Í Evrópusambandinu er sameiginlegur markaður sem er staðlaður með löggjöf sem öll aðildarríki eru skyldug til þess að setja. Þau lög snúa að hinu svokallaðafjórfrelsi sem tryggir frjálsa för fólks, varnings, þjónustu og fjármagns um landamæri þeirra. Að auki má nefna sameiginlega viðskiptastefnu,landbúnaðarstefnu ogsjávarútvegsstefnu aukbyggðastefnu. Sextán aðildarríki hafa tekið upp sameiginlegan gjaldmiðil,evruna sem myndaEvrusvæðið. Evrópusambandið hefur einnig hlutverki að gegna í utanríkismálum, sameiginlegur fulltrúi ESB-ríkja semur um kjör og kosti íAlþjóða viðskiptastofnuninni, á fundumG7-ríkjanna,G20-ríkjanna og hjáSameinuðu þjóðunum. MeðSchengen-samstarfinu eruvegabréf óþörf fyrir ríkisborgara 22 ríkja Evrópusambandsins auk fjögurra annarra ríkja utan Evrópusambandsins, það er að segja Noregs, Íslands, Liechtenstein og Sviss þegar kemur að ferðum landanna á milli. Tuttugu og eitt ríki Evrópusambandsins eru meðlimirNATO.
Eftir eyðileggingusíðari heimsstyrjaldarinnar einsettu Evrópubúar sér að endurbyggjaVestur-Evrópu. Markmiðið var að koma á varanlegum friði í Evrópu, eftir að hvertstríðið hafði rekið annað frá örófi alda.[1]Kola- og stálbandalag Evrópu varð fyrsti vísirinn að því að efla samstarf Evrópuríkja, fyrst skyldi leitast við að gera ríkin efnahagslega víxlháð og sáttmálinn um Kola- og stálbandalagið gerði það með því að setjakola-,járn- ogstálframleiðslu undir sameiginlega stjórn og á sameiginleganmarkað. Það er athyglisvert að Kola- og stálbandalagið varð til upp úr viðræðumFrakka ogÞjóðverja, en skærur milli þessara tveggja þjóða höfðu verið einn af meginþáttunum í áðurnefndri stríðssögu Evrópu, allt frá því að mörk þess, sem seinna varð að Frakklandi og Þýskalandi nútímans, voru dregin meðVerdun-samningnum árið843.
Eftir hrun kommúnismans og fallSovétríkjanna opnaðist möguleiki fyrirAustur- ogMið-Evrópuríkja á að ganga í EBE. Af því tilefnu komu aðildarríki EBE sér saman umKaupmannahafnarkríteríuna þar sem tekin voru fram þau skilyrði sem aðildarríki þurftu að hafa til að geta hlotið inngöngu.
Ýmsar umbætur voru gerðar á stjórnkerfi Evrópusambandsins meðLissabon-sáttmálanum, sem var undirritaður þann 13. desember 2007 og tók gildi þann 1. desember 2009. Meðal annars var Evrópuþinginu veitt aukin völd, breytingar voru gerðar á þingmannafjölda aðildarríkjanna, til varð fastkjörið forsetaembætti fyrir evrópska ráðið og sérstakt lagaferli um útgöngu úr Evrópusambandinu var samþykkt.
Árið 2016 hélt Bretlandþjóðaratkvæðagreiðslu um það hvort ríkjasambandið myndi ganga úr sambandinu. Úrslitin fóru á þá leið að tæp 52% kusu með úrsögn en rúm 48% með áframhaldandi aðild. Bretland yfirgaf sambandið formlega þann 31. janúar árið 2020.
Evrópusambandið er um margt einstakt þegar kemur að alþjóðastofnunum, hvort heldur er alþjóðlegum eða svæðisbundnum. Fyrst ber að líta á, að Evrópusambandið felur í sér dýpra og víðtækara samstarf milli aðildarríkja en nokkur önnur alþjóðasamtök geta státað af, einnig það að áhrif Evrópusambandsins álöggjöf aðildarríkjanna eru meiri en gengur og gerist og þar með eru áhrif þess á daglegt líf borgara í þessum löndum meiri en fylgja yfirleitt aðild að alþjóðasamtökum. Sambandið getur sjálft sett lög, sem gilda sjálfkrafa í öllum aðildarríkjum.
Sambandið starfar á sviðum fráheilsugæslu ogefnahagsmálum aðutanríkis- ogvarnarmálum en aðildarríkin hafa framselt mismikið af valdi sínu til ESB eftir því um hvaða málaflokk er að ræða. Hvað varðarpeningastefnu,landbúnað,viðskipti og umhverfismál til dæmis má líkja ESB viðsambandsríki að völdum. Utanríkismál eru hins vegar dæmi um málaflokk, sem er alveg á hinum enda skalans, samstarfið í þeim flokki er meira í ætt við hefðbundiðmilliríkjasamstarf, þar sem ekki er hægt að þvinga aðildarríki til samstarfs. Aðrir málaflokkar lenda svo þarna mitt á milli. Evrópusambandið er þannig einstakt, hvorki hefðbundin alþjóðastofnun né sambandsríki, heldur er það stofnun sem er „sinnar eigin tegundar“ (l.sui generis).
Það hversu langt á að ganga með þessu samstarfi hefur verið uppspretta deilna frá upphafi þess og skoðanir eru skiptar bæði innan aðildarríkja sem og á milli þeirra. Þannig hafa meginlandsþjóðir á borð viðFrakka,Þjóðverja ogBenelúxlöndin yfirleitt verið jákvæðari gagnvart dýpra sambandi en þjóðir eins ogNorðurlöndin ogBretland til dæmis hafa ekki viljað ganga eins langt.
Fyrsta landið sem dró sig úr Evrópusambandinu varGrænland árið 1985, eftir þjóðaratkvæðagreiðslu árið 1982 þar sem 53% höfnuðu aðild.
Í kjölfar þjóðaratkvæðagreiðslu íBretlandi árið 2016 þar sem tæplega 52% samþykktu úrsögn úr Evrópusambandinu hóf breska ríkisstjórnin formlegt úrsagnarferli. Bretar gengu úr Evrópusambandinu eftir langar samningaviðræður þann 31. janúar 2020.
Stofnanir og lagareglur Evrópusambandsins eru fjölmargar og hlutverk þeirra skarast oft. Þetta er afleiðing þess að sambandið byggir á röðmilliríkjasamninga, sem hafa orðið til á nokkrum áratugum. Á seinni árum hefur verið hreyfing í þá átt að sameina og einfalda samningana og voru fyrirhuguðStjórnarskrá Evrópusambandsins ogLissabon-sáttmálinn árið 2007 dæmi um það.
Frá 1993 til 2009 byggðist stjórnkerfi Evrópusambandsins á svokölluðum „þremur stoðum“ sambandsins:Evrópubandalaginu, sameiginlegri utanríkis- og öryggisstefnu og lögreglusamvinnu og lagalegri samvinnu í refsimálum. Stoðirnar þrjár voru leystar upp eftir gildistöku Lissabon-sáttmálans þann 1. desember 2009 og Evrópusambandið gert að einni lögpersónu. Evrópubandalagið var leyst upp og stofnanir þess, sem sneru að efnahags-, samfélags- og umhverfismálum, færðar undir Evrópusambandið.
Söguleg uppbygging ESB
Uppbygging Evrópusambandsins og Evrópubandalagsins í gegnum tíðina.
Eurofighter-þotan er framleidd í samvinnu fjögurra Evrópusambandsríkja.
Evrópusambandið hefur ekki sameiginleganher. Forverar Evrópusambandsins voru hugsaðir sem öflug hernaðarbandalög vegna þess aðNATO gegndi því hlutverki fyrir flestar aðildarþjóðirnar.[3] Tuttugu og eitt aðildarríki Evrópusambandsins er einnig aðildarríki NATO[4] en hin fjögur Evrópusambandslöndin (Austurríki,Finnland,Írland ogSvíþjóð) halda fram hlutleysi. Aftur á móti hefur verið dregið í efa að hlutleysi þeirra samrýmist aðildinni að Evrópusambandinu og þegar á reynir, til dæmis í tilviki hryðjuverka eða utanaðkomandi ógnar, er samstaða og eining innan Evrópusambandsins samkvæmt sáttmálum þess.Vestur-Evrópusambandið, sem var hernaðarbandalag með sáttmála um sameiginleg varnarviðbrögð, var lagt niður árið 2010 vegna þess að Evrópusambandið hafði tekið við hlutverki þess.
SamkvæmtAlþjóðlega friðarrannsóknasetrinu í Stokkhólmi (SIPRI) varðiBretland meira en 48 milljörðum evra í varnarmál árið 2009 og var þar með í þriðja sæti á eftirBandaríkjunum ogKína.Frakkland varði 47 milljörðum evra og var í fjórða sæti. Saman bera Bretland og Frakkland ábyrgð á 45% af heildarútgjöldum Evrópusambandsins til varnarmála, 50% af herafla þess og 70% af útgjöldum til rannsókna þróunar í varnarmálum.[5] Árið 2000 báru Bretland, Frakkland,Spánn ogÞýskaland ábyrgð á 97% af öllum útgjöldum til rannsókna og þróunarvinnu í varnarmálum.
Í kjölfarið áStríðinu í Kosovo árið 1999 ákvaðEvrópuráðið að Evrópusambandið yrði að hafa getuna til þess að framkvæma hernaðaraðgerðir á eigin vegum, hersveitirnar til að framkvæma þær og viljann og getuna til að ákveða að nota þær til þess að geta brugðist við aðstæðum sem gætu komið upp. Með það í huga var ráðist í að auka hernaðargetu Evrópusambandsins.
Íbúafjöldi Evrópusambandsríkjanna allra var áætlaður rúmlega hálfur milljarður 1. janúar 2010. Íbúafjöldi Evrópusambandsins er 7,3% af fólksfjölda heimsins en Evrópusambandið nær þó einungis yfir um 3% af landsvæði jarðar. Evrópusambandið er því tiltölulega þéttbýlt svæði, með 115,9 íbúa ákm².
Ímenntun ogvísindum takmarkast hlutverk Evrópusambandsins við að aðstoða aðildarríkin. Menntastefna Evrópusambandsins varð til á 9. áratug 20. aldar og miðaði í upphafi einkum að því að auðvelda nemendaskipti og hreyfanleika. Þekktast þessara verkefna erErasmus-verkefnið, sem er skiptinemaverkefni á háskólastigi sem var ýtt úr vör árið 1987. Á fyrstu tveimur áratugunum hefur það gert hálfri annarri milljón háskólanema kleift að að heimsækja erlenda háskóla og hefur orðið að nokkurs konar táknmynd evrópsks háskólalífs.[8]
Nú eru einnig sams konar verkefni í boði fyrir grunn- og framhaldsskólanema og kennara, fyririðnnema og ísímenntun. Þeim er ætlað að stuðla að aukinni þekkingu á öðrum löndum og breiða út góða starfshætti í menntun og þjálfun innan Evrópusambandsins.[9] MeðBologna-viðmiðunum reynir Evrópusambandið einnig að stuðla að stöðlun námskrafna ognámsgráða innan Evrópu.
Mikil umræða hefur verið um hugsanlega inngöngu Íslands í ESB, nú eða þá upptöku evrunnar, eða annars gjaldmiðils á síðustu árum. Samkvæmt niðurstöðum skoðanakönnunarFréttablaðsins sem birt var í apríl 2008 eru ríflega ⅔ Íslendinga fylgjandi því að undirbúa umsókn að ESB. Í könnun frá því febrúar þegar spurt var um hvort sækja ætti um aðild (ath: ekki undirbúa umsókn um aðild) frá því í febrúar sama ár svaraði 55,1% játandi.[13] Það var ekki stefna ríkisstjórnarSjálfstæðisflokks ogSamfylkingarinnar, sem mynduð var eftirAlþingiskosningar 2007, að sækja um inngöngu í ESB. Samfylkingin hefur lýst því yfir að það sé á þeirra stefnu að sækja um aðild, en Sjálfstæðisflokkurinn er andvígur því.[14] Eftir aðskuldakreppan í Evrópu (og þá einkum á Evrusvæðinu) hófst fyrir alvöru,2010, hefur dregið mikið úr stuðningi við aðild.
Eftiralþingiskosningar árið 2013 tók ríkisstjórnSjálfstæðisflokksins ogFramsóknar við völdum á Íslandi og voru báðir flokkarnir opinberlega á móti aðild Íslands að Evrópusambandinu.Bjarni Benediktsson, formaður Sjálfstæðisflokksins, hafði þó margsinnis lýst því yfir bæði fyrir og eftir kosningarnar að ríkisstjórnin myndi ekki hverfa frá aðildarviðræðunum við Evrópusambandið án þess að leggja málið fyrst í þjóðaratkvæðagreiðslu.[15][16] Þvert á þessi ummæli fór svo aðGunnar Bragi Sveinsson, þáverandi utanríkisráðherra, sendi Evrópusambandinu árið 2015 tilkynningu um að aðildarviðræðum Íslendinga við Evrópusambandið, sem þá höfðu verið á ís í nokkur ár, skyldi alfarið hætt.[17] Tilkynningin um endalok aðildarviðræðanna var ekki lögð í þjóðaratkvæðagreiðslu, né var hún afgreidd af alþingi.[18] Aðspurður hví ekki hefði verið staðið við loforðið um að binda ekki enda á viðræðurnar án samþykkis í þjóðaratkvæðagreiðslu sagði Bjarni Benediktsson síðar að „pólitískur ómöguleiki“ hefði komið í veg fyrir að þjóðaratkvæðagreiðsla yrði haldin um málið.[19]
↑Wilkinson, Paul (2007).International Relations. Oxford University Press. bls.100. „The EU states have never felt the need to make the organization into a powerful military alliance. They already have NATO to undertake that task.“
↑Tölur yfir stærri stórborgarsvæði eru allar frá árinu 2004„Data that can be accessed“.Urban Audit. European Commission, Directorate-General Regional Policy, Unit D2 Urban Actions. Afrit afupprunalegu geymt þann 6. apríl 2011. Sótt 31. júlí 2008. Stærð borgar: allar tölur eru áætlanir frá 2005:„Pays, villes d'Europe et du monde“. InsInstitut National de la Statistiqueet des Études Économiques. Sótt 6. febrúar 2008. Íbúafjöldi innan borgarmarka: Berlín í september 2007:„Bevölkerung Berlin“. Statistische Ämter des Bundes und der Länder (Þýska hagstofan). Afrit afupprunalegu geymt þann 3. maí 2009. Sótt 6. febrúar 2008. París 1. júlí 2005:„Résultats des enquêtes annuelles de recensement de 2004 à 2007 pour les grandes villes“. Institut National de la Statistique et des Études Économiques (Franska hagstofan). Sótt 6. febrúar 2008.
