Natay a milisia: Sumurok a 16,000,000 Paisano a natay: Sumurok a 45,000,000 Dagup a natay: Sumurok a 61,000,000(1937–45) ...adu pay a maisalaysay
Natay a milisia: Sumurok a 8,000,000 Paisano a natay: Sumurok a 4,000,000 Dagup a natay: Sumurok a 12,000,000(1937–45) ...adu pay a maisalaysay
TiMaikadua a Sangalubongan a Gubat (Ingles:World War II), ket maysa a sangalubonagan a suppiatan a nagpaut manipud idi 1939 ken nalpas idi 1945. Kaaduan a nairaman dagitiadu a pagilian ti lubong, a nairaman dagitiNalatak a Kabilegan, ken nakaaramid ti dua a nagsuppiat nga agkakadua a milisia: tiAgkakadua ken tiPagtayyekan. Daytoy ti kaaduan a naisapasap a gubat ti pakasaritaan, nga adda dagiti agarup a 100 a riwriw a tattao a nagserbi kadagiti unidad timilisia. Iti kasasaad a "dagup a gubat", dagiti kangrunaan a nakibinglay ket nagikabilda kadagiti amin nga ekonomia, industria, ken sientipiko nga abilidad para iti panagserbi gubat a ganetget, a nagborra ti panakailasin a nagbaetan dagiti paisano ken milisia a rekursos. Namarkaan baaben kadagiti naimudinganMarked a paspasamak a pannakairaman kadagiti bunton pannakapatay kadagiti paisano, a mairaman tiHolokausto ken tiis-isu a panagusar ti nuklear nga armas iti pannakigubat, a nagbanagan ti50 riwriw aginggana ti sumurok a 70 riwriw a natnatay. Dagitoy a natnatay ket makaaramid iti daytoy a gubat tikaaduan ti natay itipakasaritaan ti nagtagitaoan.[1]
Urayno tiHapon ketnakigubgubat idin itiTsina idi 1937,[2] ti gubat ket sapasap a naibagbaga a daytoy ket nagrugi idi 1Septiembre 1939, itipanagraut itiPolonia babaen tiAlemania, ken dagiti simmaruno a panangideklara iti gubat iti Alemania babaen tiPranses ken kaaduan kadagiti pagilian itiImperio a Britaniko kenMankomunidad. Ti Alemania ket kinayatna ti agipatakder ti maysa a dakkel nga imperio idiayEuropa. Manipud ti naladaw a 1939 aginggan ti nasapa a 1941, kadagiti serie iti kampania ken dagititulag, ti Alemania ket nagparakma wenno pinarmekna iti kaaduana a kontinente ti Europa; iti tengnga tiNasi-Sobiet a tulagan, ti agmangngamangnga bassit a Sobiet ket napno wenno bassit a naiparukma, nasakopan ken nangsilpo ti teritorio dagiti innem a Europeano a kaarubana, timairaman ti Polonia. Ti Britani aken ti mankomunidad ket nabatbati nga is-isu laeng ti kangrunaan a puersa a nagtultuloy a nakilablaban a sumipiat ti Aksis, a dagiti gubat ket nararamid idiayAmianan nga Aprika ken ti pay nabayagen aGubat ti Atlantiko. Idi Hunio 1941, ti Aksis a Europa ket nagirugi ti panagraut iti Kappon ti Sobiet, a nakaited daytoy ti panagrugi tikadakkelan a teatro ti daga iti pakasaritaan ti gubat, a nakabedbed daytoy kadagiti kangrunaan a paset dagiti Aksis a puersa ti milisia. Idi Disiembre 1941, tiHapon, a maipanggepanna ti mangituray itiAsia, ket timmipon iti Aksis, tipanagdaruros iti Estados Unidos ken dagititagikua ti Europa idiayTaaw Pasipiko, ken napardas a nangparukma ti kaaduan iti Akinlaud a Pasipiko.
Ti panagabanse ti Aksis ket naipasardeng idi 1942, kalpasan a ti Hapon ket napaay kadagiti serie iti gubgubat ken dagiti Europeano a tropa ti Aksis ket naabakda idiayAmianan nga Aprika ken, mangikeddeng, itiStalingrad. Idi 1943, nga adda dagiti serie itipanakaabak ti Alemania idiayDumaya a Europa, tiAliado a panagraut itiPasista nga Italia, ken dagiti panagballigi ti Amerikano idiay a Pasipiko, ti Aksis ket napukawna ti kaessemanna ken nangaramid kadagiti estratihiko a panagsanod kadagiti amin a sanguanan. Idi1944, dagiti lUmaud a Kumaduaan ketrinautda ti Pransia, bayat a ti Kappon ti Sobiet nakagun-od met laeng kadagiti amin a napukawna a teritorio ken rinautna ti Alemania ken dagiti kumaduaanna. Ti gubat idiay Europa ket simmardent itipanakatiliw iti Berlin babaen dagiti tropa ti Sobiet ken Polako ken ti simmaruno aawan kondisionna a panagsuko ti Alemania idi8Mayo 1945. Idi panawen ti 1944 ken 1945 ti Estado sUnidos ket inabakna ti marina ti Hapon ken natiliwna dagiti nangruna nga is-isla iti Laud a Pasipiko, a nangtinnag kadagiti bomba nga atomiko iti dayta a pagilian idi ti panagraut itiHapon a Purpuro ("Balay nga Is-isla") ket nagbalin a nagarasugas. Ti gubat idiay Asia ket nagsardeng idi 15Agosto 1945 idi ti Hapon ket immannurot a sumuko.
Ti dagup a panagballigi dagiti Kumaduaan kadagiti Aksis idi 1945 ket nagpasardeng iti daytoy a suppiat.Ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat ket nangibalbaliw ti politiko a panagitaratar ken sosial a patakder iti lubong. TiNagkaykaysa a Pagpagilian (Ingles:UN) ket naipatakder tapno makaayaywan para iti internasional a panagtitinnulongan ken mangipawil kadagiti sumakbay a suppiatan. Dagiti nalatak a kabilegan ket isuda ti nagballigi iti gubat-ti Estados Unidos, Kappon ti Sobiet, Tsina, Britania, ken Pransia ken nagbalin dagitoy a permanente a kameng itiSalaknib a Konsilol ti Nagkaykaysa a Pagpagilian.[3] Ti Kappon ti Sobiet ken ti Estados Unidos ket rimsuada a kas kadagiti agsinuppiat a nalatak a kabilegan, a nakaaramid daytoy ti entablada tiNalamiis a Gubat, a nagbayag para kadagiti sumaruno a 46 a tawtawen. Iti kabayatan, ti impluensi dagiti nalatak a bileg ti Europa ket nagrugrugi ti panakaapdayda, bayat a tidekolonisasion iti Asia kenAprika ket nagrugi. Kaaduan kadagiti pagilian a nadadaelan kadgiti industriada ket immakarda itiekonomia a panagungar. Ti politiko a panagtitipon, a naipangpangruna tiidiay Europa, ket rimsua gapo kadagiti ganetget a panagtalinaed kadagiti pannakibiang kalpasan ti gubat.
Ti panagrugi iti gubat ket sapasap a naam-ammuan nga idi 1Septiembre 1939, iti panagrugi ti [Panagraut iti Polonia|Aleman a panagraut iti Polonia]]; ti Britania ken Pransia ket nagideklara ti gubat iti Alemani a kalpasan daytoy ti dua nga aldaw. Dagiti sabsabali a petsa para iti panagrugi iti gubat ket mairaman ti panagrugi itiMaikadua a Gubat ti Sino-Hapon idi 7Hulio 1937.[4][5]
Dagiti dadduma ket sumorsurotda ti Britaniko a historiador a niA. J. P. Taylor, nga isu ket nagtengtengngel a ti Gubat ti Sino-Hapon ken ti gubat idiay Europa ken dagiti koloniana ket nagpapadada a rimsua ken dagiti dua ket naitipon idi 1941. Daytoy nga artikulo ket agususar ti kadaywan a panagipetsa. Dagiti dadduma pay a petsa ti panagrugi ket sagpaminsan a nausar para iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat ket mairaman tiItaliano a panagraut iti Abisinia idi 3 Oktubre 1935.[6]
Ti husto a petsa iti pannakalpas ti gubat ket saan pay nga unibersal a inannurotan. Daytoy ket naipalplatiing a ti gubat ti ket nalpasan itipanagisardeng ti gubat iti 14Agosto 1945 (V-J nga Aldaw), a saan a ti pormal a panagsulo ti Hapon (2Septiembre 1945); iti daduma a pakasaritaan ti Europa, daytoy ket nagsardeng idiV-E nga Aldaw (8Mayo 1945). Nupay kasta, tiTulag iti Kappia iti Hapon ket saan a napirmaan aginggana idi 1951,[7] keniti Alemania ket saan aginggana idi 1990.[8]
Ti Umuna a Sangalubongan a Gubat ket nangbalbaliw ti politika a mapa, ti panakaabak dagitiKatengngaan a Bileg, a mairaman tiAustria-Hungaria, Alemania ken tiImperio nga Otomano; ken ti 1917 panag-agaw tiBolshevik ti bileg idiayRusia. Ti kabayatan, dagiti agdama a nangabak a Kumaduaan a kas ti Pransia, Belga, Italia, Gresia ken Romania ket nakagun-odda kadagiti teritorio, bayat nga adda dagiti baro nga estado a napartuat idi gapu ti panakarebba iti Austria-Hungria ken dagiti imperio tiRuso kenOtomano.
Itikalpasan a nagbanagan ti gubat, tiiredentista kenrebankista a nationalismo ket nagbalin a nangruna kadagiti adu nga estado ti Europa. Ti rebankismo ken rebankismo ket napigsa idi idiay Alemania gapu iti naisangsangayan a teritorial, kolonial, ken busbos a napukpukaw a nagun-od gapu tiTulag iti Versailles. Babaen ti tulag, ti Alemania ket nakapukaw ti agarup a 13 a porsiento ti balayna a teritorio ti ken amin kadagitiballasiw taaw a teritoriona, bayat a naiparparit ti panagikapet kadagiti sabsabali nga estado, ti panagsupapak ket nasken, ken naikkan ti patingga no kasano ti kadakkel ken kapabilidad ti siiigam a buyot dagiti pagilian.[9] Ti kabayatan, tiSibil a Gubat ti Rusia ket nangirugi ti pannakapartuat itiKappon ti Sobiet.[10]
Ti Imperio nga Aleman ket narunaw idi idiayAleman a Rebolusion iti 1918–1919, ken napartuat ti maysa a demokratiko a gobierno, a naam-ammuan idi a kas tiWeimar a Republika. Ti pannakigubatan a paset ti panawen ket nakakita kadagiti panagriri a nagbaetan dagiti agsupsuporta dagiti baro a republika ken dagiti nagubsang a kasuppiatan dagitikanawan kenkanigid. Urayno ti Italia ket maysa a kumaduaan ti diplomatiko a tulagan ket nakagun-od kadagiti teritorio, dagiti Italiano a nationalista ket nakaugetda gapu kadagitinikarkari a naaramid babaen ti Britania ken Pransia a mangpatalged ti iseserrek ti Italiano iti gubat ket saan a natungpalan ti nagtutulagan ti kappia. Manipud idi 1922 aginggan idi 1925, tipasista a tignay nga indauloan babaen niBenito Mussolini ket nagagaw ti bileg idiay Italia nga adda ti nasionalista, totalitariano, ken panagtitipon dagiti klase a programa a nangikkat ti representatibo a demokrasia, namedmedan ti sosialista, kanigid a payak ken dagiti liberal a puersa, ken nagkamat ti maysa nga agresibo ganganaet nga annuroten a mangipunta ti panagpilit a panagpanday ti Italia a kas maysa a bileg ti lubong—ti maysa a "Baro nga Imperio a Romano".[11] Idiay Alemania, tiNasi a Partido nga indauloan babaen niAdolf Hitler ket nagkamkamat a mangibangon ti pasista a gobierno idiay Alemania. Ti kaadda ti rugi tiNalatak a Panagsagsagaba, ti domestiko a panagsuporta para kadagiti Nasi ket dimmakkel ken, idi 1933, ni Hitler ket naidutok idi a kas ti Kanselor iti Alemania. Iti kalpasan a nagbanagan tiReichstag a puor, ni Hitler ket nagpartuat ti estado a totalitariano nga adda laeng ti maymaysa a partido nga indauloan babaen dagiti Nasi.[12]
Iti panagnamnama a mapasardeng ti Alemania, ti nagkaykaysa a Pagarian, Pransia ken Italia ket nagporma tiStresa a Sanguanan. Ti Kappon ti Sobiet, ket nadanagan gapu tidagiti gandat ti Alemania a panagtiliw ti nawatiwat a luglugar ti dumaya a Europa, ket nagsurat ti maysa a tulagan iti agsinnaranay a panagtulong ti Pransia. Sakbay daytoy a nagrugi, tiPranko-Sobiet a tulag ket nasken idi a mapan ti burokrasia itiLiga iti Pagpagilian, a nakaaramid daytoy nga awan ti kagatna.[19][20] Nupay kasta, idi Hunio 1935, ti Nagkaykaysa a Pagarian ket nagaramid ti maysa anawaya a tulagan ti marina nga adda ti Alemania, a nagpasayaat dagiti dati a gawidan. Ti Estados Unidos, ket nagdandanag kadagiti napaspasamak idiay Europa ken Asia, ket nangipasa tiNeutralidad a Tignay idi Agosto.[21] Idi Oktubre, ti Italia ket rinautna ti Ethiopia, ken ti Alemania ket isisu laengen idi ti kangrunaan a Europeano a pagilian nga agsupsuporta ti panagraut. Ti Italia nangikkat ti panagsuppiatna ti gandat ti Alemania nga agsagepsep tiAustria.[22]
Ni Hitler ket kinaritna ti Versailles kenDagiti Tulag ti Locarno a tultulag babaen tiremilitarisasion tiRhineland idi Marso1936. Isu ket nakaawat ti bassit a panagsungbat manipud kadagiti dadduma a bileg ti Europa.[23] Idi nangrugi tiSibil a Gubat ti Espania idi Hulio, ni Hitler ken Mussolini ket nagsuporta ti pasista ken autoritariano apuersa ti nationalista kadagiti sibil a gubatda a sumuppiat ti sinupurtaran ti Sobiet aSpaniol Republika. Dagitoy dua a bangir ket nagusar iti daytoy a suppiat ti mangpadas kadagiti baro nga armas ken pamay-an ti pannakigubat,[24] a dagiti Nationalista ket nangabakda ti gubat idi nasap a 939. Idi Oktubre 1936, ti Alemania ken Italia ket nagporma tiRoma-Berlin nga Aksis. Kalpasan ti maysa a bulan, ti Alemania ken Hapon ket nagpirmada tiKontra-Komintern a Tulag, a tiniponan ti Italia ti simmaruno a tawen. Idiay Tsina, kalpasan tiXi'an a Pasamak ti Kuomintang ken dagiti puersa ti komunista ket nakitinnulagda ti panagsardeng ti suppiat tapno mairepresentada ti maysa anagkaykaysa a sanguanan a mangsuppiat ti Hapon.[25]
Ti Maikasua nga Italo–Abisinio a Gubat ket maysa idi a nabiit akolonial agubat a nangrugi idi Oktubre 1935ken nalpas idi Mayo 1936. Ti gubat ket naglabanan a nagbaetan dagiti siiigam a puersa tiPagarian iti Italia (Regno d'Italia) ken dagiti siiigam a puersa itiEtiopiano nga Imperio (a naam-amm-an pay a tiAbisinio). Ti gubat ket nagbanagan timilisia a panagsakup iti Etiopia ken tipanakaikapet kadagiti baro a napartuat a kolonia tiItaliano a Daya nga Aprika (Africa Orientale Italiana, wenno AOI); iti maipatinayon, daytoy ket nakaiparang ti kakapsut itiLiga dagiti Pagpagilian a kas maysa a puersa ti panagpreserba ti kappia. Ti Italia ken Etiopia ket kameng idi dagitoy a dua a pagpagilian, ngem ti Liga ket awan ti inaramidna nga idi ti naudi ket nalawag a naglabsing ti bukod ngaArtikulo X ti Liga.[26]
Dagiti nadaddadael a tidda idiay Guernica kalpasan ti panakbombana.
Ti Alemania ken Italia ket nangipabulod ti suporta tiNationalista nga insureksion lnga indauloan babaen ni heneralFrancisco Franco idiay Espania. Ti Kappon ti Sobiet ket nagsuporta ti pannakaikapet ti adda a gobierno, tiEspaniol a REpublika, a nakapakpakita ti kumanigid a kakaykayatanna. Ti Alemani ken USSR inusarda daytoy apalikud a gubat a kas maysa nga opurtunidad a mangsubok kadagiti napasayaat nga armas ken taktika. Ti naigagara aPanagbomba iti Guernica babaen ti Aleman aCondor a Sangaarbanan idi Abril 1937 ket nagiparawad ti nawatiwat a panagdandanag a ti sumaruno a nangruna a gubat ket agiraman ti nakaro nga aligaget a panagraut a panabomba dagiti paisano.[27][28]
Idi Hunio1938, dagiti puersa ti Insik pinasardengda dagiti panagiduron ti Hapon babaen tipanaglayos ti Duyaw a Karayan; daytoy a namayan ket nakaited ti panawen para iti panagisagana dagiti Insik kadagiti panagsalaknibda idiayWuhan, ngem tisiudad ket natiliw idi Oktubre.[30] Dagiti panagballigi ti milisia ti Hapon ket saan a nagyeg ti panakarebba iti Insika resitansia a ninamnama a magun-od ti Hapon, embes ket ti gobierno ti Tsina ket immalis idiay kaunegan tiChongqing ken nagtultuloy a nakigubat.[31]
↑23 Agosto 1939, ti USSR ken Alemania nagpirma da iti saan a managriribok a tulag, sektreto a biningbingay to Daya nga Europa iti global nga inpluensia. Ti panagisardeng ti gubat ti USSR iti Hapon idi 16 Septiembre 1939; rinaut ti Polandia idi 17 Septiembre 1939; rinaut ti Pinlandia idi 30 Septiembre 1939; pinilit nga innayon dagiti estado ti Baltiko idi Hunio 1940; innala ti akindaya a Romania idi 4 Hulio 1940. idi 22 Hunio 1941, ti USSR ket rinauot babaen ti Pagtayyekan ti Europa; ti USSR ket timmipon kadagiti pagilian a makilablaban kadagiti pagtayyekan.
↑Sommerville, Donald (2008).Ti Kompleto a Nailadawan a Pakasaritaan iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat: Ti Autoritario apanakaidatag iti Kadaksana Suppiat iti Pakasaritaan ti Nagtagitaoan nga adda ti Panagusig dagiti Naikeddengan a Panagsarak ken Naisangayan a Nagsuppiatan. Lorenz Books. p.5.ISBN0-7548-1898-5.
↑Barrett, David P; Shyu, Lawrence N (2001).Ti Tsina iti kontra Hapon a Gubat, 1937–1945: politiko, kultura ken kagimongan. Tomo 1 kadagiti Panagadal iti moderno a Pakasaritaan ti Tsina. New York: Peter Lang. p.6.ISBN0-8204-4556-8.
↑(Ben-Horin, Eliahu (1943).Ti Tengnga a Daya: Nagsasabtan iti Pakasaritaan. W. W. Norton & Co. p. 169;Taylor, A. J. P (1979).Kasano ti Panagrugrugi dagiti Gubat. Hamilton. p. 124.ISBN0241100178; Yisreelit, Hevrah Mizrahit (1965).Panagadal ti Asia ken Aprika, p. 191). Para iti 1941 kitaen ti (Taylor, A. J. P (1961).Ti Taudan iti Maikadua a Sangalubongan a Gubat. Hamilton. p. vii; Kellogg, William O (2003).Amerikano a Pakasaritaan ti Nalaka a Pamay-an. Edukasianal a Serie ni Barron. p. 236ISBN0764119737). Adda pay dagiti kapanunutan a ti Umuna a Sangalubongan a Gubat ken ti Maikadua a Sangalubongan a Gubat ket agpadpada a paset iti "Sibil a Gubat ti Europa" wenno "Maikadua a Tallopulo a Tawen a Gubat". (Canfora, Luciano; Jones, Simon (2006).Demokrasia idiay Europa: Maysa a Pakasaritaan iti Ideolohia. Wiley-Blackwell. p. 155.ISBN1405111313; Prin, Gwyn (2002).Ti Puso iti Gubat: Iti Bileg, Suppiat ken Obligasion iti Maikaduapulo ket Maysa a Siglo. Routledge. p. 11.ISBN0415369606).
↑Masaya, Shiraishi (1990).Ti Pannakibiang ti Hapon iti Bietnam, 1951–1987. SEAP a Pagipablaakan. p.4.ISBN0-87727-122-4.
↑Coogan, Anthony (Hulio 1993)."Dagiti Boluntario a Buyot iti Amianan a daya a Tsina".Pakasaritaan Tatta nga Aldaw.43. Naala idi14 Nobiembre 2009.Nupay nga adda dagiti tropa nga Insik idiay Amianan a daya a nakasanud idiay abagatan, adda dagiti napalab-og babaen dagiti nagpaspasanga Buyot tiHapon ken nakasangoda idi ti panagpili iti panagresista a daytoy ket naisuppiat kadagiti bilbilin, wenno suuko. Adda dagiti nagbilbilin a simmuko, a nakagun-od ti nagato nga opisina iti tirtiris a gobierno, ngem dagiti dadduma nakilabanda kadgiti nagparparmek. Dagiti puersa a binibilinda ket isu dagityo ti immuna a buyot dagiti boluntario
↑Barker, A. J (1971).Invasion of Ethiopia 1936. Ballantine Books. pp.131–2.ISBN0-345-02462-1.
↑Beevor, Antony (2006).Ti Gubat par aiti Espania: Ti Sibil a Gubat ti Espania 1936–1939. Londres: Phoenix. pp.258–260.ISBN0-7538-2165-6.
↑Budiansky, Stephen (2004).Bileg ti Angin: Dagiti lallaki, Dagiti Makina, ken dagiti Kapanunotan a Nangrebulosionario ti Gubat, manipud ti Kitty Hawk aginggana ti Golpo a GubatII. Londres: Viking. pp.209–211.ISBN0-670-03285-9.
↑Fairbank, John King; Feuerwerker, Albert; Twitchett, Denis Crispin (1986).Ti Cambridge a pakasaritaan iti Tsina. Unibersidad ti Cambridge a Pagmalditan. pp.547–551.ISBN0-521-24338-6.
↑Fairbank, John King; Feuerwerker, Albert; Twitchett, Denis Crispin (1986).Ti Cambridge a pakasaritaan iti Tsina. Unibersidad ti Cambridge a Pagmalditan. p.566.ISBN0-521-24338-6.
↑Taylor, Jay (2009).Ti Heneralissimo: Ni Chiang Kai-shek ken ti panagsagsagaba para iti moderno a Tsina. Unibersidad ti Harvard a Pagmalditan. pp.150–152.ISBN978-0-674-03338-2.
