Dum la 7ma yarmilo ante Kristo, homi establisis su en la nuna regiono Borkou-Ennedi-Tibesti, norde de la nuna Chad. La habitantaro di la regiono kreskis rapide. Gradope la regiono divenis "krucovoyo di civilizuri". Un ek ta civilizuri esis la populoSao, qua existis de cirkume la 6ma yarcento aK til la 15ma yarcento. Dum la9ma yarcento aparis l'imperio Kanem-Bornu, qua gradope dominacis la regiono. Dum la 11ma yarcento, lora rejulo Humai ibn Salamna konvertis su alislamo.
Grupo di militeri de Kanem-Bornu.
L'imperio Kanem-Bornu existis til la19ma yarcento. En1808 militeri del etnioFulani konquestis Ngazargamu. Bornu duris existir, ma la dinastio Sayfawa finis en1846, e l'imperio Bornu desaparis komplete en1893.
Franci penetris en la regiono di nuna Chad unesmafoye en1891. Ye la22ma di aprilo1900 eventis labatalio di Kousseri, decidigiva por l'okupo dil teritorio. En1920 Franci prenis kompleta kontrolo di Chad, qua divenis parto de l'Afrika Equatorala Franca. PorFrancia, la regiono esis poke importanta ekonomiale, e furnisis precipue krudakotono e ne-experta laboristaro por verkar en lua plu produktiva suda kolonii.
Dum laDuesma mondomilito, Chad esis l'unesma Franca kolonio qua unigis su a lawestala federiti pos la vinkeso di Francia. Dum l'administrado di Félix Éboué, l'unesma negra kolonial administristo Franca, Chad sendis soldati por atakar la trupi dilAxo enLibia. Ibe, li kaptis l'oaziso Kufra.
Pos la milito, lokala partisi komencis developar su en Chad. Un ek ta partisi,Parti Progressiste Tchadien - PPT ("progresanta partiso di Chad"), plu radikala, apologiis la kompleta nedependantesko di la lando. Pos referovoto pri teritorial autonomio ye la28ma di septembro1958,Franca Equatoral Afrika dissolvesis. La 4 teritorii qui kompozis ol -Kongo Brazzaville,Gabon,Centrafrika e Chad - divenis autonoma membri de Franca komunitato ye la28ma di novembro sam yaro. Ye la11ma di agosto1960, Chad nedependanteskis komplete de Francia.François Tombalbaye divenis lua unesma prezidanto.
Tombalbaye divenis autoritatoza prezidanto qua desfidis demokratio. En1962 ilu proskriptis omna politikala partisi, ecepte la partiso PPT. Il traktis rude lua enemiki, sive reala od imaginita, ed enkarcerigis multa ek lua opozinti. En1965, Mohamedana grupi komencisinterna milito qua duris til1979, kande la chef-urbo N'djamena konquestesis. Ye la13ma di aprilo1975 eventisstato-stroko, e Tombalbaye asasinesis da militisti.Noël Milarew Odingar komandis uniono di militisti qua remplasis Tombalbaye e guvernis til1978. Odingar revokesis dal generaloFélix Malloum, qua guvernis til la23ma di marto1979.
En1979, rebela grupi konquestis Ndjamena, e centrala guvernerio di Félix Malloum krulis.Goukouni Oueddei divenis provizora chefo di stato. En novembro 1979, formacesis la "transitala guvernerio di nacionala uniono" (France:Gouvernement d'Union Nationale de Transition), kun Oueddei kom chefo di stato e pose prezidanto, por guvernar dum 18 monati. En1980,Libian armeo intervenis en Chad favoreble a la transitala guvernerio, kontre rebela grupi qui ne aceptis Oueddei.
Ye la7ma di junio1982,Hissène Habré revokis Oueddei helpita daCIA, e komandis la lando til esar revokita perstato-stroko komandita dal nuna prezidantoIdriss Déby, ye la2ma di decembro1990. Pose, aprobesis charto en1991, qua grantis Déby kom prezidanto. En marto1996, la lando aprobis novakonstituco, ed en junio eventis elekti prezidantala. Idriss Déby vinkis, per 69% ek tota voti.[2]
Til 2021, Chad esis prezidantalarepubliko, e la prezidanto esis ambechefo di stato echefo di guvernerio di la lando, elektita dal populo por 5-yara periodo. Lakonstituco aprobita en1996 e modifikita en2005, posibligis nefinita rielekti dil prezidanto. Existischefa ministro, qui esis nur chefo dil ministraro.
En 2021, lora prezidantoIdriss Déby Itno vundesis dum atako da rebela grupoFront Pour l'Alternance et La Concorde au Tchad. Ilu mortis ye la 20ma di aprilo sam yaro. L'ofico di prezidanto okupesis da lua familianoMahamat Déby, qua organizis tale nomizita "Militala Transito-Konsilistaro". Ye la 10ma di oktobro 2022, il asumis kom prezidanto.
Legifala povo konsistis ek singlachambra parlamento (Nacional Asemblitaro), kun 155 membri, qui elektesis dal populo por 4 yari. La parlamento dissolvesis dal Militala Transito-Konsilistaro. Til1992 nur la guvernanta partiso MPS esis legala. Ca yaro, legaligesis opozanta partisi, qui funcionis til ke la transito-guverno asumis la povo. Pos protesti eventinta ye la 14ma di mayo 2022 en N'Djamena, diversa membri de civila socio arestesis.
Malgre keJudiciala povo esas formale nedependanta, la prezidanto fakte nominas la maxim importanta chef-judiciisti. La maxim alta korto esas la Supra Korto, qua havas 16 membri, di qui lua prezidanto nominezas dal prezidanto, e la cetera 15 membri elektesas dal prezidanto e dal Nacional Asemblitaro, por dumviva mandato.
Chad judikesas kom un ek la maximkorupta landi de la mondo.
Havanta1 284 000 km², la surfaco di Chad equivalas preske dufoye olta di Francia, e plu kam trifoye olta diKalifornia. La maxim multa habitanti koncentresas sude. Lua chef-urbo,N'Djamena, distas 1060 km deDouala,Kamerun, la maxim proximaportuo en l'Atlantiko. Pro lua granda disto de Atlantiko e pro lua vastadezerto Chad kelkafoye aludesas kom "la sika kordio di Afrika".[3]
Lareliefo di Chad konsistas ek la platajo Ennedi este, granda planajo centre e sude, e lamontaro Tibesti norde, ube jacas la maxim alta monto de la lando,Emi Koussi, havanta 3.100 metri dialtitudo. Emi Koussi ank esas la maxim alta monto deSahara. Este de la lando, an la frontiero kunNijer,Nigeria eKamenrun, jacaslago Chad, la 2ma maxim vasta lago de Afrika. Havanta17 806 km², lago Chad esas hemo por cirkume 120 speci di fishi, tamen lua surfaco kontraktis multe dum recenta yari. Ol esas fragmento de imensa lago qua kovris 330 mil km², cirkume 7.000 yari ante nun. La precipua riveri de la lando,Chari e Logone, fluas tra savani e debushas an lago Chad.
Chad havas 3 geografiala regioni. Norde jacas ladezerto diSahara, ube la yaralapluvo-quanto esas infre 50 mm. Centre de la teritorio existasstepo (la zono nomizitaSahel) kun mezavalora yaralapluvo-quanto de 300 til 600 mm. Sude existassavano, ube la mezavalora yarala pluvo-quanto esas cirkume 900 mm. EnN'Djamena (olim Fort-Lamy), la mezavalora yarala pluvo-quanto esas 510 mm.
Segun statistiki de 2005, Chad havis10 146 000 habitanti, di qui nur 26% vivis em urbi e 74% vivis en rurala regioni.[4] La habitantaro esas yuna: on kalkulas ke 47.3% de la habitantaro evas min kam 15 yari. La mezvalora vivo-expekto esas 50.2 yari.[5] Lainfantala mortado en2016 esas 87 per 1000 pueri evante min kam 1 yaro.[5]
Ladenseso di habitantaro esas basa en la regiono diSahara (0.1 habitanti/km2), ma atingas 52.4 habitanti/km2 en West-Logone, regiono sude de la lando.Poligamio esas frequa inter la habitantaro, e 39% de la mulieri vivas en ta situeso.
L'urbala vivo koncentresas enN'Djamena, chef-urbo e maxim grand urbo di la lando. Altra importanta urbi esas Sahr, Mondou,Abéché e Doba, qui kreskabas rapide dum recenta yari.
Chad havas richa kulturala heredajo, pro la diversa populi qui habitas ol. Quale en l'altra vicina landi, la mulieri de diversa regioni di Chad prizas uzar koloroza robi, ofte kun stampuri.
Regionala instrumenti, exemplekinde (semblanta harpo),kakaki (suflo-instrumento) ehu hu (korda instrumento) uzesas en la tradicionalamuziko di la lando. Depos 1995 kreskis l'intereso pri Chadana muziko, qua distributesas trakaseti e CD.
La maxim popularasporto en Chad esasfutbalo, malgre ke lua nacionala esquado nulatempe klasifikis su por partoprenar nek l'Afrikana Kupo di Nacioni, nekMondala Kupo di Futbalo.
↑Autoro: Botha, D.J.J.."S.H. Frankel: Reminiscences of an Economist (Review Article)", South African Journal of Economics, tomo 60.Loko di publikigo: Sudafrika.Dato di publikigo: decembro 1992.Pagino/pagini: 246-255.
