Ti akin-amianan a paset ti karayan ket agayus ti gangani nga adda amin idiaydesierto, manipud idiaySudan a mapan idiayEhipto, ti pagilian a tisibilisasionna ket nagtaltalek iti daytoy a karayan manipud kadagiti taga-ugma a pananwen. Kaaduan kadagiti populasion ken siudad idiay Ehipto ket maisanglad kadagitoy a paset ti tanap ti Nilo nga amianan tiAswan, ken gangani amin a kultural ken naipakasaritaan a lugar tiTaga-ugma nga Ehipto ket mabirukan ti igid ti karayan. Ti Nilo ket agpatingga iti maysa a dakkel adelta a maatianan idiayBaybay Mediteraneo.
Iti taga-ugma apagsasao nga Ehipsio, ti Nilo ket tinawtawgan aḤ'pī wennoIteru, a kayatna a sawen ket "nalatak a karayan", nga inrepresenta babaen dagitiheroglipiko a maipakita dita kanigid (literal aitrw, ken 'dandanum'determinatino)[3] ItiKoptiko, dagiti balikas apiaro (Sahidik)wennophiaro (Bohairiko) a kayatna a sawen ket "ti karayan" (lit. p(h).iar-o "ti.kanal-nalatak") ket nagtaud iti isu met laeng a taga-ugma a nagan.
Ti Ingles a nagan aNile (Latin:Nīlos;Griego:Νεῖλος[4]) ket naipanunotan a naala manipud itiSemitiko aNahal a kayatna a sawen ket "karayan" a nagtaudan iti Hebreo anachal (Hebreo:נחל).
Ti Nilo idiayDendera, a kas makitkita tiSPOT a sateliteTi mapa a mangipakpakita dagiti paglasatan itiPuraw kenAsul a NioTi Nilo nga asideg tiBeni SuefTinapunipon a satelite a ladawan ti Puraw a Nilo.
Iti ngato tiKhartoum ti Nilo ket ammo pay a kas tiPuraw a Nilo, ti maysa pay a termino a naus-usar iti maysa a limitado a kapanunotan ti panangipalawag ti paset a nagbaetan tiDanaw No ken Khartoum. Idiay Khartoum ti karayan tiniponan babaen tiAsul a Nilo. Ti Puraw a Nilo ket mangrugi idiay ekuatorial ti Daya nga Aprika, ken ti Asul a Nilo ket mangrugi idiay Etiopia. Dagitoy dua a sanga ket adda idiay akinlaud a sikigan tiRengngat ti Daya nga Aprika.
Tipagayusan a labneng ti Nilo ket sumakop ti 3,254,555 kuadrado kilometro (1,256,591 sq mi), ti agarup 10% ti kalawa ti Aprika.[5] Ti Nilo a labneng ket narikut, ken isu a gapu daytoy, ti pagatianan iti ania man a naited iti igid tikangrunaan a puon ket maitalek kadagiti adu a banag a mairaman ti tiempo, dagiti aliwaksay, panagbawbaw kenebapotranspirasion, ken ti panagayus tidanum ti kaunegan.
Titaudan ti Nilo ket sagpaminsan a naipanunotan a tiDanaw Victoria, ngem ti danaw ket adda dagiti dadakkel a karayan a mangpakpakan. TiKarayan Kagera, nga agay-ayus idiayDanaw Victoria idiay asideg ti Tanzania nga ili tiBukoba, ket isu ti kaatiddogan a mangpakpakan, ngem dagiti taudan ket saan a maitunos no ania ti kaatiddogan a tributario ti Kagera ken ti isu a kadawyan a taudan ti Nilo.[6] Daytoy ket mabalin a tiRuvyironza, a rummuar idiayProbinsia ti Bururi,Burundi,[7] wenno tiNyabarongo, nga agayayus manipud idiayNyungwe a Kabakiran idiay Rwanda.[8] Dagiti dua a mangpakpakan a karayan ket agsabatda idiay asideg tiDissuor Rusumoa idiay pagbeddengan ti Rwanda ken Tanzania.
Dagiti kinaudi a panagsuksukimat[9] ket agibagbaga ti partido a nagsuksukimat ket napanda iti maysa a lugar a naipalpalawag a kas ti taudan tiRukarara a tributario[1], ken baben ti panagaramid ti dalanan ti napusek a kabambantayan idiay kabakiran tiNyungwe ket nakabirukda ti (itinamaga a tiempo) maysa a mapategan nga umay iti rabaw a panagay-ayus kadagiti adu a milia nga agpangato, ken nakabirukda ti baro a taudan, a nakaited ti Nilo ti kaatiddog a 4199 a milia (6758 a kilometro)
Ti Nilo ket pumaaw idiay Danaw Victoria idiayDissuor Ripon idiay asideg tiJinja, Uganda,a kas tiVictoria a Nilo. Daytoy ket ad-adayo nga agayus ti agarup a 500 kilometro (300 mi), babaen tiDanaw Kyoga, aginggana no maabutanna tiDanaw Albert. Kalpasan a mapanawanna ti Danaw Albert, ti karayan ket ammo a kas tiAlbert a Nilo.
Daytoy ket agayuston idiayAbagatan a Sudan, a daytoy ket ammo idiay a kas tiBahr al Jabal ("Karayan ti Bantay"). TiBahr al Ghazal, ket adda ti kaatiddog a 716 kilometro (445 mi), ket tumipon ti Bahr al Jabal idiay bassit nga alog a tinawtawagan a kas tiDanaw No, ken kalpasan daytoy ti Nilo ket agbalin nga ammo a kas tiBahr al Abyad, wenno tiPuraw a Nilo, manipud iti kasla puraw apila a tumtumpaw kadagiti danumna. No itiNilo ket malayusan daytoy ket nangibatbati ti nalames a lan-ak a deposito a mangabuno iti daga. Ti Nilo ket saanen a tinawen nga aglaylayus manipud idi nalpas tiPenne Aswan idi 1970. A daytoy ket maysa asanga ti karayan , tiBahr el Zeraf, ket agayus idiay Bahr al Jabal a paset ti Nilo ken tumipon idiay Puraw a Nilo.
Ti gatad ti panagayus ti Bahr al Jabal idiayMongalla, Abagatan a Sudan ket gangani nga agnanayon iti tinawen a kadagupan ket natimbengan ti 1,048 m3/s (37,000 cu ft/s). Kalpasan ti Mongalla, ti Bahr Al Jabal ket sumrekda kadagiti dakkel a sagneb tiSudd a rehion ti Abagatan a Sudan. Adadu ngem kagudua ti danum ti Nilo ket mapukpukaw ti daytoy a sagneb babaen tipanagbawbaw kentranspirasion. Ti katimbengan a gatad ti panagayus ti Puraw Nilo kadagiti ipus ti sagneb ket agarup a 510 m3/s (18,000 cu ft/s). Manipud ditoy ket agsabatda itiKarayan Sobat idiayMalakal. Iti tinawen a pakaibatayan, ti Puraw a Nilo ti ngato ti Malakal ket agiparawad ti agarup a limapulo ket lima a porsiento iti dagup a panagayus ti ruar iti Karayan Nilo.[10]
Ti katimbengan a panagayus ti Puraw a Nilo idiay Malakal, iti baba ti Karayan Sobat, ket 924 m3/s (32,600 cu ft/s); ti kaaduan a panagayus ket 1,218 m3/s (43,000 cu ft/s) iti Oktubre ken ti kabassitan a panagayus ket agarup a 609 m3/s (21,500 cu ft/s) iti Abril. Daytoy a panagbalbaliw ket gapu ti adu a pagdumadumaan ti panagayus ti Sobat, nga adda ti kabassitan a panagayus ti agarup a 99 m3/s (3,500 cu ft/s) iti Marso ken ti kaaduan a panagayus iti sumurok a 680 m3/s (24,000 cu ft/s) iti Oktubre.[11] Iti las-ud ti namaga a tiempo (Enero aginggana ti Hunio) ti pUraw a Nilo ket agiparawad ti nagbaetan a 70 porsiento ken 90 porsiento ti dagup a panagayus manipud iti Nilo.
Iti baba tiRenk ti Puraw a Nilo ket sumrek idiay Sudan, daytoy ket agayus iti amianan a mapan idiay Khartoum ken sabtenna ti Asul a Nilo.
Ti paglasatan ti Nilo idiay Sudan ket naisalsalumina. Daytoy ket agayus idiayinnem agrupo dagiti katarata, manipud iti umuna idiayAswan aginggana ti maikanem idiaySabaloka (idiay amianan ti Khartoum) ken agsikko nga agayus nga agpa-abagatan sakbay a agsubli manen nga agayus iti amianan. Daytoy ket tinawtawagan a kas tiNalatak a Tikor ti Nilo.
Idiay amianan ti Sudan ti karayan ket sumrek idiayDanaw Nasser (ammo idiay Sudan a kas ti Danaw Nubia), ti dakdakkel a paset daytoy ket adda idiay Ehipto.
Idiay baba tiNangato a Penned ti Aswan, idiay akin-amianan a patingga ti Danaw Nasser, ti Nilo ket tumuloy ti naipakasaritaan a panaglasatna.
Ti amianan tiCairo, ti Nilo ket aggudua ti dua a sanga (wenno dagitidistributario) a mangpakan ti Mediteraneo: tiRosetta a Sanga iti laud ken tiDamietta iti daya, nga agporma tiNilo Delta.
Iti baba ti pagtutumpongan iti Asul Nilo ti laeng nangruna a tributario ket tiKarayan Atbara, gangani kagudua idiay baybay, a nagtaud manipud idiay Etiopia iti amianan tiDanaw Tana, ken agarup a 800 kilometro (500 mi) ti kaatidogna. Ti Atbara ket agayus laeng no agtudtudo idiay Etiopia ken napardas nga agmaga daytoy. Iti las-ud ti paset ti panawen ti Enero agingana ti Hunio, daytoy ket kadawyan a namaga. Daytoy ket tiponenna ti Nilo iti agarup a 300 kilometro (200 mi) ti amianan ti Khartoum.
TiAsul Nilo (Ge'ez ጥቁር ዓባይṬiqūr ʿĀbbāy (Nangisit ngaAbay) kadagitiEtiopiano;Arabiko:النيل الأزرق; naitranslterado iti:an-Nīl al-Azraq) dagiti ubbog manipud itiDanaw Tana idiay banbantay ti Etiopia. Ti Asu Nilo ket agayus ti agarup a 1,400 kilometreo idiay Khartoum, nga idiay ket tumipon ti Asul Nilo ken ti Puraw Nilo tapno mangporma ti Nilo. Siam a pulo a porsiento iti danum ken innem a pulo ket innem a porsiento kadagiti a maw-awit babaen ti Nilo[12] ket agtaud idiay Etiopia, nga dda ti limapulo ket siam a porsiento iti danum manipud iti Asul Nilo (ti nabati ket nagtaud manipud idiayTekezé, Atbarah,Sobat, ken dagiti bassit a tributario). Ti nurunor ken pannakaawit dagiti lan-ak ket mapasamak laeng iti las-ud ti kalgaw a panagtudtudo idiay Etiopia, nupay kasta, no napigsa ti tudo idiayEthiopiano a Banak; ti mabati a paset ti tawen, dagiti nalatak a karayan nga agya-ayus idiay Etiopia a mapan idiay Nilo (Sobat, Asul Nilo, Tekezé, kenAtbarah) ket nakapsot laeng ti panagayusna.
Ti panagayus ti Asul Nilo ket agdumaduma kadagiti tinawen a siklona ken ti kaduan a mangmangted ti dakkel a masna a panagdumduma ket ti panagayus ti Nilo. Iti las-ud ti kamagaan ti masna a panagayus ti Asul Nilo ket mabalin a basbassit ngem 113 m3/s (4,000 cu ft/s), ngem dagiti adda ti ngato a penned ket mangtimbeng ti panagayus ti karayan. Iti las-ud ti panagtudtudo ti kangatuan a panagayus ti Asul Nilo ket labsanna ti 5,663 m3/s (200,000 cu ft/s) iti kaladawan ti Agosto (ti banag a pagiddiatan iti 50).
Sakbay idi naikabil dagiti penned iti karayan ti tinawen a panagayus ket agdumaduma babaen ti banag iti 15 idiay Aswan. Dagiti kangatuan a panagayus iti sumurok a 8,212 m3/s (290,000 cu ft/s)ket mapasak iti las-ud ti kaladawan ti Agosto ken nasap a Septiembre, ken dagiti kabassitan a panagayus iti agarup a 552 m3/s (19,500 cu ft/s) ket mapasamak iti las-ud ti kaladawan nga Abril ken nasapa a Mayo.
TiBahr al Ghazal ken tiKarayan Sobat ket isu dagitoy ti kangrunaan a tributario ti Puraw Nilo iti termino ti panagayus.
Tipagayusan ti danum a labneng ti Bahr al Ghazal ket isu ti kadakkelan kadagiti ania man a sub-labneng ti Nilo, a marukod iti 520,000 kuadrado kilometro (200,000 sq mi) iti kadakkel, ngem mangted laeng ti bassit a dagup ti danum, agarup daytoy a 2 m3/s (71 cu ft/s) iti tinawen, gapu ti kaadu unay dagiti tomo ti danum a mapukpukaw kadagiti kalugnakan ti Sudd.
Ti Karayan Sobat, a tumipon iti Nilo iti kaasitgan a kaadayo ti Dana No, ket maatianan ti agarup a kagudua a kapadana iti kaadu ti daga, 225,000 km2 (86,900 sq mi), ngem mangted ti 412 kubiko metro kada segundo (14,500 cu ft/s) ti tinawen iti Nilo.[13] No aglayus ti Sobat ket agawit kadagiti adu a dagup ti sedimento, a daytoy ket kaaduan a mangbaliw ti maris ti Puraw Nilo.[14]
Ti Duyaw Nilo ket dati a tributario a nangikapet tiKabambantayan ti Ouaddaï iti daya tiChad idiay Ginget ti Karayan Nilo c. 8000 aginggan idi c. 1000 BC.[15] Dagiti tiddana ket ammo a kas tiWadi Howar. Ti wadi ket labsenna tiGharb Darfur idiay asideg ti akin-amianan a pagbeddengan ti Chad ken sabtenna ti Nilo idiay asideg ti akin-abagatan a puntos ti Nalatak a Tikor.
Rekonstruksion tiOikoumene (matagtagitao a lubong), ti taga-ugma a mapa a naibatay ti deskripsion iti lubong babaen niHerodotus, circa 450 BC.
Ti Nilo (iteru itiTaga-ugma nga Ehipsio) ket isun ti pagbiagan ti sibilisasion idiay Ehipto manipud idiBato a Panawen, a kaaduan ti populasion ken amin a siudad idiay Ehipto ket naisanglad kadagitoy a paset iti ginget ti Nilo iti amianan ti Aswan. Ti panagbalbaliw ti klima di gibus tikinaudi a panawen ti yelo ket nakaiturongan ti pannakaporma ti desierto tiSahara, a mabalin a nabaybayagen a kas idi 3400 BC.
Ti agdama Nilo ket isu ti kabassitan kadagiti lima a karayan a nagayus iti amianan manipud kadagiti Kabambantayan ti Etiopia. TiSatelite a panagiladawan ket inusar idi a mangilasin dagiti namaga a dalan ti danum idiay desierto a laud ti Nilo. Ti maysa nga Eonile a baw-ang, nga itan ket napunno babaen ti rabaw a panagayus, ket mangirepresenta ti tinaudan a Nilo a tinawtawagan tiEonile a nagayus idi las-ud ti naladladaw aMioseno (23–5.3 a riwriw a tawtawen sakbay ti agdama). Ti Eonile ket nangawit kadagitiklastiko a sedimento idiay Mediteraneo; adda dagiti adu a masna a lugar ti alingasaw ti naduktalanen kadagitoy a sedimento.
Idi las-ud ti naladaw a Mioseno aMesiniano a didigra ti apgad, idi ti Baybay Mediteraneo ket nakulong a labneng ken bimmawbaw iti puntos nga awan laon wenno gangani nga awan linaon, ti Nilo ket naputed ti dalanna iti baro batayan nga agpang aginggana iti daytoy ket ginasut a kadapan a nababbaba iti agpang iti taaw ti lubong idiay Aswan ken 8,000 kadapan (2,400 m) iti baba ti Cairo.[16] Daytoy ket nangpartuat ti atiddog a baw-ang a napunno idi ti sedimento idi napartuat manen ti Mediteraneo. Iti sumakbay a punto dagiti sedimento ket nangipangato ti sirok ti karayan tapno ti karayan ket agayusen nga agpalaud iti maysa a depresion tapno mangpartuat tiDanaw Moeris.
Ti Danaw Tanganyika ket agayus nga agpa-amianan idiay Nilo aginggana kadagitiBulkan Virunga ket lappedanna ti kursona idiay Rwanda. Ti Nilo ket at-atiddog idi ti dayta a panawen, idi ti kaadaywan a taudan ti danumna ket idiay akin-amianan aZambia.
Adda dagiti dua a teoria a maipanggep ti naikaykaysa a Nilo. Ti maysa ket isu ti naikaykaysa a panagayus ti Nilo iti ubing pay laeng nga edad, ken ti labneng ti Nilo ket dati a napispisi kadagiti serye ti naisinsina a labneng, ti laeng akin-amianan unay ti nangpakan ti karayan a nangsursurot ti agdama a dalan ti Nilo idiay Ehipto ken Sudan. Ni Said ket nagipagpagarup a ti kinapudno a ti Ehipto ket isu ti kaaduan a nangit-ited ti danum ti Nilo Nile itilas-ud ti dayta a paset ti pakasaritaanna.[17]
Ti sabali a teoria ket ti pagayusan manipud idiay Etiopia babaen kadagiti karayan a kapada ti Asul Nilo ken ti Atbara ken tiTakazze ket nagayus idi idiay Mediteraneo babaen ti Ehipsio a Nilo manipud idiTertiario a panpanawen.[18]
Ni Salama ket nangisingasing nga idi las-ud tiTertiario (65 a riwriw aginggana ti 2.588 a riwriw a tawtawen) dagiti serye ti naisinsina a kontinental a labneng ket ti tunggal maysa ket nangsakop kadagiti nangruna a paset ti Sudanes a Sistema ti Rengngat: tirengngat Mellut,rengngat Puraw Nilo,rengngat Asul Nilo,rengngat Atbara kenrengngat Sag El Naamt.[19]Ti Labaneng Rengngat Mellut ket gangani 12 kilometro (7.5 mi) ti kaadalemna iti tengnga a pasetna. Daytoy a rengngat ket mabalin pay maeng nga aktibo, nga adda dagiti naireporta atektoniko a tignay idiay akin-amianan ken akin-abagatan a pagbeddenganna. DagitiSudd a kalugnakan a mangporma ti sentral a paset ti labneng ket mabalin pay laeng nga agtaltalna. Ti Rengngat a Sistema ti Puraw Nilo, urayno ab-ababaw ngem tirengngat Bahr el Arab, ket agarup a 9 kilometro (5.6 mi) ti kaadalemna. Ti heopisikal a panagsuksukisok ti Sistema a Rengngat ti Asul Nilo ket nagkarkulo ti kaadalem dagiti sedimento iti 5–9 kilometro (3.1–5.6 mi). Dagitoy a labneng ket saanda a nagkakapet aginggana idi nalpas ti panagtalnada, ken ti gatad ti deposision ti sedimento ket umanay idin a mangpunno ken mangisilpo kaniada. Ti Ehipsio a Nilo ket naikapet iti Sudanes a Nilo, nga isu daytoy ti nangtiliw kadagiti Etiopiano ken Ekuatorial a taudan ti danum idi las-ud ti agdama nga agpang iti tektoniko nga aktibidad idiay Daya, Sentral ken dagiti Sudanes a Sistema ti Rengngat.[20] Ti pannakaikapet dagiti nadumaduma a Nilo ket napasamak idi las-ud ti sikliko a katuduan a paset ti panawen. Ti Karayan Atbara ket limpias ti nakulong a labnengna idi las-ud ti katuduan a paset ti panawen a napasamak idi agarup a 100,000 aginggana ti 120,000 a tawtawen. Ti Asul a Nilo ket naikapet idiay nangruna a Nilo idi las-ud ti 70,000–80,000 a tawtawen B.P. iti katuduan a paset ti panawen. Ti sistema ti Puraw Nilo idiay Bahr El Arab ken dagiti Rengngat ti Puraw Nilo ket nagtultuloy a nakulong a danaw aginggana ti pannakaikapet ti Victoria Nilo iti nangruna a sistema idi agarup a 12,500 a tawtawen.
Ti papel iti pannakabangon ti Ehipsio a sibilisasion
Ti Griego a historiador a niHerodotus ket nangisurat a ti "Ehipto ket isu idi ti regalo ti Nilo". Ti maysa nga awan gibusna a taudan ti sustento, daytoy ket nakaited ti nangruna a papel iti panagrang-ay ti Ehipsio a sibilisasion. Dagiti deposito ti lan-ak ket nagaramid a nalames dagiti naipalawlaw a daga gapu ta ti karayan ket tinawen a limpias dagiti bangkagna. DagidiTaga-ugma nga Ehispsio ket nagtaltalonda ken nagtagtaggilakoda kadagititrigo,lino,papiro ken dagiti dadduma pay nga apit iti arubayan ti Nilo. Ti trigo ket nangruna nga apit iti nadidgra ti bisin a Tengnga a Daya. Daytoy a sistema ti panagtagilako ket nangitalinaay kadagiti diplomatiko a relasion ti Ehipto kadagiti dadduma pagilian, ken nangited ti pannakatalinaayna iti ekonomia. Dagiti adayo ti pannakaabotna panagtagilako ket naaw-awiten idiay igid ti Nilo manipud idi taga-ugma a panpanawen. TiIshango a tulang ket mabalin nga isu ti pagbilangan a ruting. Daytoy ket naisingsingasing a daytoy ket mangipakpakita kadagiti primo numero ken multiplikasion, ngem daytoy ket sinupsuppiatan. Iti libro aKasano a Napasamak ti Matematiko: Ti Immuna a 50,000 a Tawtawen, ni Peter Rudman ket nakisinnuppiat a ti panagrang-ay ti konsepto dagiti primo a numero ket mabalin a mapasamak laeng kalpasan ti konsepto ti dibision, nga inpetsaanna daytoy ti kalpasan ti 10,000 BC, a dagiti primo a numero ket mabalin idi a saan a naaw-awatan aginggana idi agarup a 500 BC. Isu ket nagsursurat pay nga "awan ti panangpadas a naaramiden a mangipalawag a ti pagbilangan a banag ket nasken a mangipakita ti mangpaadu iti dua, dagiti primo a numero a baetan ti 10 ken 20, ken dagiti pay numero a gangani mangpaadu iti 10."[21] Daytoy ket naduktalan idiay idiay igid ti taudan ti danum iti Nilo (idiay asideg tiDanaw Edward, idiay akin-abagatan a daya tiKongo) ken napetsaan t ikarbon iti20,000 BC.
Dagitinapaamo a nuang ket naipayammo idi manipud idiay Asia, ken dagiti Asirio ket nangipayammo kadagitikamelio idi maika-7 a siglo BC. Dagitoy nga ayup ket naparti para iti karneda, ken dagitoy ket napaamop ken inus-usar iti panagarado wenno iti kaso ti kamelio, inus-usar a panagkariton. Ti danum ket nangruna kadagiti tao ket dagiti taraken nga ayup. Ti Nilo ket nalaka idi ken nasayaat a pamay-an a pagluganan para kadagiti tao ken tagilako.Ti Nilo idi ket nangruna paset ti taga-ugma nga espiritual a biag ti Ehipto. NiHapy ket isu idi ti dios ti tinawen a layus, ken isuna ken niparaon ket naipagpagarup a nagtengtengngel ti panaglayus. Ti Nilo ket naipanpanunotan a dalan ti biag ken patay ken ti kalpasan ti biag. Ti daya ket naipagpagarup a kas maysa lugar ti pakaipasngayan ket idadakkel, ken ti laud ket naipanpanunotan a lugar iti patay, a kas ti dios a niRa, ti Init, ket naipasngay, pimmusay, ken umungar manen iti tunggal maysa nga aldaw a nagbalballasiw iti langit. Isu nga, amin a tabonan ket adda iti laud ti Nilo, gapu ta dagiti Ehipsio ket namatmatida a tapno makastrek ti kalpasan ti panagbiag, nasken a maipunponda iti bangir a naisimbolo iti patay.
Gapu ta ti Nilo ket nangruna banag iti Ehipsio a biag, ti taga-ugma a kalendario ket naibatay pay iti tallo a siklo ti Nilo. Dagitoy a panawen, a ti tunggal maysa ket mangbukel kadagiti uppat a bulan iti tallo nga aldaw iti tunggal maysa, ket tinawtawagan idi iti Akhet, Peret, ken Shemu. Ti Akhet, a ti kaibuksilanna ket inundasion, ket isu idi ti paset ti panawen a ti Nilo ket nalayusan, a mangibatbati kadagiti adu a tuon ti nalames a daga, a nakantultulong daytoy iti agrikultura a panagbatubo.[22]
Ti Peret ket isu idi ti panagpatubo a panawen, ken ti Shemu, ti maudi a panawen, ket isu ti panawen nga awan ti tudo ken isu ti panawen ti panagani.[22]
^babaen ni J. V. Sutcliffe & Y. P. Parks (1999). "12".Ti Hidrolohia ti Nilo(PDF). IAHS Special Publication no. 5. p. 161. Naiyarkibo manipud itikasisigud(PDF) idi 2010-11-24. Naala idi2012-08-30.Naiyarkibo 2010-11-24 itiWayback Machine
^Shahin, Mamdouh (2002).Hidrolohia ken dagiti Rekurso ti Danum iti Aprika. Springer. pp. 276, 287–288.ISBN1-4020-0866-X.; online idiayLiblibro ti Google
^Keding, Birgit (2000). "Baro a Datos iti Holosene a Panagsakop ti Rehion Wadi Howar (Day a Sahara/Sudan)".Dagiti Panagadal ti Aprikano nga Arkeolohia.7: 89–104.
^Warren, John (2006).Dagiti Ebapotito:Dagiti Sedimento, Dagiti Rekurso ken Hidrokarbon. Berlin: Springer. p. 352.ISBN3-540-26011-0.
^Said, R. (1981).Ti heolohiko nga ebolusion ti Karayan Nilo.Springer Verlag.
^Williams, M.A.J.; Williams, F. (1980).Ebolusion ti Labneng Nilo. In M.A.J. Williams ken ni H. Faure (eds).Ti Sahara ken Nilo. Balkema, Rotterdam, pp 207–224.
^Salama, R.B. (1987). "Ti ebolusion ti Karayan Nilo, Dagiti naikali naapgad a danaw ti rengngat idiay Sudan".J. African Earth Sciences.6 (6): 899–913.doi:10.1016/0899-5362(87)90049-2.
^Salama, R.B. (1997).Dagiti Renggat a Labneng ti Sudan. Dagiti Aprikano a Labneng, Dagiti Sedimentario a Labneng iti Lubong. 3. Inurnos babaen ni R.C. Selley (Serie nga Editor K.J. Hsu) pp. 105–149. ElSevier, Amsterdam.
^Rudman, Peter Strom (2007).Kasano a Napasamak ti Matematiko: Ti Imuna a 50,000 a Tawtawen. Prometheus Books. p. 64.ISBN978-1-59102-477-4.
^abSpringer, Lisa; Neil Morris (15 Enero 2010).Arte ken Kultura ti Taga-ugma nga Ehipto. The Rosen Publishing Group. p. 8.ISBN978-1-4358-3589-4.
