Movatterモバイル変換


[0]ホーム

URL:


Fara í innihald
WikipediaFrjálsa alfræðiritið
Leit

Prússland

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
Þessi grein þarfnast yfirlestrar, hér gæti þurft að laga málfar, stafsetningu, og/eða framsetningu.
Þú getur hjálpað til oglagfært greinina. Gott er að hafahandbókina til hliðsjónar.
Prússland
Preußen
Fáni PrússlandsSkjaldarmerki Prússlands
FániSkjaldarmerki
Kjörorð:
Gott mit uns (Þýska)
Guð með okkur
Þjóðsöngur:
Preussenlied
Staðsetning Prússlands
HöfuðborgKönigsberg (1525-1701)
Berlín (1701-1806)
Königsberg (1806)
Berlín (1806-1947)
Opinbert tungumálþýska
StjórnarfarHertogadæmi (1525-1701)
Konungsríki (1701-1918)
Lýðveldi (1918-1933)
Einræði (1933-1945)
Stofnun
  Hertogadæmið Prússland10. apríl 1525 
  Sameining við Brandenborg27. ágúst 1618 
  Konungsríkið Prússland18. janúar 1701 
  Norður-Þýska Ríkjasambandið1. júlí 1867 
  Stofnun Þýskalands18. janúar 1871 
  Fríríkið Prússland9. nóvember 1918 
  Lagt niður (raunlega)30. janúar 1934 
  Lagt niður (formlega)25. febrúar 1947 
Flatarmál
  Samtals

297.007 km²
Mannfjöldi
  Samtals (1939)
  Þéttleiki byggðar

41,9 milljónir
141,12/km²
GjaldmiðillRíkisdalir (til 1750)

Prússneskir dalir (1750-1857)
Sambandsdalir (1857-1873)
Þýska gullmarkið (1873-1914)
Þýska markið (1914-1923)
Ríkismarkið (1924-1947)

Prússland (þýskaPreußen,pólskaPrusy,litháenskaPrūsija,latínaBorussia) var sögulegt ríki íMið-Evrópu. Nafn sitt dregur Prússland af Borussi eða Prussi, baltneskri þjóð sem var skyldLitáum. Á 13. öld útrýmdi þýska riddarareglan þessari þjóð og stofnaði ríki á landsvæðum þeirra. Árið1466 varðríki þýsku riddarareglunnar að fylgiríkikonungsríkisins Póllands.

Siðaskiptin 1525 höfðu stórfelld áhrif á Prússland.Mótmælendatrú var tekin upp ogAlbrecht von Brandenburg-Ansbach, stórmeistari þýsku riddareglunnar, breytti ríki þeirra í arfgengthertogadæmi undir stjórnHohenzollern-ættarinnar. Prússland varð konungsríki árið 1701 sem stóð til endafyrri heimsstyrjaldarinnar árið 1918. Því næst varð það fríríki undir stjórn forsætisráðherra.

Konungsríkið Prússland var lagt niður árið 1918 ásamt öðrum þýskum konungsríkjum sem voru lögð niður meðþýsku byltingunni. Eftir valdaránFranz von Papen árið 1932 tapaði Prússland nánast öllu sjálfsforræði íWeimar-lýðveldinu. Árið 1935 var Prússland sundrað afnasistum sem hluti af endurskipulagningu ríkisins (Gaue). Þrátt fyrir það varHermann Göring enn forsætisráðherra Prússlands og fáein prússnesk ráðuneyti voru enn starfandi. Prússland var formlega afnumið með yfirlýsingubandamanna árið 1947.

Prússland hafði mikil áhrif á söguÞýskalands.Stríð milli Prússlands og Frakklands varð þess valdandi aðÞýska keisaradæmið var stofnað árið 1871. Af þeim sökum var Þýskaland stjórnað af konungi Prússlands þar til 1918. Prússland var stærsta ríki Þýska keisaradæmisins og annað stærsta ríki undir stjórn þjóðverja.

Skilgreiningar

[breyta |breyta frumkóða]

Prússland hefur margar mismunandi (og oft andstæðar) merkingar:

Prússalén var lénpólska konungsdæmisins fram til1660 ogKonungsríkið-Prússland var hluti afPóllandi fram til1772. Með vaxandi þýskriþjóðernishyggju á síðari hluta18. og fyrri hluta19. aldar fóru flestirþýskumælandi Prússar að líta á sig sem hluta af þýsku þjóðinni, oft með áherslu á það sem kallað var „prússnesk gildi“: frábært skipulag, fórnarlund ogréttarríki.

Saga Prússlands

[breyta |breyta frumkóða]

Þýska orðan

[breyta |breyta frumkóða]

Árið 1211 veittiAndrés 2. UngverjakonungurBurzenland íSjöborgalandi sem lén til Þýsku riddaraorðunnar, sem er þýsk orða krossfarariddara með höfuðstöðvar sínar íkonungsríkinu Jerúsalem íAkkó. Árið1225 rak hann þá úr landi og þeir fluttu starfsemi sína tilEystrasaltssvæðisins.Kónráð, pólski hertogiMasóvíu, hafði árangurslaust reynt að leggja undir sig hið heiðna Prússland í krossferðum árið1219 og1222. Árið1226 bauðKonráð hertogi riddurunum að leggja undir sig prússnesku ættbálkana á landamærum sínum.

Í 60 ára baráttu gegn heiðnu prússum stofnaði orðan sjálfstætt ríki sem stjórnaði Prússlandi. Eftir aðSverðsbræður Líflands gengu til liðs við orðuna árið1237 stjórnaði orðan einnigLíflandi (núLettland ogEistland). Um1252 luku þeir landvinningum gegn nyrsta prússneska ættbálksinsSkalvía ásamtKúrlendingum í vesturEystrasalti og reistuMemel-kastala sem þróaðist í helstu hafnarborginaMemel (Klaipėda).Melno-sáttmálinn skilgreindi endanlega landamæri Prússlands og aðliggjandistórhertogadæmis Litháens árið1422.

Á meðan áOstsiedlung (þýsk austurþenslun) stóð var boðið landnemum, sem olli breytingum á þjóðernissamsetningu, tungumáli, menningu og lögum á austurlandamærum þýsku ríkjanna. Þar sem meirihluti þessara landnema voru Þjóðverjar varðlágþýska ríkjandi tungumálið.

Riddarar þýsku orðunar voru óæðripáfadæminu og keisaranum. Upphaflega náið samband þeirra við pólsku krúnuna versnaði eftir að þeir lögðu undir sigPommerellen ogDanzig (Gdańsk) árið1308. Að lokum sigruðuPólland ogLitáen, sem voru bandamenn í gegnumKrewosambandið (1385), riddaraorðuna íorrustunni við Grunwald (Tannenberg) árið1410.

Þrettán ára stríðið (1454–1466) hófst þegarPrússneska sambandið, bandalaghansaborga í vesturhluta Prússlands, gerði uppreisn gegn orðunni og óskaði eftir aðstoð frá pólska konunginum,Kasimír 4. Riddararnir voru neyddir til að viðurkenna fullveldi og greiðaKasimir 4. virðingu íseinni friði Thorn (1466), og misstuVestur-Prússland (Prússalén) tilPóllands í því ferli. Í kjölfarseinni friðarins í Thorn voru tvö prússnesk ríki stofnuð.

Á tímum klausturríkis riddaraorðunar fengumálaliðar frá hinuHeilaga rómverska ríki land frá orðuni og mynduðu smám saman nýja prússneskaaðalsmenn, þaðan semjunkerar myndu þróast til að taka stórt hlutverk í hervæðingu Prússlands og síðarÞýskalands.

Hertogadæmið Prússland

[breyta |breyta frumkóða]

Þann10. apríl1525, eftir undirritunKrakásáttmálans, sem bindur opinberlega enda á pólsk-þýska stríðið (1519–1521), á aðaltorgi pólsku höfuðborgarinnarKraká, sagðiAlbert 1. af sér stöðu sinni sem stórmeistari Þýsku riddaranna og hlaut titilinn „hertogi Prússlands“ fráSigmundi 1. póllandskonungi. Sem tákn um léndóm fékk Albert staðal með prússneska skjaldarmerkinu frá pólska konunginum. Svarti prússneski örninn á fánanum var aukinn með bókstafnum „S“ (fyrir Sigismundus) og hafði kórónu sett um hálsinn sem tákn um undirgefni við Pólland. Albert 1., meðlimur kadettdeildar í Hohenzollern-ættini varð lúterskur mótmælandi og trúleysti prússnesku yfirráðasvæði reglunnar. Í fyrsta skipti komu þessi lönd í hendur Hohenzollern-ættarinnar, sem nú þegar réðu yfirmarkgreifadæminu Brandenborg síðan á15. öld. Ennfremur, með afsal hans á reglunni, gat Albert nú gifst og búið til lögmæta erfingja.

Konungsríkið Prússland

[breyta |breyta frumkóða]
Prússland eftir Vínarfundinn 1815
Krýning Vilhjálms I til keisara í Versölum 1871. Fyrir miðri mynd má sjá í Bismarck kanslara (í hvítum búningi).

Það gerðist árið1701 að kjörfurstinn Friðrik III. sameinaði löndin í eitt konungsríki. Frá þeim tíma kallaðist það konungsríkið Prússland. Kjörfurstinn Friðrik III. varð þá Friðrik I., konungur Prússlands. En það var ekki fyrr en í tíð Friðriks Vilhjálms I. að Prússland varð stórveldi. Hann lagði af allt gjálífi sem faðir hans hafði stofnað til og var sparsamur mjög. Enn fremur dró hann saman mikinn her og var það hann öðrum fremur sem hóf Prússland upp sem herveldi. Friðrik Vilhjálmur tók þátt íNorðurlandaófriðnum mikla og vann lönd afSvíum við suðurströnd Eystrasalts (Pommern). Sonur hans, Friðrik II., var eflaust einn mesti konungur síns tíma. Hann tók þátt í7 ára stríðinu, hertókSlésíu og átti þátt ískiptingu Póllands. Eftir hertökuna á Slésíu fékk hann viðurnefnið hinn mikli. Árið1806 tók Friðrik Vilhjálmur III. þátt í orrustunum við Jena og við Auerstedt gegnNapóleon og tapaði þeim orrustum. Í kjölfarið hertók NapóleonBerlín til skamms tíma. Árið1862 réð Vilhjálmur I.Otto von Bismarck sem kanslara ríkisins. Eftir þrjú snörp stríð viðFrakka,Dani ogAusturríkismenn varð Prússland keisaradæmi árið1871.

Konungar Prússlands:

KonungurÁrAth.
Friðrik I1701-1713
Friðrik Vilhjálmur I1713-1740
Friðrik II1740-1786Kallaður Friðrik mikli
Friðrik Vilhjálmur II1786-1797
Friðrik Vilhjálmur III1797-1840Áttist við Napoleon
Friðrik Vilhjálmur IV1840-1861
Vilhjálmur I1861-1871Réði Bismarck sem kanslara

Prússland eftir stofnun Keisaradæmisins

[breyta |breyta frumkóða]
Prússland við lok heimstyrjaldarinnar fyrri 1918

Árið 1871 voru mörg þýsk ríki sameinuð í eitt keisaradæmi. Vilhjálmur I., konungur Prússlands, var krýndur keisari íVersölum í Frakklandi18. janúar það ár. Vilhjálmur var eftir það bæði keisari Þýskalands og konungur Prússlands. Keisaradæmið varð þó skammlíft, stóð aðeins í 47 ár, og voru keisararnir aðeins þrír. Árið1888 var kallaðþrí-keisara-árið (Drei-Kaiser-Jahr), en þá ríktu allir þrír keisararnir, hver á eftir öðrum. Bismarck kanslari var rekinn árið1890 og Vilhjálmur II. keisari stjórnaði ríkinu sjálfur eftir það. Hann neyddist til að segja af sér keisaradómi 1918 og fór í útlegð tilHollands.

Þrír konungar Prússlands ríktu sem keisarar Þýskalands:

KeisariÁrAth.
Vilhjálmur I1871-1888
Friðrik III1888-1888Lifði aðeins í tæpa fjóra mánuði sem keisari
Vilhjálmur II1888-1918Sagði af sér

Fríríkið Prússland

[breyta |breyta frumkóða]

Eftir ósigur Þjóðverja íheimsstyrjöldinni fyrri 1918 varWeimar-lýðveldið stofnað. Höfuðborg þess ríkis var Berlín. Prússlandi var þá breytt í fríríki, sem var nokkurs konar lýðveldi innan lýðveldisins, svipað og nokkur önnur héruð í Þýskalandi.Nasistar lögðu þó fríríkið í raun niður árið1934, en síðan gerðu bandamenn það formlega árið1947. Síðan þá hefur notkun hugtaksins Prússland miðast við sögulega, landfræðilega og menningarlega merkingu þess.

Fánagallerí

[breyta |breyta frumkóða]
FániÁrtalNotkun
1466-1772FániPrússaléns
1525-1657FániHertogadæmi Prússlands
1701-1750RíkisfániKonungsríkisins Prússlands
1701-1935Borgaralegur Fáni Prússlands
1750-1801RíkisfániKonungsríkisins Prússlands
1801-1803RíkisfániKonungsríkisins Prússlands
1803-1892RíkisfániKonungsríkisins Prússlands
1816Stríðsfáni Prússlands
1871-1918Konungsstaðal Konungs Prússlands
1871-1892Staðal Krónarprins Prússlands
1823-1863Kaupmannafáni Prússlands
1863-1892Kaupmannafáni Prússlands
1892-1918RíkisfániKonungsríkisins Prússlands
1892-1918Borgaramerki Prússlands
1895-1918Stríðsfáni Prússlands
1918-1933FániFríríki Prússlands
1933-1935ÞjónustufániFríríkisins Prússlands

Landafræði

[breyta |breyta frumkóða]

Prússneska ríkið var upphaflega skipt í tíu héruð. Prússneska ríkisstjórnin skipaði yfirmenn hvers héraðs sem kallast Oberpräsident (æðsti forseti). Oberpräsident var fulltrúi prússnesku ríkisstjórnarinnar í héraðinu og var upptekinn við að innleiða og hafa eftirlit með aðalréttindum prússnesku stjórnarinnar. Héruðum Prússlands var frekar skipt niður í stjórnsýsluumdæmi (Regierungsbezirke), háð yfirstjórninni. Varðandi sjálfstjórn var hvert hérað einnig með héraðsþing (Provinziallandtag), sem meðlimir voru kosnir í óbeinum kosningum af sýslumönnum og borgarfulltrúum í sveitasýslunum og sjálfstæðum borgum.

FániHéraðÁr stofnaðÁr afnumiðHöfuðstaður
Austur-Prússland1773
1878
1829
1945
Königsberg
Brandenborg18151945Potsdam (1815-1827)
Berlín (1827-1843)
Potsdam (1843-1918)
Charlottenburg (1918-1920)
Berlín (1920-1945)
Jülich-Kleve-Berg18151822Köln
Neðri Rín18151822Koblenz
Pommern18151945Stettin
Posen18481920Posen
Saxland18161945Magdeburg
Slesía1815
1938
1919
1941
Breslau
Vestfalía18151945Münster
Vestur-Prússland1773
1878
1829
1920
Danzig

Árið1822 var stofnaðRínarhéraðið sem varð til vegna sameininguNeðri-Rínar ogJülich-Kleves-Berg héruðanna.

FániHéraðÁr stofnaðÁr afnumiðHöfuðstaður
Rínarhéraðið18221945Koblenz

Árið1829 varðhéraðið Prússland til við sameininguAustur-Prússlands ogVestur-Prússlands, sem stóð til1878 þegar þau voru aftur aðskilin.

FániHéraðÁr stofnaðÁr afnumiðHöfuðstaður
Héraðið Prússland18291878Koblenz

Árið1850 var héraðiðHohenzollern í suður-Þýskalandi stofnað úr viðteknum furstadæmumHohenzollern-Hechingen ogHohenzollern-Sigmaringen.

FániHéraðÁr stofnaðÁr afnumiðHöfuðstaður
Hohenzollern18501946Sigmaringen

Árið1866, í kjölfarstríðs Prússlands og Austurríkis, innlimaði Prússland nokkur þýsk ríki sem höfðu verið bandamennAusturríkis og skipulagði þau ásamt áður hernumdum dönskum yfirráðasvæðum í þrjú ný héruð:

FániHéraðÁr stofnaðÁr afnumiðHöfuðstaður
Hannover18681946Hannover
Hesse-Nassau18681918Kassel
Slésvík-Holtsetaland18681946Kiel

Árið1881 var síðasta héraðkonungsríkisins Prússlands stofnað þegarBerlín var aðskilið fráBrandenborg.

FániHéraðÁr stofnaðÁr afnumiðHöfuðstaður
Berlín18811945Berlín

Árið1918 eftirfyrri heimsstyrjöldina varþýska keisaradæmið leyst upp ogWeimar-lýðveldið kom í stað þess. Eftirfarandi voru núverandi prússnesku héruð:

FániHéraðÁr stofnaðÁr afnumiðHöfuðstaður
Austur-Prússland1773
1878
1829
1945
Königsberg
Berlín18811945Berlín
Brandenborg18151945Potsdam (1815-1827)
Berlín (1827-1843)
Potsdam (1843-1918)
Charlottenburg (1918-1920)
Berlín (1920-1945)
Hannover18681946Hannover
Hesse-Nassau18681918Kassel
Hohenzollern18501946Sigmaringen
Pommern18151945Stettin
Posen18481920Posen
Rínarhéraðið18221945Koblenz
Saxland18161945Magdeburg
Slesía1815
1938
1919
1941
Breslau
Slésvík-Holtsetaland18681946Kiel
Vestfalía18151945Münster
Vestur-Prússland1773
1878
1829
1920
Danzig

HéraðiðPosen-Vestur-Prússland var stofnað árið1922 úr hlutum héraðannaPosen ogVestur-Prússlands sem ekki höfðu verið framseldir tilPóllands. Héraðið var afnumið árið1938 þar sem landsvæði þess var aðallega innlimað íPommern, og tvær útsköfanir íBrandenborg ogSlesíu.

FániHéraðÁr stofnaðÁr afnumiðHöfuðstaður
Posen-Vestur-Prússland19221938Schneidemühl

Eftir valdatöku nasista árið 1933 voru lög um endurreisn ríksins sett 30. janúar 1934. Með því var þýska ríkið formlega ekki lengur sambandsríki og stofnað miðstýrt ríki. Prússland og héruð þess héldu formlega áfram að vera til, en Landtag ríkisins og héraðsþing voru afnumin og stjórnarfarið var sett undir beina stjórn Reichsstatthalter (ríkisstjóra). Eftirfarandi er yfirlit yfir prússnesku héruðinn á milli 1919 og 1938:

FániHéraðÁr stofnaðÁr afnumiðHöfuðstaður
Austur-Prússland1773
1878
1829
1945
Königsberg
Berlín18811945Berlín
Brandenborg18151945Potsdam (1815-1827)
Berlín (1827-1843)
Potsdam (1843-1918)
Charlottenburg (1918-1920)
Berlín (1920-1945)
Efri-Slesía1919
1941
1938
1945
Oppeln
Hannover18681946Hannover
Hesse-Nassau18681918Kassel
Hohenzollern18501946Sigmaringen
Neðri-Slesía1919
1941
1938
1945
Breslau
Pommern18151945Stettin
Posen-Vestur-Prússland19221938Schneidemühl
Rínarhéraðið18221945Koblenz
Saxland18161945Magdeburg
Slésvík-Holtsetaland18681946Kiel
Vestfalía18151945Münster

Árið 1938 varð héraðið Slesía til aftur við sameiningu Neðri Slesíu og Efri Slesíu, sem stóð til 1941 þegar þau voru aftur aðskilin.

FániHéraðÁr stofnaðÁr afnumiðHöfuðstaður
Slesía1815
1938
1919
1941
Breslau

Heimildir

[breyta |breyta frumkóða]
  • Matz, Klaus-Jürgen. Wer regierte wann? Dtv. 1980.
  • Fyrirmynd greinarinnar var „Preussen“ áþýsku útgáfuWikipedia. Sótt febrúar 2010.
Wikimedia Commons er með margmiðlunarefni sem tengistPreußen.
Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=Prússland&oldid=1910588
Flokkar:

[8]ページ先頭

©2009-2025 Movatter.jp