Movatterモバイル変換


[0]ホーム

URL:


Fara í innihald
WikipediaFrjálsa alfræðiritið
Leit

Dýr

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu
(Endurbeint fráAnimalia)
Dýr

Vísindaleg flokkun
Veldi:Heilkjörnungar (Eukaryota)
Ríki:Dýraríkið (Animalia)
Linnaeus (1758)
Fylkingar
Samheiti
  • Metazoa (Haeckel 1874)[1]
  • Choanoblastaea (Nielsen 2008)[2]
  • Gastrobionta (Rothm. 1948)[3]
  • Zooaea (Barkley 1939)[3]
  • Euanimalia (Barkley 1939)[3]

Dýr (fræðiheiti:Animalia) eru hópurlífvera sem myndar sérstaktríkidýraríkið. Dýr eruófrumbjargafjölfrumungar, færir umhreyfingu og gerð úrfrumum sem hafa ekkifrumuveggi (dýrsfrumum). Dýr eru fær umkynæxlun. Þau hafavöðvafrumur og þróast úr egglagablöðrufóstri við upphaffósturþroska. Vöxtur dýra fer venjulega fram í öllumlíkamshlutum og hættir viðkynþroska. Dýr nærast á öðrumlífverum, til dæmisplöntum, öðrum dýrum eða dýraleifum.

Búið er að lýsa yfir 1,5 milljón tegundum af dýrum í um 35 fylkingum. Af þeim eru um 1,05 milljónskordýr. Um 85.000 tegundir dýra erulindýr og um 65.000 eruhryggdýr. Talið er að fjöldi dýrategunda á jörðinni gæti verið allt að 7,77 milljónir. Minnstu dýrin eru aðeins 8,5 μm á lengd (sníkjudýriðMyxobolus shekel), en þau stærstu (steypireyðar) allt að 33,6 metrar. Dýr mynda flókin tengsl viðvistkerfi sín og aðrar tegundir og taka þátt ífæðuvef.Dýrafræði fæst við rannsóknir á dýrum, en rannsóknir á atferli dýra eru gerðar innanatferlisfræði.

Flestar dýrategundir tilheyra undirríkitvíhliða dýra (Bilateria) sem er stór grein dýra meðtvíhliða samhverfalíkamsmynd. Af núlifandi tegundum tvíhliða dýra er til litla grunnfylkinginXenacoelomorpha, en langflestar tegundir eru annað hvortfrummunnar (Protostomia:liðdýr,lindýr,flatormar,liðormar,þráðormar o.s.frv.) eðanýmunnar (Deuterostomia:skrápdýr,kragaormar oghryggdýr, þar sem hryggdýr eru stærsta undirfylkingin). Fundist hafa menjar um forkambrískar lífverur fráEdiacaríum, seinast áfrumlífsöld, sem hafa verið túlkaðar sem dýr. FráToníum, sem er fyrsta tímabilnýfrumlífsaldar, hafa fundist steingervingar sem benda til tilvistar frumstæðrasvampdýra. Nær allar núverandi fylkingar dýra komu fram á sjónarsviðið íKambríumsprengingunni sem hófst fyrir 539 milljónum ára, og flestirflokkar dýra komu fram áOrdóvisíum fyrir 485,4 milljón árum. Fundist hafa 6.331 hóparerfðavísa sem öll dýr eiga sameiginlega. Hugsanlega var síðasti sameiginlegi forfaðir allra dýra uppi fyrir 650 milljón árum.

Gríski heimspekingurinnAristóteles flokkaði dýr í dýr með blóð og dýr án blóðs.Carl Linneus setti fram fyrstuvísindalegu flokkunina þar sem hann skipti dýrum í sex flokka í bókinniSystema Naturae árið 1735. Árið 1809 greindiJean-Baptiste Lamarck á milli 14 fylkinga dýra. Árið 1874 gerðiErnst Haeckel greinarmun á fjölfruma vefdýrum (Metazoa, sem nú eru einfaldlega kölluð „dýr“) og einfrumafrumdýrum (Protozoa, sem eru ekki lengur flokkuð með dýrum). Í dag reiðir flokkunarfræðin sig í auknum mæli á aðferðirsameindaþróunarfræði til að greinaerfðafræðilegan skyldleika dýrategunda.

Menn hagnýta aðrar dýrategundir á margvíslegan hátt, eins og semfæðu (þar á meðalkjöt,egg ogmjólk), fyrir mikilvægan efnivið (eins ogleður,skinn ogull), semgæludýr ogvinnudýr. Fyrstahúsdýrið varhundurinn, en menn hafa notað hunda viðveiðar, semvarðhunda og ístríði.Hestar,dúfur ogránfuglar hafa líka verið notuð sem vinnudýr. Menn stundasportveiði á öðrum dýrategundum, bæði land- og lagardýrum. Önnur dýr hafa haft mikla menningarlega þýðingu fyrir menn og koma fyrir í elstuhellamálverkum og semverndardýr frá fyrstu tíð. Dýr koma þannig víða fyrir ítrúarbrögðum,list,skjaldarmerkjum,stjórnmálum ogíþróttum.

Einkenni

[breyta |breyta frumkóða]
Dýr eru einu lífverurnar þar sem frumuknippið sem myndast við upphaf fósturþroskans (1) myndar hola kúlu eðablöðrufóstur (2).

Það er ýmislegt sem aðgreinir dýr frá öðrum lífverum. Sem dæmi má taka að dýr eruheilkjörnungar og oftast fjölfrumungar sem meðal annars aðgreinir þau frágerlum.[4] Ólíkt jurtum og þörungum sem erufrumbjarga (framleiða sína eigin næringu)[5] eru dýrófrumbjarga[6][7] og nærast á lífrænu efni sem þau melta innvortis.[8] Nær öll dýr notaloftháða öndun.[9] Öll dýr eruhreyfanleg[10] og geta fært líkama sinn úr stað á einhverjuæviskeiði, en sum dýr (til dæmis svampar, kórallar, kræklingar og hrúðurkarlar) gerastbotnsætin síðar á ævinni.Blöðrufóstur er stigfósturþroska sem aðeins dýr hafa og gerirfrumusérhæfingu mögulega, sem aftur leiðir til sérhæfðra vefja og líffæra.[11] Flest dýr hafa sérhæfð líffæri eins ogtaugakerfi ,meltingarkerfi ogvöðva.

Bygging

[breyta |breyta frumkóða]

Öll dýr eru gerð úr frumum sem eru umluktar dæmigerðuutanfrumuefni úrkollageni og sveigjanlegrisykurhvítu.[12] Þegar dýr vaxa myndar þetta utanfrumuefni tiltölulega sveigjanlegan grunn sem frumur geta hreyfst um og skipað sér niður í, sem gerir myndun flóknari eininga mögulega. Utanfrumuefnið geturkalkað og myndað þannig líffæri eins ogbein,skeljar oggadda.[13] Aðrar fjölfruma lífverur, eins og þörungar, jurtir og sveppir, hafa stífa frumuveggi og vaxa því stöðugt.[14] Dýrafrumur eru einstakar að því leyti að þær hafafrumutengi sem nefnasttengideplar,þétttengi oghalddeplar.[15]

Með nokkrum undantekningum (sérstaklega svampdýr og flögudýr) skiptast líkamar dýra í sérhæfðavefi.[16] Meðal þeirra eruvöðvar sem gera dýrinu kleyft að hreyfa sig, ogtaugavefir, sem bera boð til að samræma starfsemi líkamans. Dýr eru auk þess oftast með innrimeltingarfæri með ýmist einu opi (holdýr, kambhveljur og flatormar) eða tveimur (flest tvíhliða dýr).[17]

Æxlun og vöxtur

[breyta |breyta frumkóða]
Nær öll dýr, eins og þessardrekaflugur, fjölga sér meðkynæxlun.

Nær öll dýr eru fær um einhvers konarkynæxlun.[18] Þau framleiðaeinlitnakynfrumur meðmeiósu, með litlar hreyfanlegarsæðisfrumur og stærri hreyfingarlausareggfrumur.[19] Þessar frumur renna saman og myndaokfrumu.[20] Okfruman skiptir sér meðmítósu og myndar hola kúlu sem nefnistblöðrufóstur. Hjá svampdýrum synda þessi blöðrufóstur á nýja stað, festa sig við botninn og mynda nýjan svamp.[21] Hjá flestum öðrum dýrum gengur blöðrufóstrið í gegnum flóknari umbreytingar:[22] Fyrst breytist það ívembil meðsmeygingu. Vembillinn eða holfóstrið er með meltingarhol og tvö aðgreindkímlög;útlag sem snýr út oginnlag sem snýr inn.[23] Í flestum tilvikum myndast líka þriðja kímlagið,miðlag, á milli þeirra.[24] Kímlögin mynda svo ólíka vefi og líffæri.[25]

Endurtekininnræktun, þar sem mökun á sér stað milli náinna skyldmenna, leiðir yfirleitt tilinnræktarhnignunar í stofninum vegna aukningar á skaðlegumvíkjandi erfðaeinkennum.[26][27] Dýr hafa þróað með sér ýmsar aðferðir til að forðast skyldleikaræktun.[28]

Sum dýr geta æxlast meðkynlausri æxlun, sem oft getur af sér erfðafræðileganklón foreldrisins. Þetta getur átt sér stað meðhlutun;knappskotum (eins og í ættkvíslinniHydra og öðrumholdýrum); eða meðmeyfæðingu, þar sem frjóvguð egg verða til ánmökunar, eins og hjáblaðlúsum.[29][30]

Fjölbreytni

[breyta |breyta frumkóða]

Í töflunni hér fyrir neðan er áætlaður fjöldi tegunda sem lýst hefur verið fyrir helstu fylkingar dýra,[31] ásamt helstu búsvæðum (á landi, í ferskvatni[32] eða í sjó),[33] og hvort þau lifi sjálfstæðu lífi eða sníkjulífi.[34] Áætlaður fjöldi tegunda byggist á fjölda þeirra tegunda sem lýst hefur verið vísindalega. Með ýmsum aðferðum hefur verið spáð fyrir um miklu hærri tölur, en þær eru mjög breytilegar eftir aðferðum. Þannig hefur 25-27.000 tegundum þráðorma verið lýst, en útgefinn áætlaður fjöldi tegunda þráðorma getur verið allt að 100 milljónir.[35] Með því að byggja á mynstrum íflokkunarfræðinni, hefur verið reiknað út að fjöldi dýrategunda gæti verið 7,77 milljónir, ef þau dýr eru meðtalin sem ekki hefur verið lýst.[36][37]

FylkingDæmiLýstar tegundirLanddýrSjávardýrVatnadýrSjálfstæðSníkjudýr
Liðdýr
(Arthropoda)
vespa1.257.000[31]Já 1.000.000
(skordýr)[38]
Já >40.000
(stórkrabbar)[39]
Já 94.000[32][33]Já >45.000[34]
Lindýr
(Mollusca)
snigill85.000[31]
107.000[40]
Já 35.000[40]Já 60.000[40]Já 5.000[32]
12.000[40]
[33]Já >5.600[34]
Seildýr
(Chordata)
froskur>70.000[31][41]Já 23.000[42]Já 13.000[42]Já 18.000[32]
9,000[42]
Já 40
(granar)[43][34]
Flatormar
(Platyhelminthes)
29.500[31][44][33]Já 1.300[32][33]

3.000–6.500[45]

Já >40.000[34]

4.000–25.000[45]

Þráðormar (Nematoda)25.000[31]Já (mold)[33]Já 4.000[35]Já 2.000[32]
11.000[35]
Já 14.000[35]
Liðormar
(Annelida)
17.000[31]Já (mold)[33][33]Já 1.750[32]Já 400[34]
Holdýr
(Cnidaria)
steinkórall16.000[31][33]Já (fá)[33][33]Já >1.350
(slímdýr)[34]
Svampdýr
(Porifera)
10.800[31][33]200–300[32][46]
Skrápdýr
(Echinodermata)
7.500[31]Já 7.500[31][33]
Mosadýr
(Bryozoa)
6.000[31][33]Já 60–80[32]
Hjóldýr
(Rotifera)
2.000[31]Já >400[47]Já 2.000[32]
Ranaormar
(Nemertea)
1.350[48][49]
Bessadýr
(Tardigrada)
1.335[31][50]
(rakar jurtir)
Heildarfjöldi lýstra tegunda (m.v. 2013): 1.525.728[31]

Tilvísanir

[breyta |breyta frumkóða]
  1. de Queiroz, Kevin; Cantino, Philip; Gauthier, Jacques, ritstjórar (2020). „Metazoa E. Haeckel 1874 [J. R. Garey and K. M. Halanych], converted clade name“.Phylonyms: A Companion to the PhyloCode (1st. útgáfa). CRC Press. bls. 1352.doi:10.1201/9780429446276.ISBN 9780429446276.S2CID 242704712.
  2. Nielsen, Claus (2008). „Six major steps in animal evolution: are we derived sponge larvae?“.Evolution & Development.10 (2):241–257.doi:10.1111/j.1525-142X.2008.00231.x.PMID 18315817.S2CID 8531859.
  3. 3,03,13,2Rothmaler, Werner (1951). „Die Abteilungen und Klassen der Pflanzen“.Feddes Repertorium, Journal of Botanical Taxonomy and Geobotany.54 (2–3):256–266.doi:10.1002/fedr.19510540208.
  4. Avila, Vernon L. (1995).Biology: Investigating Life on Earth.Jones & Bartlett Learning. bls. 767–.ISBN 978-0-86720-942-6.
  5. Davidson, Michael W.„Animal Cell Structure“.Afrit af uppruna á 20. september 2007. Sótt 20. september 2007.
  6. „Palaeos:Metazoa“.Palaeos. Afrit afupprunalegu geymt þann 28 febrúar 2018. Sótt 25 febrúar 2018.
  7. Bergman, Jennifer.„Heterotrophs“. Afrit afupprunalegu geymt þann 29 ágúst 2007. Sótt 30. september 2007.
  8. Douglas, Angela E.; Raven, John A. (janúar 2003).„Genomes at the interface between bacteria and organelles“.Philosophical Transactions of the Royal Society B.358 (1429):5–17.doi:10.1098/rstb.2002.1188.PMC 1693093.PMID 12594915.
  9. Mentel, Marek; Martin, William (2010).„Anaerobic animals from an ancient, anoxic ecological niche“.BMC Biology.8: 32.doi:10.1186/1741-7007-8-32.PMC 2859860.PMID 20370917.
  10. Saupe, S. G.„Concepts of Biology“.Afrit af uppruna á 21 nóvember 2007. Sótt 30. september 2007.
  11. Minkoff, Eli C. (2008).Barron's EZ-101 Study Keys Series: Biology (2nd, revised. útgáfa). Barron's Educational Series. bls. 48.ISBN 978-0-7641-3920-8.
  12. Alberts, Bruce; Johnson, Alexander; Lewis, Julian; Raff, Martin; Roberts, Keith; Walter, Peter (2002).Molecular Biology of the Cell (4th. útgáfa).Garland Science.ISBN 978-0-8153-3218-3.Afrit af uppruna á 23. desember 2016. Sótt 29 ágúst 2017.
  13. Sangwal, Keshra (2007).Additives and crystallization processes: from fundamentals to applications.John Wiley and Sons. bls. 212.ISBN 978-0-470-06153-4.
  14. Becker, Wayne M. (1991).The world of the cell. Benjamin/Cummings.ISBN 978-0-8053-0870-9.
  15. Magloire, Kim (2004).Cracking the AP Biology Exam, 2004–2005 Edition.The Princeton Review. bls. 45.ISBN 978-0-375-76393-9.
  16. Starr, Cecie (2007).Biology: Concepts and Applications without Physiology. Cengage Learning. bls. 362, 365.ISBN 978-0-495-38150-1. Sótt 19 maí 2020.
  17. Hillmer, Gero; Lehmann, Ulrich (1983).Fossil Invertebrates. Translated by J. Lettau. CUP Archive. bls. 54.ISBN 978-0-521-27028-1. Sótt 8 janúar 2016.
  18. Knobil, Ernst (1998).Encyclopedia of reproduction, Volume 1. Academic Press. bls. 315.ISBN 978-0-12-227020-8.
  19. Schwartz, Jill (2010).Master the GED 2011. Peterson's. bls. 371.ISBN 978-0-7689-2885-3.
  20. Hamilton, Matthew B. (2009).Population genetics.Wiley-Blackwell. bls. 55.ISBN 978-1-4051-3277-0.
  21. Ville, Claude Alvin; Walker, Warren Franklin; Barnes, Robert D. (1984).General zoology. Saunders College Pub. bls. 467.ISBN 978-0-03-062451-3.
  22. Hamilton, William James; Boyd, James Dixon; Mossman, Harland Winfield (1945).Human embryology: (prenatal development of form and function). Williams & Wilkins. bls. 330.
  23. Philips, Joy B. (1975).Development of vertebrate anatomy. Mosby. bls. 176.ISBN 978-0-8016-3927-2.
  24. The Encyclopedia Americana: a library of universal knowledge, Volume 10. Encyclopedia Americana Corp. 1918. bls. 281.
  25. Romoser, William S.; Stoffolano, J. G. (1998).The science of entomology. WCB McGraw-Hill. bls. 156.ISBN 978-0-697-22848-2.
  26. Charlesworth, D.; Willis, J. H. (2009). „The genetics of inbreeding depression“.Nature Reviews Genetics.10 (11):783–796.doi:10.1038/nrg2664.PMID 19834483.S2CID 771357.
  27. Bernstein, H.; Hopf, F. A.; Michod, R. E. (1987). „The molecular basis of the evolution of sex“.Advances in Genetics.24:323–370.doi:10.1016/s0065-2660(08)60012-7.ISBN 978-0-12-017624-3.PMID 3324702.
  28. Pusey, Anne; Wolf, Marisa (1996). „Inbreeding avoidance in animals“.Trends Ecol. Evol.11 (5):201–206.doi:10.1016/0169-5347(96)10028-8.PMID 21237809.
  29. Adiyodi, K. G.; Hughes, Roger N.; Adiyodi, Rita G. (júlí 2002).Reproductive Biology of Invertebrates, Volume 11, Progress in Asexual Reproduction. Wiley. bls. 116.ISBN 978-0-471-48968-9.
  30. Schatz, Phil.„Concepts of Biology: How Animals Reproduce“. OpenStax College.Afrit af uppruna á 6. mars 2018. Sótt 5. mars 2018.
  31. 31,0031,0131,0231,0331,0431,0531,0631,0731,0831,0931,1031,1131,1231,1331,14Zhang, Zhi-Qiang (30 ágúst 2013).„Animal biodiversity: An update of classification and diversity in 2013. In: Zhang, Z.-Q. (Ed.) Animal Biodiversity: An Outline of Higher-level Classification and Survey of Taxonomic Richness (Addenda 2013)“.Zootaxa.3703 (1): 5.doi:10.11646/zootaxa.3703.1.3.Afrit af uppruna á 24 apríl 2019. Sótt 2. mars 2018.
  32. 32,0032,0132,0232,0332,0432,0532,0632,0732,0832,09Balian, E. V.; Lévêque, C.; Segers, H.; Martens, K. (2008).Freshwater Animal Diversity Assessment. Springer. bls. 628.ISBN 978-1-4020-8259-7.
  33. 33,0033,0133,0233,0333,0433,0533,0633,0733,0833,0933,1033,1133,1233,13Hogenboom, Melissa.„There are only 35 kinds of animal and most are really weird“. BBC Earth.Afrit af uppruna á 10 ágúst 2018. Sótt 2. mars 2018.
  34. 34,034,134,234,334,434,534,6Poulin, Robert (2007).Evolutionary Ecology of Parasites.Princeton University Press. bls. 6.ISBN 978-0-691-12085-0.
  35. 35,035,135,235,3Felder, Darryl L.; Camp, David K. (2009).Gulf of Mexico Origin, Waters, and Biota: Biodiversity. Texas A&M University Press. bls. 1111.ISBN 978-1-60344-269-5.
  36. „How many species on Earth? About 8.7 million, new estimate says“. 24 ágúst 2011.Afrit af uppruna á 1 júlí 2018. Sótt 2. mars 2018.
  37. Mora, Camilo; Tittensor, Derek P.; Adl, Sina; Simpson, Alastair G.B.; Worm, Boris (23 ágúst 2011). Mace, Georgina M. (ritstjóri).„How Many Species Are There on Earth and in the Ocean?“.PLOS Biology.9 (8): e1001127.doi:10.1371/journal.pbio.1001127.PMC 3160336.PMID 21886479.
  38. Stork, Nigel E. (janúar 2018).„How Many Species of Insects and Other Terrestrial Arthropods Are There on Earth?“.Annual Review of Entomology.63 (1):31–45.doi:10.1146/annurev-ento-020117-043348.PMID 28938083.S2CID 23755007. Stork notes that 1m insects have been named, making much larger predicted estimates.
  39. Poore, Hugh F. (2002).„Introduction“.Crustacea: Malacostraca. Zoological catalogue of Australia. 19.2A. bindi.CSIRO Publishing. bls. 1–7.ISBN 978-0-643-06901-5.
  40. 40,040,140,240,3Nicol, David (júní 1969).„The Number of Living Species of Molluscs“.Systematic Zoology.18 (2):251–254.doi:10.2307/2412618.JSTOR 2412618.
  41. Uetz, P.„A Quarter Century of Reptile and Amphibian Databases“.Herpetological Review.52:246–255.Afrit af uppruna á 21 febrúar 2022. Sótt 2 október 2021 – gegnum ResearchGate.
  42. 42,042,142,2Reaka-Kudla, Marjorie L.; Wilson, Don E.;Wilson, Edward O. (1996).Biodiversity II: Understanding and Protecting Our Biological Resources. Joseph Henry Press. bls. 90.ISBN 978-0-309-52075-1.
  43. Burton, Derek; Burton, Margaret (2017).Essential Fish Biology: Diversity, Structure and Function. Oxford University Press. bls. 281–282.ISBN 978-0-19-878555-2. „Trichomycteridae ... includes obligate parasitic fish. Thus 17 genera from 2 subfamilies,Vandelliinae; 4 genera, 9spp. andStegophilinae; 13 genera, 31 spp. are parasites on gills (Vandelliinae) or skin (stegophilines) of fish.“
  44. Sluys, R. (1999). „Global diversity of land planarians (Platyhelminthes, Tricladida, Terricola): a new indicator-taxon in biodiversity and conservation studies“.Biodiversity and Conservation.8 (12):1663–1681.doi:10.1023/A:1008994925673.S2CID 38784755.
  45. 45,045,1Pandian, T. J. (2020).Reproduction and Development in Platyhelminthes. CRC Press. bls. 13–14.ISBN 978-1-000-05490-3. Sótt 19 maí 2020.
  46. Morand, Serge; Krasnov, Boris R.; Littlewood, D. Timothy J. (2015).Parasite Diversity and Diversification. Cambridge University Press. bls. 44.ISBN 978-1-107-03765-6. Sótt 2. mars 2018.
  47. Fontaneto, Diego.„Marine Rotifers | An Unexplored World of Richness“(PDF). JMBA Global Marine Environment. bls. 4–5.Afrit(PDF) af uppruna á 2. mars 2018. Sótt 2. mars 2018.
  48. Chernyshev, A. V. (september 2021).„An updated classification of the phylum Nemertea“.Invertebrate Zoology.18 (3):188–196.doi:10.15298/invertzool.18.3.01.S2CID 239872311. Sótt 18 janúar 2023.
  49. Hookabe, Natsumi; Kajihara, Hiroshi; Chernyshev, Alexei V.; Jimi, Naoto; Hasegawa, Naohiro; Kohtsuka, Hisanori; Okanishi, Masanori; Tani, Kenichiro; Fujiwara, Yoshihiro; Tsuchida, Shinji; Ueshima, Rei (2022).„Molecular Phylogeny of the Genus Nipponnemertes (Nemertea: Monostilifera: Cratenemertidae) and Descriptions of 10 New Species, With Notes on Small Body Size in a Newly Discovered Clade“.Frontiers in Marine Science.9.doi:10.3389/fmars.2022.906383. Sótt 18 janúar 2023.
  50. Hickman, Cleveland P.; Keen, Susan L.; Larson, Allan; Eisenhour, David J. (2018).Animal Diversity (8th. útgáfa). McGraw-Hill Education.ISBN 978-1-260-08427-6.
Wikiorðabókin er með skilgreiningu á orðinuDýr.
Sótt frá „https://is.wikipedia.org/w/index.php?title=Dýr&oldid=1892159
Flokkur:
Falinn flokkur:

[8]ページ先頭

©2009-2025 Movatter.jp