Mongolia (Mongole Монгол Улс,Monggol Ulus) esas lando senlitora en nordalAzia, interRusia norde ePopul-Republiko Chinia sude. Lua surfaco equivalas aproxime olta dil historiala teritorio "Extera Mongolia", qua existis dum laDinastio Qing, en Chinia. La lando distas nur 37 km de la frontiero kunKazakstan.
Homo erectus habitis Mongolia cirkume 850.000 yari ante nun.[2] La moderna homi arivis en la regiono cirkume 40 mil yari ante num, dum la SupraPaleolitiko. La kavernoKhoit Tsenkher, en la provinco Khovd, montrasmamuti,kameli ed altra animali. Pos laprehistorial epoko Mongola teritorio habitesis danomada populi, qui delore formacis granda e povoza kunfederuri. La maxim anciena de ta populi, le Xiongnu, formacis kunfederuro sub l'imperiestro Modu Chanyu ye 209 aK. Balde li divenis granda minaco kontre ladinastio Qin, enChinia.
Dum la fino dil12ma yarcento,Temujin komencis unionar Mongola tribui. En1206 Temujin recevis la krono dil unionita rejio kun la tituloChingiz-kano. Dum la13ma yarcento Mongolia esis la centro diMongola imperio, la maxim vasta imperio di la historio: dum lua maxima ampleso, l'imperio kovris cirkume 33 milion km², e havis plu kam 100 milion habitanti.
Mongola imperio dum la 13ma yarcento kompare a la nuna Mongolia.
Pos la morto di Chingiz-kano, l'imperio dividesis en 4 rejii, qui preske divenis komplete nedependanta en1259 pos la morto diMöngke Khan. La lasta imperio, l'imperio Yuan di Mongolia, kreesis daKublai Khan en1271 e falis en1368.
Dum la17ma yarcentoMandjuriani vinkis Mongoli. La Mandjuriana dominaco duris dum plu kam 200 yari.
Kande ladinastio Qing falis enChinia en1911, Mongolia deklaris su nedependanta. Tamen Chinia vinkesis erste en1921, pos la helpo daSovietia a Mongoli. En 1924 proklamesis la Popul-Republiko Mongolia, pos la morto di Bogd Khan, religiala chefo dil Mongoli. Dum layari 1920a, preske 1/3 de Mongola maskula habitanti esis Buddhista monaki.
En1928,Horloogiyn Choibalsan asumis la povo. Ilu komencis kolektivizo di vend-brutari, destruktisBuddhista monakeyi, e persekutis personi judikata kom "enemiki di la populo". En 1937 komencis politikala purgi simile a la Stalinana, qui produktis plu kam30 000 morti. En1931 l'invado diMandjuria daJaponiani divenis minaco a Mongolia. Tamen, pos labatalio di Khalhin Gol en1939,Sovietiani sucesis defensar Mongolia de Japonian invado.
En agosto1945, Mongola trupi partoprenis en strategial atako kontre Japoniani en Mandjuria. Ye la20ma di oktobro1945 eventis plebicito en la Republiko Chinia pri la nedependo di Mongolia. L'ideo pri nedependo vinkis, eChinia aceptis agnoskar ol. Pos la kreado di laPopul-Republiko Chinia la du landi agnoskis l'una l'altra, ye la6ma di oktobro1949.
Ye la26ma di januaro1952Yumjaagiyn Cedenbal asumis la povo. Ilu kondamnis la personaleso-kulto a Choibalsan. Mongolia restis proxim politikale a Sovietia pos la rupteso China-Sovietiana dum layari 1950a. En1980, cirkume55 000 Sovietiana soldati restis en Mongolia. Dum lua vizito aMoskva en1984, Tsendenbal grave maladeskis, e la Mongola parlamento rapide remplasigis ilu perJambin Batmönh.
Perestroika eglasnost komencita daMihail Gorbachyov en Sovietia rapide afektis Mongolia. L'unesma protesti pridemokratio komencis ye la10ma di decembro1989, ed ye la9ma di marto1990 lakomunista guvernerio renuncis. En julio di la sama yaro eventis elekti, e la partisi dil opozantaro obtenis majoritato en la parlamento. En1992 la lando adoptis novakonstituco e supresis "Popul-Republiko" de lua nomo. En1993, unesmafoye ne-komunista partisi vinkis en la elekti.
Guverneriala palaco en Ulaanbaatar.Granda Statal Asemblitaro di Mongolia.
Mongolia esasdemokratiala parlamentalarepubliko. La prezidanto elektesas dal populo por 4-yara periodo, ma havas precipue simbolala povo. La Parlamento (Ulsyn Ich-Hural, Granda Statal Asemblitaro, o GrandaHural) havas 76 membri qui elektesas direte dal populo por 4-yara periodo. Li elektas lachefministro, qua esas lachefo di guvernerio.
La Partiso dil Populo - de 1921 til 1990 nomizita Revolucionala Partiso dil Populo - formacis la guvernerio de 1921 til 1996 (en sistemo kun unika partiso til 1990) e de 2000 til 2004. De 2004 til 2006 ol esis parto di koalisuro kun Demokrata Partiso e kun altra du partisi, e pos 2006 ol esis la maxim granda partiso en du altra koalisuri. Malgre ke en elekto eventinta ye la 28ma di julio 2012 nula partiso obtenis la majoritato, la Demokrati recevis plu multa voti kam altra partisi.
Lajudiciala povo di Mongolia havas tri instanci: l'unesma instanco konsistas ek lokala korti en omna provincala distrikti, ed en omna distrikti di Ulaanbaatar; la duesma instanco konsistas ek korti en la provinci ed en Ulaanbaatar; e fine la lasta instanco esas la Supra korto, kun sideyo en Ulaanbaatar. Por judiciar konstitucala temi existas separata Konstitucala korto.
La nunakonstituco adoptesis en1992 e revizesis en1999 ed en2001. Ol grantas multa yuri, exemple religala libereso ed expreso-libereso.
Subdividuro di Mongolia en provinci, e lua precipua urbi e chosei.Baktriana kameli en ladezerto Gobi.
Mongolia esas la 19ma maxim vasta lando del mondo. Granda parto di lua teritorio kovresas dastepi o daldezerto Gobi.Foresti kovras 11,2% de la teritorio.
La nordo e la westo di la lando kovresas da montari. La maxim alta esas lamontaro Altai, qua iras de nord-westo vers la sud-westo di la lando. L'erodata montaro Khangai ank extensas nord-weste til sud-weste, ed okupas la centro di la lando. Fine la montaro Khentii, qua iras de la frontiero kunRusia vers la nordo diUlaanbaatar. La maxim alta monto di la lando esas Khüiten, kun4 374 metri dialtitudo.
La maxim importantarivero di la lando esas Selenga o Selenge, qua debushas anlago Baikal. Altra importanta rivero esas Onon, qua debushas an la rivero Shiika, do apartenanta a la baseno dilfluvio Amur. Altra riveri apartenas a la baseno dilfluvio Yenisei, kontre ke altri debushas an interna lagi, sen ekiro al oceano.
Yurto enUlaanbaatar.Evoluciono demografiala di Mongolia, 1960 til 2015.
Segun statistiki daThe World Factbook por 2023, Mongolia havis3 255 468 habitanti[1]. La maxim multa (95%) esas etniale Mongoli - nome Khalkha Mongoli, qui esas cirkume 86% de la habitantaro. La cetera 14% esas Oirati, Buriati, ed altra grupi. Turka populi (Kazaki e Tuvani) esas cirkume 4,5% de la habitantaro, e la cetera esas Rusi, Chiniani, Koreani ed Usani. Cirkume 30% de la habitantaro duras esarnomada, e lojas entendi nomizita "yurti".
L'oficala linguo di la lando esasMongola, parolata da 95% de la habitantaro. Anke kelka dialekti dil Oirati e Buriati parolesas. Weste di la lando, la Kazaka linguo e la Tuvana linguo parolesas.
Segun la demografiala kontado di 2010, lareligio kun la maxim granda nombro de adepti esasBuddhismo, praktikata da 53% de la habitantaro evanta 15 yari o pluse. Cirkume 39% deklaris ne havar religio.Shamanismo duras influar Mongola kulturo ed esar praktikata. Cirkume 3% de la habitantaro esas Mohamedani e 2,2% esas kristani.
Segun statistiki por 2020, 99,2% de la habitantaro savas lektar e skribar, esanta 99,1% de la viri e 99,2% de la mulieri[1]. Ante ke la lando divenis popul-republiko, nur 1% de la habitantaro savis lektar e skribar. En 1952, iliterateso virtuale eliminesis komplete. Oficale, primara e sekundara eduko duris dum 10 yari, pose ol augmentis a 11 yari e nun ol duras dum 12 yari. L'Angla linguo docesas en omna sekundara skoli, remplasanta la Rusa kom exterlanda linguo docata.
La maxim populoza urbo esasUlaanbaatar, kun plu kam 1 milioni habitanti en2008. Du altra importanta urbi esas Erdenet (plu kam80 000 habitanti) e Darkham (cirkume74 000 habitanti en 2008).
Tradicionala muzikisto pleasmorin khuur.Naadam esas la precipua somerala festivalo.
La maxim anciena verko en laMongola linguo esas "La sekreta historio dil Mongoli", skribita por la rejala familio kelkatempe dum la13ma yarcento, pos la morto diChingiz-kano. Granda nombro di texti skribita pos la 17ma yarcento prezervesis. La maxim ancienadramato en la Mongola skribesis da Dulduityn Danzanravjaa, cirkume1831.
La precipua nacionala festivalo esasNaadam, qua esas organizata de multa yarcenti, ed eventas dum tri dii dum lasomero. Ol konsistas ek konkursi pri tri tradicionala Mongola sporti:arkpafado, kavalo-konkursi, e Mongola lukto. Nun ol eventas de la 11ma til la 13ma di julio, omnayare.
Ante la20ma yarcento, l'arto havis precipue religiala funciono ed influesis dal religio. Tradicionalamuziko influesas forte da lanomadeso, da la naturo e da la tradicionala religii eBuddhismo. Un ek la tradicionala instrumenti de Mongolia esasmorin khuur. L'unesmarock-bando esisSoyol-Erdene, e fondesis dum layari 1960a kun influo deThe Beatles. Pos layari 1990a altra jenri, exemplerap, techno ehip-hop, aparis.
Erste en1930 l'unesma profesionalateatro fondesis enUlaanbaatar. Lacinemo aparis dum socialista epoko e komence uzesis por ideologiala propagando. L'unesma cinematografuri esis pri populala legendi e revolucionala heroi. Pos adopto di lademokratio, cinematografisti komencis serchar internaciona parteneri por krear granda produkturi, exemple Japoniana-Mongola filmoGenghis Khan. La filmoIngen nulims ("Historio pri ploranta kamelo") da Byambasuren Davaa e Luigi Falorni nominesis por Oscar-premio pri maxim bona dokumentala filmo stranjera en 2005.
.svg)