernig hópar og einstaklingar hafa áhrif á einstaklinginn, hvernig einstaklingurinn hefur áhrif á hópa og hvernig hópar hafa áhrif á aðra hópa.
Félagssálfræðilegar spurningar eru til dæmis: „Hvers vegna gerir hópur fólks eitthvað, gegn vilja sínum, vegna þrýstings eins aðila?“, „Hvers vegna lætur einstaklingur undanhópþrýstingi?“ og „Hvers vegna kemur hópi fólks betur saman við einn hóp fremur en annan?“.
Hagnýtt sálfræði snýst um að nota sálfræðilegar aðferðir og kenningar til að leysa vandamál í öðrum greinum, eins og t.d. í starfsmannastjórnun, vöruhönnun, lækningum og menntun.
Heilsusálfræði er nýlegt fag, náskyltklínískri sálfræði, og er runnið undan rifjum hennar. Heilsusálfræði aflar og nýtir sérsálfræðilega þekkingu til að sinna viðfangsefnum sínum, en þau eru helst að stuðla að góðri heilsu og koma í veg fyrirsjúkdóma, jafna stöðu fólks íheilsufarslegu tilliti, finna út hverjir eru í mestri hættu að fá sjúkdóma og af hverju, finna út hvers konar hegðun og reynsla leiðir til góðrar eða slæmrar heilsu, fræða almenning ogheilbrigðisstarfsfólk og stuðla þannig að betri heilsu og koma í veg fyrir sjúkdóma, kanna hvernig sjúkdómar hafa áhrif á einstaklinga, og hjálpa veikum og dauðvona að lifa betra lífi.
Í augum flestra er klínísk sálfræði hin dæmigerðasálfræði. Klínískir sálfræðingar fást við greiningu og meðferð tilfinninga- og hegðunarvandamála, svo sem geðsjúkdóma, geðraskana, unglingavandamála, missætti innan fjölskyldna og margra annarra vandamála.
Klínísk sálfræði byggist á að nýta lögmál sálfræðinnar við að greina og vinna á vandamálum; margar stefnur eru í gangi innan klínísku sálfræðinnar og er mismunandi hvaða aðferðum sálfræðingar beita við að leysa vandamál fólks. Oft vinna þeir í samstarfi viðgeðlækna og/eða aðra sálfræðinga við að finna lausnir að vandamálunum. En þó klínískir sálfræðingar læri mikið umlyf, þá mega þeir í flestum löndum ekki skrifa uppá þau, það fellur í hlut geðlækna.
Klínískir sálfræðingar vinna á mörgum vettvöngum, svo sem ágeðsjúkrahúsum, ífangelsum og meðalunglinga en oft vinna þeir sjálfstætt.
Líffræðileg sálfræði fæst við rannsóknir álíffræðilegum undirstöðumhegðunar oghugarstarfs. Rannsóknir eru meðal annars gerðar með því að áreitataugakerfimannslíkamanns á ákveðinn hátt og rannsaka viðbrögðin, en til þessarra rannsókna er notast við tækni sem mælir virkni taugakerfisins (t.d.fMRI,EEG ogMEG). Einnig eru stundaðar rannsóknir áerfðum og áhrifum þeirra á líkindi þess að fásjúkdóma. Menn stunda einnig rannsóknir á þeim sem hafa verið ættleiddir inn í aðra fjölskyldu til að finna hversu mikið erfðir annars vegar og umhverfi hins vegar hafa að segja í því að fá tiltekinn sjúkdóm.
Viðfangsefni líffræðilegrarsálfræði eru mjög svipuð viðfangsefnumtaugavísinda, og því er erfitt að segja til um hvort um sömu grein er að ræða eða að lífræðileg sálfræði sé undirgrein taugavísinda.
Námssálfræði fæst við nám fólks í skólum eða öðrum sambærilegum aðstæðum, athuganir á hversu mikið breytingar á námshögum gagnast, og nám út frásálfræðilegu sjónarhorni. Einnig eru skólar rannsakaðir út fráfélagssálfræðilegu sjónarhorni.
Persónuleikasálfræði getur talist til sígildra undirgreina sálfræðinnar og eiga rætur að rekja til kenninga Freuds um persónuleikann. Áhersla er lögð á einstaklingsmun og gengið er út frá því að fólk sé ólíkt vegna meðfæddra eða áunninna persónuleikaþátta sem móta hegðun fólks í vissum aðstæðum og valda því að hver einstaklingur sýnir ákveðinn stöðugleika í hegðun.
Skynjunarsálfræði fjallar um alla þættiskynjunar, en ef til vill einkum umsjón-,heyrnar- ogtalskynjun. Athugað er hvernig fólk greinir skynáreiti í umhverfinu, hvar unnið er úr þeim í heilanum og hvernig.
Taugasálfræði er bæði fræðileg og hagnýtt. Fræðilegar rannsóknir eru gerðar á heilbrigðu fólki en einnig á fólki sem hefur orðið fyrir heilaskaða, og stundum eru gerðar rannsóknir á dýrum. Rannsóknir eru einnig gerðar ítölvu, þar sem eru búin til einföld módel aftauganetum og reynt að herma eftir ferlum sem eiga sér stað í heilanum. Hagnýtingin á sér stað m.a. með því að nýta fræðilega þekkingu í þágu þeirra sem hafa orðið fyrirheilaskaða.
Vinnusálfræði fæst við hegðun fólks á vinnustöðum. Vinnusálfræði er tengdklínískri sálfræði,félagssálfræði og fleiri þáttum eins oglögum og jafnrétti kynjanna.
Aðalviðfangsefni vinnusálfræðinga er að nýta sálfræðilega þekkingu og aðferðir til að stafsmenn og fyrirtæki nái árangri. Vinnusálfræðingar notasálfræðileg próf til að mæla þekkingu, hæfileika, getu og aðra eiginleika fólks í ýmsu skyni tengt vinnu og vinnustöðum, t.d. vegna ráðningar, stöðuhækkunnar, eða til að mæla starfsánægju.
Þroskasálfræði er undirgreinsálfræði sem rannsakar breytingar á andlegum eiginleikum fólks sem eiga sér stað eftir því sem það eldist. Upprunalega var þroskasálfræði aðeins bundin viðungbörn og börn en fæst nú við allt lífsskeiðið.
Viðfangsefni þroskasálfræði er til að myndahreyfigeta, geta til að leysa þrautir,tungumálanám ogsiferðisþroski. Þroskasálfræðingar fást einnig við lykilspurningar eins og hvort börn hafi ekki þá eiginleika sem fullorðnir hafa eða hreinlega skortireynsluna sem þeir fullorðnu byggja á. Þeir fást einnig við spurningar um hvort þroski eigi sér stað smám saman með samsöfnun þekkingar eða þá skipingu frá einu þrepi hugsunar til annars; hvort börn séu fædd í þennan heim með ákveðna þekkingu eða finni hana út frá reynslu; og hvort þroski sé drifinn áfram af félagslegum öflum eða einhverju sem er innra með hverju barni.
Þróunarsálfræði snýst um að útskýra hugræna eiginleika og hæfileika með því að líta á þá sem afleiðingu aðlögunar, aðlögunar sem hægt er að útskýra út frá kenningum umnáttúruval. Hliðastæðar aðferðir eru notaðar til að útskýra virkniónæmiskerfisins oghjartans, sem dæmi.
Þróunarsálfræði styður kenningu sem kallast á enskumassive modularity hypothesis, en í henni er því haldið fram aðmannsheilinn hafi marga samverkandi hluta sem vinna saman og að þessir hlutar hafi þróast með náttúruvali. Dæmi um þetta ersjón,heyrn, ogminni, en lítt er deilt um að þessir eiginleikar hafi þróast með náttúruvali. Hins vegar er mun meira deilt um t.d.tungumálanám ogmakaval.
Öldrunarsálfræði fjallar um líkamlegar, hugrænar, félagslegar og sálrænar breytingar sem eiga sér stað viðöldrun. Öldrunarsálfræði fæst bæði við breytingar sem fylgja eðlilegri öldrun sem og óeðlilegar breytingar, svo semheilabilun.
.png)
