Ճոսեֆ (կամԵոսեֆ)Վիսարիոնովիչ Սթալին (ռուս.՝Иосиф Виссарио́нович Ста́лин, ի ծնէ՝Իոսեպ պէսարիոնիս ձե Ճուղաշվիլի (վրաց.՝იოსებ ბესარიონის ძე ჯუღაშვილი), Դեկտեմբեր 18, 1878, Կորի, Թիֆլիսի նահանգ, Կովկասի փոխարքայութիւն, Ռուսական կայսրութիւն - Մարտ 5, 1953, Կունցեւոյի ամառանոց, Վոլինսկոյեէ, Մոսկուայի մարզ, ՌԽՖՍՀ, ԽՍՀՄ), պոլշեւիկ յեղափոխական, այնուհետեւ՝ խորհրդային կուսակցական, քաղաքական եւ զինուորական գործիչ,Խորհրդային Միութեան Համայնավար Կուսակցութեան առաջնորդ, եւկուսակցութեան Կեդրոնական Կոմիտէութեան գլխաւոր քարտուղար։
1920-ական թուականներուն դարձած է Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆետերաթիւ Սոցիալիստական Հանրապետութեան, նաեւ ամբողջ Խորհրդային Միութեան առաջնորդ։ Իր ձեռքը կեդրոնացուցած է երկրի կառավարման բոլոր լծակները։ Հաշուեյարդար տեսած է բոլոր ներկայ եւ նախկին քաղաքական հակառակորդներուն հետ։ Անոր կառավարման տարիներուն, 1930-ական թուականներու բռնաճնշումները դարձած են զանգուածային։ Պետանվտանգութիւնը կը հետեւէր քաղաքացիներու պահուածքին ու գործերուն։ Նոյնիսկ մէկ փոքր օրէնք խախտելու պարագային քաղաքացինն կրնային ձերբակալել եւ Սթալինեան ճամբարներ ուղարկել, ուր կը տառապէին անհիմն մեղադրանքներով դատապարտուած բազում մարդիկ։
Ծայրայեղ բռնի միջոցներով Սթալինը իրականացուցած է ԽՍՀՄ արտադրացումն ու հաւաքումը։ Անոր անունով կոչուած է Սթալինկրատ (ներկայիս՝ Վոլկոկրատ) քաղաքը։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի արեւելեան ռազմաճակատի («Հայրենական մեծ պատերազմ») ժամանակ (1941 թուականի Օգոստոս 8-էն) եւ յետպատերազմեան շրջանին եղած է ԽՍՀՄ գերագոյն գլխաւոր հրամանատար։ Կարողացած է միաւորել ժողովուրդի ուժերը եւ փոխել պատերազմի ընթացքը։ Գործօն մասնակցած է հակահիթլերեան միութեան ստեղծման։ Ատոր շնորհիւ Սովետական Միութիւնը կրցած է յաղթել նացիստական Գերմանիային։ Սթալինին նաեւ շնորհուած է «Գեներալիսիմուս» կոչումը։
Յետպատերազմեան տարիներուն Սթալինի նախաձեռնութեամբ կրկին ծայր առած են բռնութիւնները։
Մահացած է 1953 թուականին՝ 74 տարեկանին։ Թաղման կը մասնակցէին Մոսկուայի գրեթէ բոլոր բնակիչները։ Թաղման երկար արարողութեան ժամանակ մարդկային մահուան դէպքեր արձանագրուած են։ Սկիզբը Սթալինի մարմինը չէին յանձնած հողին, այլ ամփոփած էին Կարմիր հրապարակի Լենինի դամբարանին մէջ (այնուհետեւ սկսած ե կոչուիլ Վ. Լենինի եւ Ի. Սթալինի դամբարան)։ Սակայն Նիքիթա Խրուշչովի կառավարման տարիներուն՝ 1961 թուականի Հոկտեմբեր 31-ի լոյս Նոյեմբեր1-ի գիշերը անոր դին գաղտնի հանուեցաւ դամբարանէն եւ թաղուեցաւ Քրեմլի պատի պանթէոնին մէջ։
Համարուելով 20-րդ դարու ամէնանշանաւոր դէմքերէն մէկը, Սթալինը միջազգային մարքսիստ–լենինիստական շարժման մէջ համատարած անձի պաշտամունքի առարկայ էր։ Խորհրդային Միութեան փլուզումէն յետոյ ալ Սթալինի ժողովրդականութիւնը Ռուսաստանի մէջ չէ նուազած։ Այնուամենայնիւ, Սթալինեան ամբողջատիրական համակարգը պատասխանատու է զանգուածային բռնաճնշումներու, էթնիկական զտումներու, զանգուածային տեղահանութիւններու, մահապատիժներու եւ արհեստական սովերու համար, որոնց զոհ գացած են միլիոնաւոր մարդիկ[16]։
Ճոսեֆ Ճուղաշվիլին ծնած է վրացի ընտանիքի մէջ (շարք մը աղբիւրներու մէջ կը հնչէ Սթալինի նախնիներու օսեթական ծագման մասին վարկածը[փա՞ստ]) Թիֆլիսի նահանգի Կորի քաղաքին մէջ։ Սթալինի կենդանութեան տարիներուն եւ անոր մահէն յետոյ երկար ժամանակ կը համարուէր, որ ան ծնած է 1879 թուականի Դեկտեմբեր 9 (21)-ին, սակայն ուշ հետազօտութիւնները հաստատած են ծննդեան այլ ամսաթիւ՝ 1878 թուականի Դեկտեմբեր 6 (18) եւ մկրտման ամսաթիւը՝ 1878 թուականի Դեկտեմբեր 17 (29)։
Սթալինն ունէր մարմնական թերութիւններ՝ ձախ ոտքի երկրորդ եւ երրորդ մատներու սերտաճում, դէմքը մաշկային թերութիւններով էր։ 1885 թուականին անոր արկածի կ'ենթարկէ կառք մը, որու հետեւանքով տղան կը ստանայ ձեռքի լուրջ վնասուածք եւ յետագային անոր ձեռքը մինչեւ վերջ չէր բացուեր արմուկի մասը, այդ պատճառով ալ կը թուէր աջ ձեռքէն կարճ։ Սթալինը կարճահասակ էր՝ 160 սմ։
Հայրը՝ Վիսարիոն Ճուղաշվիլին (Պեսօ), եկած էր Թիֆլիս նահանգի Դիդի-Լիլօ գեղջկական գիւղէն, մասնագիտութեամբ կօշկակար էր։ Ալքոհոլի ազդեցութեան տակ եւ կատաղութեան նոպաներու ժամանակ, ան դաժանօրէն ծեծի կ'ենթարկէր կինը՝ Եկատերինան եւ փոքր տղան՝ Սոսօն (Ճոսեֆին)։ Պատահած են դէպքեր, երբ երեխան կը փորձէր պաշտպանել մօրը՝ ծեծէն։ Սակայն հայրը դանակ նետած է Վիսարիոնի վրայ եւ արագ փախած։ Կորիի ոստիկաններէն մէկուն տղային պատմելով՝ անգամ մըն ալ Վիսարիոնը տուն ներխուժած է, ուր Եկատերինան եւ փոքր տղան՝ Սոսօն էին, յարձակած է վերջիններուս վրայ՝ գլուխի վնասուածք հասցնելով տղուն։
Ճոսեֆը երրորդ երեխան էր ընտանիքին, միւս երկու նորածինները մահացած են։ Ճոսեֆի ծնունդէն որոշ ժամանակ յետոյ, հօր գործերը վատացած են, որմէ ետք հայրը սկսած է խմել։ Ընտանիքը յաճախ կը փոխէր իր բնակավայրը։ Ի վերջոյ Վիսարիոնը լքեց կնոջը՝ փորձելով վերցնել տղան իր մօտ, սակայն Եկատերինան երեխան չտուաւ Վիսարիոնին։
Երբ Սոսօն տասնմէկ տարեկան էր, Վիսարիոնը մահացաւ. ինչ-որ մէկը դանակահարած էր զինք՝ հարբած կռիւի մէջ ինկած ժամանակ։ Այդ ընթացքին Սոսօն ալ շատ ժամանակ կ'անցընէր փողոցը՝ Կորիի երիտասարդ աւազակներուն հետ։
Մայրը՝ Եկատերինան, եկած էր Գամբարէուլի գիւղէն, ճորտային գիւղացիի (այգեպանի)՝ Գելաձէի ընտանիքէն, օրավարձով աշխատող էր։ Եղած է ծանր աշխատանքով ծարնաբեռնուած կին, որ յաճախ ծեծի կ'ենթարկէրմ ողջ մնացած իր միակ տղուն, սակայն ամբողջ հոգիով նուիրուած էր անոր։ Սթալինի մանկութեան ընկեր՝ Դաւիթ Մաչաւարիանին կ'ըսէր. «Կատօն Ճոսեֆին շրջապատած էր չափէն դուրս մայրական սիրով եւ գայլուհիի նման կը պաշտպանէր ամէն ինչէն ու ամէն մէկէն»։ Սակայն որոշ աղբիւրներու համաձայն Եկատերինան հիասթափուած էր, քանի որ իր տղան այդպէս ալ հոգեւորական չդարձաւ։
1886 թուականին Եկատերինա Գէորգիեւնան կ'ուզէր Ճոսեֆը ուսման տալ Կորիի հոգեւոր ուսումնարանին մէջ, սակայն քանի որ Ճոսեֆը բացարձակապէս չէր տիրապետեր ռուսերէնին, այնտեղ չյաջողեցաւ ընդունուիլ։ 1886-1888 թուականներուն Ճոսեֆին ռուսերէն սորվեցնելու գործը մօր խնդրանքով իրենց վրայ վերցուցին քահանայ Քրիստոփոր Չերկվիանիի երեխաները։ Առ այդ, 1888 թուականին Սոսօն ընդունուեցաւ ուսումնարանին կից ո՛չ թէ առաջին նախապատրաստական դասարան, այլ մէկ անգամէն երկրորդ։ Յաջորդ տարուայ Սեպտեմբերին ընդունուեցաւ ուսումնարանի առաջին դասարան, զորս աւարտեց 1894 թուականի Յունիսին։
1894 թուականի Սեպտեմբերին Ճոսեֆը ընդունելութեան քննութիւններ յանձնեց եւ ընդունուեցաւ Թիֆլիսի ուղղափառ հոգեւոր ճեմարան։ Այնտեղ ան ծանօթացաւ մարքսիզմին եւ 1895 թուականին կապեր հաստատեց յեղափոխական մարքսիստներու գաղտնի խումբի հետ, որոնք Անդրկովկաս ուղարկուած էին կառավարութեան կողմէ։ Յետագային Սթալինը կը յիշէր․ «յեղափոխական շարժման մէջ ընդգրկուեցայ 15 տարեկան հասակիս, երբ կապուեցայ ռուս մարքսիստներու գաղտնի խումբի հետ, որոնք այն ժամանակ կ'ապրէին Անդրկովկաս։ Այդ խումբերը մեծ ազդեցութիւն ունեցան իմ վրաս, որու արդիւնքով ալ ձեւաւորուեցաւ մարքսիստական գաղտնի գրականութեան հանդէպ իմ սէրը»։
Անգլիացի պատմաբան Սայմոն Սեպաք-Մոնդեֆիորէի կարծիքով, Սթալինը շատ տաղանդաւոր աշակերտ էր, որ բոլոր նիւթերուն բարձր գնահատականներ կը ստանար՝ մաթեմատիկա, աստուածաբանութիւն, յունարէն, ռուսաց լեզու եւ այլն։ Սթալինը կը սիրէր բամաստտեղծութիւնը եւ երիտասարդ տարիքին ան կը գրէր վրացերէն բանաստեղծութիւններ, որոնք ուշադրութեանն արժանացած են ընթերցողի կողմէ։
1931 թուականին գերմանացի գրող՝ Էմիլ Լիւդվիկի հետ ասուլիսի ժամանակ, այն հարցին, թէ «Ի՞նչը ձեզ տարաւ դէպի ընդդիմութիւն, գուցէ ծնողներու վատ վերաբերմո՞ւնքը․․․»։ Սթալինը պատասխանած է. «Ո՛չ։ Իմ ծնողները բոլորովին ալ վատ չեն վարաբերուած ինծի հետ։ Այլ հարց է՝ հոգեւոր վարժարանը, ուր ես այդ ժամանակ կ'ուսանէի։ Ծաղրանքի ռեժիմի եւ ճիզվիդական մեթոտներու դէմ բողոքներու պատճառով, որոնք կային ճեմարանի մէջ, ես պատրաստ էի դառնալ եւ իրօք դարձայ յեղափոխական, մարքսիզմի կողմնակից…»։
1898 թուականին Ճուղաշվիլին, յեղափոխական Վանօ Ստուրուայի տան մէջ, աշխատողներու հետ հանդիպման ժամանակ, քարոզիչի փորձ ստացաւ եւ շուտով սկսաւ ղեկավարել երիտասարդ երկաթուղայիններու աշխատողներէն կազմուած խմբակը. դասեր կու տար խմբակներու համար եւ նոյնիսկ մարքսիստական դասընթացներու ծրագրեր կը կազմէր անոնց համար։ Նոյն թուականի Օգոստոսին Ճոսեֆը կը մտնէ վրացական «Մասամէ-դասի» («Երրորդ խումբ») սոցիալ-դեմոկրատական կազմակերպութեան մէջ։ Վ. Զ.Կեցխովելիի եւ Ա. Գ. Ճուղաշվիլիի հետ ան կը կազմէ այդ կազմակերպութեան յեղափոխական փոքրամասնութեան հիմքը, որու մեծամասնութիւնը «օրինական մարքսիզմի» հետեւորդներ էին եւ կը յարէին պուրժուական ազգայնականութեան։
1899 թուականի Մայիսի 29-ին, ուսման հինգերորդ տարին ան հեռացուեցաւ ճեմարանէն «անյայտ պատճառով քննութեան չներկայանալու համար» (հաւանաբար հեռացման պատճառը Ճոսեֆ Ճուղաշվիլիի գործունէութիւնն էր՝ ճեմարանի մէջ աշակերտներուն եւ երկաթուղային աշխատողներուն մարքսիզմ քարոզելը)։ Իր վկայականին մէջ գրուած է, որ ան աւարտած է չորս դասարան եւ ազգային վարժարաններուն մէջ կրնայ որպէս ուսուցիչ աշխատիլ։
Ճեմարանէն հեռացուելէն յետոյ, որոշ ժամանակ Ճուղաշվիլին կ'աշխատէր որպէս կրկնուսոյց։ Անոր աշակերտներէն էր նաեւ մանկութեան մտերիմ ընկերը՝ Սիմոն Տեր-Պետրոսեանը (ապագայ յեղափոխական Կամօն)։
1899 թուականի Դեկտեմբերի վերջերը Ճուղաշվիլին որպէս դիտորդ կ'ընդունուի Թիֆլիսի ֆիզիքական աստղադիտարան։
1900 թուականի Ապրիլ 23-ին Ճոսեֆ Ճուղաշվիլին, Վանօ Ստուրուան եւ Զակրօ Չոդրիաշվիլին կազմակերպեցին աշխատանքային մայովկա՝ մայիսմէկեան արտահերթ ժողով, որու ժամանակ հաւաքուեցան 400-500 աշխատող։ Ցոյցի ժամանակ ելոյթ ունեցաւ նաեւ Ճոսեֆը։ Այդ ելոյթը Սթալինի առաջին ելոյթն էր հասարակութեան առջեւ։ Այդ թուականի Օգոստոսին Ճուղաշվիլին մասնակցեցաւ Թիֆլիսի աշխատաւորներու մեծ խումբի գործադուլի նախապատրաստական աշխատանքներուն, ինչպէս նաեւ իրականացման։ Բողոքի ցոյցերու կազմակերպման մասնակցեցան նաեւ յեղափոխական-աշխատողներ՝ Մ. Ն. Կալինինը (Փեթերպուրկէն Կովկաս ուղարկուած էր), Ս. Յ. Ալլիլուեւը, ինչպէս նաեւ Մ. Զ. Բոչորիձէն, Ա.Գ. Օկուաշվիլին, Վ. Ֆ. Ստուրուան։ Օգոստոսի 1-15 գործադուլին մասնակցեցան շուրջ չորս հազար մարդ, որու արդիւնքով ձերբակալուեցան աւելի քան գործադուլի հինգ հարիւր մասնակիցներ։
1901 թուականի Մարտ 21-ին ոստիկանութիւնը խուզարկութիւն իրականացուց աստղադիտարանին մէջ, ուր կ'ապրէր եւ կ'աշխատէր Ճուղաշվիլին։ Այնուամենայնիւ, ան խոյս տուաւ ձերբակալումէն, անօրինական կերպով դարձաւ ընդյատակեայ գործիչներու յեղափոխական։
Քոպա, մարքսիստական խմբակի անդամ, 1902Եկատերինա Սվանիձէն՝ Սթալինի առաջին կինըՃոսեֆ Սթալինի դիմանկարըԼենինը եւ ՍթալինըՍթալինը
1901 թուականի ՍեպտեմբերինԲաքուի մէջԼատո Կեցխովելիի կողմէ հիմնուած «Նինա» տպարանին մէջ սկսաւ տպագրուիլ անօրինական «Բրձոլա» («Պայքար») թերթը։ Առաջին համարի առաջին էջը կը պատկանէր 22 ամեայ Ճոսեֆ Ճուղաշվիլիին։ Այս յօդուածը Սթալինի յայտնի առաջին քաղաքական աշխատանքն էր[21]։
1901 թուականի Նոյեմբերին ան մտաւ Ռուսական սոցիալ-դեմոկրատական աշխատանքային կուսակցութեան (ՌՍԴԱԿ) Թիֆլիսի կոմիտէի շարքերը, որու յանձնարարականով նոյն ամսուն մեկնեցաւՊաթում, ուր մասնակցեցաւ էսդեկովեան կազմակերպութեան ստեղծման[21]։ Կուսակցական մականունըՔոպա։
1905 թուականի Դեկտեմբերին ՌՍԴԱԿ-ի Կովկասեան միութեան կողմէ որպէս պատուիրակԹամերֆորսի մէջ (Ֆինլանտա)[23] կը մասնակցի ՌՍԴԱԿ-ի առաջին համագումարին, ուր առաջին անգամ անձամբ կը հանդիպիՎ. Ի. Լենինին։
1906 թուականի Մայիսին որպէսԹիֆլիսի պատուիրակՍթոքհոլմի մէջ կը մասնակցի ՌՍԴԱԿ չորրորդ համագումարին, որ իր առաջին արտերկրեայ ուղեւորութիւնն էր։
1906 թուականիՅուլիս 16-ի գիշերը Թիֆլիսի Սուրբ Դաւիթ եկեղեցւոյ մէջ Ճոսեֆ Ճուղաշվիլին կ'ամուսնանայԵկատերինա Սվանիձէի հետ։ Այս ամուսնութենէն1907 թուականին կը ծնի Սթալինի առաջին որդին՝ Յակովը։ Տարեվերջին Սթալինի կինը կը մահանայ տիֆով։
1907 թուականին Սթալինը պատուիրակ էԼոնտոնի մէջ ՌՍԴԱԿ-ի հինգերորդ համագումարին։
Շարք մը պատմաբաններու կարծիքով, 1907 թուականի ամռան Սթալինը մասնակից կը դառնայ այսպէս կոչուած«Թիֆլիսեան բռնագրաւման»[24] (բռնագրաւուած փողերը[25][26] նախատեսուած էին կուսակցութեան ծախսերուն համար)։
1910 թուականէն Սթալինը կը հանդիսանարԿովկասի գծով կուսակցութեան Կենտկոմի լիազօր անձը («Կենտկոմի լրտես»)[27]։
1912 թուականի Յունուարին ՌՍԴԱԿ-ի Կենտկոմի լիակատար նիստին տեղի ունեցած ՌՍԴԱԿ վեցերորդ (Պրահայի)[28] Համառուսաստանեան համագումարէն յետոյ, Լենինի առաջարկով[29] Սթալինը համատեղութեան կարգով նաեւ կ'ընտրուիԿենտկոմ եւ ՌՍԴԱԿ Կենտկոմի Ռուսական բիւրօ։
1912-1913 թուականներուն, աշխատելովՊետերբուրգի մէջ, պոլշեւիկեան «Բրավտա» թերթի գլխաւոր աշխատակիցներէն մէկն էր։
1913 թուականի Մարտին Սթալինը կրկին անգամ կը ձերբակալուի, բանտ կը նետուի եւ կ'աքսորուի Ենիսէեան նահանգի Տուրուխանեան երկրամաս, ուր մնաց մինչեւ1916 թուականի աշնան վերջը։ Աքսորի ժամանակ նամակագրական կապ կարԼենինի հետ։ Աւելի ուշ Սթալինի աքսորը կը շարունակուէրԱչինսկ քաղաքին մէջ, ուրկէ1917 թուականիՄարտ 12-ին վերադարձաՓեթրոկրատ։
Սթալինի, Մոլոթոֆի ու Եժովի լուսանկարը` Եժովի մահապատիժէն յետոյ
Չնայած այդ բոլորին, մարդկանց աւելի բուռն ալիքներով սկսան աքսորելՍիպիր։ Գուլագներու մէջ տիրող վիճակն ալ աւելի վատացաւ։ ՍկսաւՄեծ Բռնաճնշումը։ Ատոր հետեւանքով բազում մտաւորականներ Միութեան բոլոր անկիւններէն (այդ կարգին նաեւՀայաստանէն, օրինակ՝Եղիշէ Չարենցը) աքսորուեցան եւ ենթարկուեցան մահապատիժի։
Մահապատիժի կ'ենթարկուէին նաեւ բարձր պաշտօն ունեցող մարդիկ, օրինակ՝Նիքոլայ Եժովը, որ պատասխանատու էր բազում մարդոց աքսորուելուն եւ մահապատիժի ենթարկուելուն։ Այդպիսի մարդոց սպաննելէն յետոյ, Սթալինի լուսանկարներէն կը հանէին՝ կը «ջնջէին» զանոնք։
Սթալինի հրամանով ալ 1930-ականներու սկիզբը կը կազմակերպուիՀոլոտոմորը, որու պատճառով միլիոնաւոր ուքրանացիներ սովամահ կ'ըլլան։
Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմ, անկէ առաջ եւ յետոյ (1939 - 1945)
1932 թուականինՍովետական Միութեան եւՃափոնական Կայսրութեան միջեւ սկսան սահմանային հակամարտութիւններՉինաստանի հիւսիսային շրջանին՝Մանչուրիայի մէջ, որ գրաւուած էր ճափոնցիներու կողմէ։ Սակայն պաշտօնապէս պատերազմ չյայտարարուեցաւ, քանի որ ըստ Սթալինի՝ ԽՍՀՄ-ն դեռ պատրաստ չէր։ Այդ պատճառով ալԽալխին Գոլի ճակատամարտին սովետական յաղթանակէն յետոյ կը կնքուի հաշտութեան պայմանագիր։
Այդ ընթացքինԳերմանիոյ մէջ իշխանութեան եկավԱտոլֆ Հիթլերը, եւ շարք մը Եւրոպական երկիրներու մէջ սկսան հաստատուիլ ֆաշիստական կառավարութիւններ։ Այդ պատճառով Եւրոպայի մէջ կոմունիստներուն սկսան աւելի շատ նեղել։ Օրինակ՝Աւստրիոյ մէջ1934 թուականին սկսաւ կարճ քաղաքացիական պատերազմ կոմունիստներու եւ ֆաշիստներու միջեւ, որ վերջ գտաւ վերջիններու յաղթանակով։
Սթալինին գոհ չէր այս բոլորէն, քանի որ արեւմուտքի մէջ աւելի կը զօրանային նացիստները, իսկ արեւելքի մէջ՝ իմբերիալիստ ճափոնցիները։ Անոր հրամանովսպանական քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ օգնութիւն տրամադրուեցաւ հակա-ֆաշիստներուն, չնայած, որ անոնք պարտուեցան։ Սթալինը նաեւ ցանկութիւն յայտնեց աջակցելու Չեխոսլովաքիային, որ որոշ պատճառներով չիրականացաւ։
Սակայն Գերմանիան կ'առաջարկէ ստորագրել պայմանագիր մը, ըստ որուն անոնց միջեւ ոչ մէկ պատերազմ չըլլար եւ թէ ինչպէս անոնք կը կիսեն արեւելեան եւրոպական երկիրներ եւ տարածքներ, որոնք քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ Ռուսական Կայսրութենէն անկախութիւն ձեռք բերած էին։ Սթալինը կը համաձայնի եւ կը ստորագրուիՄոլոթով-Ռիպենդրոբ պայմանագիրը, եւ առ այդ ԽՍՀՄ-ն շատ տարածքներ ձեռք կը բերէ։
Բայց, 1941 թուականի Յունիս 22-ին նացիստական Գերմանիան կը յարձակի Սովետական Միութեան վրայ՝ խզելով պայմանագիրը։ Կը սկսիՄեծ Հայրենական Պատերազմը։ Սթալինի համար սա անակնկալ էր։ Պատերազմի ընթացքին Սթալինը գլխաւորաբար կը մնայՄոսկուա, նոյնիսկՄոսկուայի ճակատամարտի ընթացքին։
Սթալինկրատի ճակատամարտը
Երբ նացիստները կը գրոհեն դէպիՍթալինկրատ քաղաքը, որ անուանուած էր ղեկավարի անունով, Սթալինը կը հրամայէ, որ ոչ ոք «ոչ մէկ քայլ ետ» չերթայ։ Այդ քաղաքը ո՛չ միայն կարեւոր էր աշխարհագրական առումով, այլ նաեւ իր անուանումով։ Սթալինկրատի ճակատամարտը կը դառնայ ամէնէն արիւնահեղը՝ մարդկութեան պատմութեան մէջ։ Կ'աւարտի Կարմիր բանակի յաղթանակով։
Ճոսեֆ Սթալինը, Ֆրանքլին Տելանօ Ռուզվելթը եւ Ուինսթոն Չըրչըլը Եալթայի քոնֆերանսի ժամանակ (1945)
Նացիստներու պարտութենէն յետոյ ԽՍՀՄ-ն կը խզէ հաշտութեան պայմանագիրը եւ կը յարձակի Գերմանիայի դաշնակից Ճափոնական Կայսրութեան վրայ։ Բայց Սթալինը ինքզինք կրկին դաւաճանուած կը զգայ, երբ ԱՄՆ-ը Ճափոնի վրայ կ'արձակէաթոմային ռումբեր եւ ամբողջութեամբ կը գրաւէ զայն, թեպէտ սկիզբը ծրագրուած էր զայն բաժնել Սովետական Միութեան հետ։
Ճոսեֆ Սթալինը յետպատերազմեան շրջանին օգնութիւն կը տրամադրէՉինաստանի եւՔորէայի կոմունիստներուն, որու շնորհիվ ԽՍՀՄ-ը ձեռք կը բերէ իրեն համար կարեւոր դաշնակիցներ։
Սթալինի ելոյթները որպէս կանոն գաղափարապէս հիմնաւորուած կ'ըլլային․ յղումներ կը կատարէր Լենինէն, եթէ համապատասխան մէջբերում կար, իսկ եթէ նման մէջբերում չկար, նորտոգմա կը յօրինէր։ Այդ գաղափարական հիմնաւորումը յենուած կ'ըլլար դասակարգերու եւ դասակարգային պայքարի հայեցակարգին վրայ։ Բայց Լենինը, ինչպէս նաեւ Մարքսը,դասակարգային հասարակութեան կը դիտարկէր պատմական գործընթացներուն եւ մարդոց վարքին մէջ դասակարգերու եւ դասակարգային պայքարի հետաքրքրութիւնները, իսկ սոցիալիզմը կը համարուէր անդասակարգ հասարակութիւն (1936 թուականին Սթալինը այդպէս յայտարարած էր) եւ այդ իսկ պատճառով որեւէ հասարակական-քաղաքական երեւոյթ դասակարգային պայքարով կարելի չէր հիմնաւորել։ Միւս կողմէ, ինչպէս բացատրել վնասարարներու, մարդասպաններու գոյութիւնը ԽՍՀՄ-ի մէջ, որոնցմէ տարեկան 10 մլն մարդ համակեդրոնացման ճամբարներու շարքերը կը համալրէր։
ԽՍՀՄ–ում շահագործողական դասակարգերը վաղուց չեզոքացուած են, բայց դեռ կը պահպանուին․․․ պուրժուական հայեացքներու եւ պուրժուական հոգեբանութեան կրողներ՝ կենդանի մարդիկ, մեր ժողովուրդի թաքնուած թշնամիները։
Պետական անվտանգութեան ոչ պաշտօնական աշխատակցուհի՝ Տիմոշչուկի նամակէն Սթալինը կը տեղեկանայ թէ իր անձնական բժիշկ՝ Վինոքրադովը դաւադրութիւն կը կազմակերպէ։ «Բժիշկներու գործով»․ ձերբակալուեցան Սթալինի անձնական բժիշկները եւ շատ չանցած «խոստովանեցան իրենց մեղքը»։ «Բժիշկ-վնասարարներու մերկացման գործին մէջ կառավարութեան ցուցաբերած օժանդակութեան համար» 1953 թուականի Յունուար 21-ին Լիտիա Տիմոշչուքը կը պարգեւատրուիԼենինի շքանշանով։ Այս պարգեւատրութիւնը բացայայտ կոչ էր հասարակութեան․ գրեցէք մատնութիւններ եւ նոյնպէս կը պարգեւատրուիք[32]։
Ստալինի մահէն յետոյ«բժիշկներու գործը» վերանայելով, եզրակացուցինք, որ այդ ամօթալի գործը նոյնինքն Սթալինի կողմէ յօրինուած էր։ Ան չհասաւ այդ գործը աւարտին հասցնել։
- Նիքիթա Խրուշչով, «ԽՄԿԿ 20–րդ համագումարի փակ նիստի հաշուետուութիւն», էջ 44
Բերիան կ'առաջարկէ իր բժիշկի ծառայութիւնները, սակայն Սթալին կը մերժէ եւ այլեւս չի ձգեր որեւէ բժիշկի որ իրեն մօտենայ, այլ ինքնուրոյն կը բուժուի՝ մնալով առանց բժիշկի հսկողութեան։
Ամէնէն շատ կը վախնար թունաւորումէն։ Անոր մատուցուած իւրաքանչիւր հացի, միսի, միրգերու հետ կցուած կ'ըլլար թունագէտի ստորագրութեամբ եւ կնիքով հաստատուած «աքթ»՝ «թունաւորող նիւթեր յայտնաբերուած չեն» մակագրութեամբ։ Երբեմն բժիշկ Դիակովը կը յայտնուէր Քրեմլի մեր բնակարանը իր անօթներով եւ բոլոր սենեակներէն օդի նմուշներ կը վերցնէր։
Պատմութիւնը կը յիշէ, որբ բժիշկներու դիմակի տակ գործած են մարդասպաններ եւ հայրենիքի դաւաճաններ «բժիշկներ» Լեւինի, Պլետնյովի տիպի, որոնք Խորհրդային Միութեան թշնամիներու յանձնարարութեամբ կանխամտածուած սխալ բուժմամբ սպանեցին մեծագոյն ռուս գրողՄաքսիմ Գորկին, Խորհրդային պետութեան նշանաւոր գործիչՎալերի Կույբիշեւը եւՎյաչեսլաւ Մենժինսկին։
Սթալին յօդուածներ կը հրատարակէ «Բրավտա» թերթին մէջ, կոչ ընելով համախմբուիլ Կոմունիստական կուսակցութեան շուրջ, զգօն ըլլալ, շնորհակալութիւն կը յայտնէ բժիշկներու գործի բացայայտման վերաբերեալ թերթի խմբագրութիւն ուղղուած բազմաթին շնորհաւորանք–նամակներուն համար։ «Բրավտա» թերթի իւրաքանչիւր թիւին մէջ մինչեւ Փետրուար 27 մարդասպաններու, լրտեսներու, վնասարարներու, ժողովուրդներու թշնամիներու եւ պուրժուա ազգայնականներու վերաբերեալ յօդուածներ լոյս կը տեսնեն։ Քաղաքական առաջատար թերթի ո՛չ մէկ թիւ առանց աչալրջութեան եւ ժողովուրդի թշնամիներու մասին յիշեցումներու լոյս չի տեսներ։
Փետրուար 17-ին «Իզվեստիա» թերթը կը հաղորդէ գեներալ Կասինկինի «անժամանակ» մահուան մասին, որ կը ղեկավարէր Սթալինի անվտանգութեան համար պատասխանատու Կրեմլի պարետային ծառայութիւնը։
Փետրուար 17-ին Սթալինը կ'ընդունի Հնդկաստանի հիւպատոս Կ․ Մենոնը։ Անոր հետ երկարատեւ զրոյցի ընթացքին Սթալինը նոթատետրին մէջ գայլեր կը գծէր եւ պարզապէս, իր նկարները մեկնաբանելով կը նկատէ, որ գիւղացիները ճիղդ կը վարուին, որ կատղած գայլերը կ'ոչնչացնեն։ Սթալինը կը մտածէր Քաղբիւրոյի կատղած գայլերուն մասին[33]։
Այդ օրըԼեւ Մեխլիսի յուղարկաւորութիւնն էր։ Ան միակ մարդն էր Կենտկոմի մէջ, որ կրնար ըսել․
Ես հարթած եմ Սթալինի իշխանութեան գաղափարախօսական ուղին՝ Լենինի հին պահակախումբի բոլոր դիակներու վրայով, ես ալ անոր դարձուցած եմ հզօր առաջնորդ եւ բոլոր գիտութիւններու հանճարեղ պարագլուխ։
Սթալինի շնորհիւ «Բրավտա» թերթի խմբագիր Մեխլիսը գլխաւոր խմբագիր դարձաւ, «խոշոր զտումէն» յետոյ՝ Կենտկոմի անդամ, իսկ պատերազմի ժամանակ Կարմիր բանակի Գլխաւոր քաղվարչութեան պետ՝ գեներա-գնդապետի կոչմամբ, պատերազմի աւարտէն յետոյ՝ Պետական հսկողութեան նախարար։ Սակայն «սիոնիստներու գործէն» եւ «բժիշկներու գործէն» յետոյ Սթալինը կարեւորեց անորհրեայ ըլլալը․ եթէ հրեայ է, ուրեմն սիոնիստ է, եթեսիոնիստ է, ուրեմն սիոնիստ բժիշկներու յանձնարարական տուողը կրնար ըլլալ։ Մինչեւ բժիշկներու դատը ըլլալը, Սթալինը Մեխլիսին գործուղման կ'ուղարկէ Սարատով, ուր անոր առանց վկաներու կը բանտարկեն, կը տեղափոխեն ՄոսկուայիԼեֆորդովեան բանտ, որու հիւանդանոցին մէջ անհրաժեշտ վկայութիւններ տալէ յետոյ, 1953 թուականի Փետրուար 13-ին կը մահանայ[34]։
Սթալինն իր իրական մտադրութիւնները թաքցնելու մեծ վարպետ էր, նաեւ վարպետ դերասան էր։ Նախ կը շահէր իր ընտրած զոհի վստահութիւնը, ապա յանկարծակի շշմեցնող հարուած կը հասցնէր․ այս կանոնով կ'առաջնորդուէր ե՛ւ ներքին, ե՛ւ արտաքին քաղաքականութեան մէջ։ Առանձնայատուկ բան մը յօրինելով կը քօղարկէր մտածուած հարուածը։
Այդպէս եղավ1953 թուականիՓետրուար 28-ինԿունցեւոյի ամառանոցին մէջ ճաշկերոյթի ժամանակ, երբ Բերիային` իր ճանապարհէն հեռացնելու մտադրութիւնը քօղարկելով, սեղանիթամատա առաջադրեց․ կովկասեան սովորոյթի համաձայն քանի դեռ Բերիան թամատա է, ան կրնայ ղեկավարել անգամ Սթալինը, նոյնիսկ իր տան մէջ։ Սթալինը չէր կրնար ենթադրել, որ կրնայ խաբուիլ եւ առաւել եւս, որ այդ կը դառնար իր կեանքի վերջին ճաշկերոյթը։
Մարտ 1-ի թիւովկանանց միջազգային օրուայ՝ մարտ 8-իԽՄԿԿ Կենտկոմի որոշումն է եւ կրկին լրտեսներու, մարդասպաններու, խորհրդային ժողովուրդներու թաքնուած թշնամիներու մասին յիշեցումներ։ Իսկ յաջորդ եւ միւս բոլոր թիւերուն մէջ, նոյնիսկ քաղաքական բաժիններուն՝ Բրավտան կը դադրի ազգի թշնամիներու մասին որեւէ նիւթ տպագրելէ։
Քաղաքական յեղաշրջում իրականացուած էր Բերիա, Մալենկով, Խրուշչով եւ Բուլգանին քառեակին կողմէ, որոնք մինչեւ լոյս ՍթալինիԿունցեւոյի ամառանոցին մէջ ճաշկերոյթի էին։ Բրավտա թերթի1953 թուականիմարտ 4-ին պետական հաղորդագրութեան մէջ կ'ըսուէր․
․․․ընկեր Սթալինի ծանր հիւանդութիւնը կը յանգեցնէ անոր ղեկավարութեան համեմատաբար երկարատեւ չմասնակցութեան։
-ռուս.՝Есть человек — есть проблема, нет человека — нет проблемы
Սակայն որեւէ վկայութիւն չկայ այն մասին, որ ան ըսած է այս խօսքերը։ Այս խօսքերըԱնատոլի Նաումովիչ Ռիբակովի (1911 — 1998)«Արբատի երեխաները» (1987 թ․) վէպէն են։ Այդպէս կ'ըսէ Վ․ Ի․ Սթալինը1918 թ․Ցարիցինի մէջ գնդակահարութիւններու մասին։ «Մահը կը լուծէ բոլոր խնդիրները։ Մարդը չկայ, չկայ եւ խնդիրը։» Յետագային, Ա․ Ռիբակովը գրած է․
Այս դարձուածքը կրնայ ըլլալ մէկէ մը լսած եմ, հրնայ ըլլալ ես յօրինած եմ։ Այդպիսին էր սթալինեան սկզբունքը։ Ես պարզապէս զայն հակիրճ ձեւակերպած եմ[35]։
↑Այդ ժամանակ Ֆինլանդիան մտնում էր Ռուսական կայսրության կազմի մեջ։
↑Рыбас С. Ю. Сталин. — 2-е изд. — М.: Молодая гвардия (издательство). 2010. — с. 29. (Серия: Жизнь замечательных людей)
↑Սվյատոսլավ Ռիբաս «Ստալին», 2-րդ հրատարակություն, ք․ Մոսկվա,Մոլոդայա գվարդիա հրատարակչություն, 2010 թվական, էջ 11
↑Edvard Radzinsky. Stalin: The First In-depth Biography Based on Explosive New Documents from Russia’s Secret Archives, Anchor, (1997)ISBN 0-385-47954-9, p. 61
.svg)
.svg)
.jpg)
