Heimspeki 19. aldar er ýmist talin síðasti hluti þess tímabils í sögu vestrænnar heimspeki, sem kallastnýaldarheimspeki, eða sérstakt tímabil í sögu heimspekinnar, sem tekur við af nýaldarheimspeki en fer á undanheimspeki 20. aldar.
Á árunum1789 –1815 breyttu byltingar, stríð og átökevrópskri menningu. Þegar margar af félagslegum og menningarlegum hefðum liðinnar aldar höfðu liðið undir lok var búið að varða veginn fyrir róttækar efnahagslegar og stjórnmálalegar breytingar. Evrópsk heimspeki tók þátt í og knúði áfram margar þessara breytinga.
Á18. öld höfðu heimspekingarupplýsingartímans gríðarleg áhrif og verk heimspekinga á borð viðDavid Hume,Immanuel Kant ogJean-Jacques Rousseau höfðu mikil áhrif á nýja kynslóð hugsuða. Seint á 18. öld reyndi hreyfing sem kennd er við rómantík að sameina skynsemisviðhorf fortíðarinnar og lífrænni og tilfinningalegri sýn á veruleikann. Helstu hugmyndirnar sem kveiktu þennan neista voru hugmyndir umþróun, semJohann Wolfgang von Goethe ogCharles Darwin héldu fram, og hugmyndir um það sem kalla mætti undirliggjandi reglu, til dæmisfrjáls markaðurAdams Smith. Aukinn þrýstingur fyrir jafnrétti og örari breytingum náði hámarki með byltingum og óreiðu sem höfðu einnig áhrif á heimspekina.
Á síðasta þriðjungi 18. aldar komu fram fjölmargar hugmyndir sem bæði kerfisbundu fyrri heimspeki og ögruðu sjálfum grundvellinum að kerfisbindingu heimspekinnar.Immanuel Kant var áhrifamesti heimspekingur þessa tíma. Annar áhrifamikill heimspekingur tímabilsins varJean-Jacques Rousseau. Báðir voru þeir afurð 18. aldarinnar en áttu báðir mikinn þátt í að umbreyta hugarfari 18. aldarinnar. Rousseau, í tilraun til þess að útskýra eðli ríkisvaldsins ögraði sjálfri undirstöðu ríkisvaldsins með yfirlýsingu sinni um að „maðurinn er frjáls borinn en hvarvetna í hlekkjum“. Kant, í tilraun til að sameinaraunhyggju ogrökhyggju og finna mannlegriþekkingu öruggan grundvöll, neyddist til að halda því fram að við sæjum ekki hlutina í sjálfum sér, heldur aðeins hlutina eins og þeir birtast okkur.
Heimspeki Kants, sem er nefndforskilvitleg hughyggja, varð seinna sértækari og almennari, í höndunum áþýsku hughyggjumönnunum. Þýsk hughyggja náði vinsældum í kjölfarið á útgáfuG.W.F. Hegels áFyrirbærafræði andans (Phänomenologie des Geistes) árið1807. Í ritinu heldur Hegel því fram að markmið heimspekinnar sé að koma auga á mótsagnirnar sem blasa við í mannlegri reynslu (sem verða til, meðal annars, vegna þess að menn viðurkenna bæði að sjálfið sé virkt, huglægt vitni og óvirkur hlutur í heiminum) og að losa okkur við þessar mótsagnir með því að samræma þær. Hegel sagði að sérhver staða (thesis) skapaði eigin andstöðu (antithesis) og að úr þeim tveimur yrði til niðurstaða (synthesis), ferli sem er þekkt sem „hegelskþrátt“. Meðal heimspekinga í hegelsku hefðinni eruLudwig Andreas Feuerbach ogKarl Marx.
Um miðbik 19. aldar kom fram mikil gagnrýni á hegelska heimspeki frádanska heimspekingnumSøren Kierkegaard (1813 – 1855), sem einnig gagnrýndi dönsku kirkjuna fyrir innantóm formlegheit.[1] Kierkegaard er almennt talinn faðirtilvistarspekinnar sem varð vinsæl heimspekistefna á20. öld. Heimspeki Kierkegaards er stundum lýst sem „kristilegri tilvistarspeki“ eða „tilvistarspekilegri sálarfræði“.
Annar mikilvægur hugsuður á síðari hluta aldarinnar varFriedrich Nietzsche (1844 – 1900). Nietzsche var einnig gagnrýninn á þýska hughyggjumenn sem og á viðteknar siðferðishugmyndir og á trúarbrögðin.[2] Frægasta hugmynd Nietzsches er hugmynd hans um „ofurmennið“, sem hefur sig upp yfir „þrælasiðferðið“ og skilgreinir forsendur eigin tilvistar.
Breski heimspekingurinnJohn Stuart Mill[3] (1806-1873) hélt áframraunhyggjuhefðinni þar í landi en árið1843 kom út eftir hann ritiðRökkerfi (A System of Logic) þar sem hann setti fram fimm lögmál umaðleiðslu, sem áttu að varpa ljósi áorsakavensl. Lögmálin eru nefndaðferð Mills. Ísiðfræði setti Mill framnytjastefnuna sem erleikslokasiðfræði í andaJeremys Bentham en hugmyndin hafði upphaflega komið fram hjáDavid Hume.[4] Nytjastefnan varð gríðarlega vinsæl siðfræði í hinumenskumælandi heimi og var ríkjandi kenning fram á síðari hluta 20. aldar. Mill varðifrjálshyggju í ritinuFrelsið (On Liberty), sem kom út árið1859, og mælti fyrir kvenréttindum í ritinuKúgun kvenna (The Subjection of Women), sem kom út árið1869 og markaði upphaf femínískrar frjálshyggju.
Seint á19. öld varð til ný heimspeki ínýja heiminum.Charles Sanders Peirce (1839 – 1914) ogWilliam James (1842 – 1910) eru taldir frumkvöðlar þeirrar stefnu sem nefnistgagnhyggja[5] (e. pragmatism), sem kynnti til sögunnar það sem síðar nefndistverkhyggja, það er sú hugmynd að það sem sé mikilvægt fyrir góða (vísindalega) kenningu sé gagnsemi hennar en ekki hversu vel hún endurspeglar raunveruleikann. Meðal hugsuða innan þessarar hefðar eruJohn Dewey,George Santayana ogC.I. Lewis. HeimspekingarnirHenri Bergson ogG.E. Moore voru um margt sama sinnis og gagnhyggjumennirnir enda þótt þeir séu venjulega ekki sjálfir taldir til gagnhyggjumanna. Á20. öld hefur gagnhyggjan átt málsvara á borð viðRichard Rorty ogHilary Putnam sem hafa farið með hana á nýjar brautir.[6]
