Գիւմրի (մինչեւ1837-ը՝ Գիւմրի,1837-1924 թուականներուն՝Ալեքսանդրապոլ,1924-1991 թուականներուն՝Լենինական, բնակչութեան քանակով ու մշակութային նշանակութեամբՀայաստանի Հանրապետութեան երկրորդ քաղաքն է, կը գտնուի Հայաստանիհիւսիս-արեւմտեան կողմը՝Շիրակի մարզին մէջ,Ախուրեան գետի ձախ ափին,Երեւանէն 126 ք.մ. հեռաւորութեան վրայ։ Տարածքը՝ 3626 հա,2012 թուականներու դրութեամբ ունեցած է 145,9 հազար բնակիչ[3], ծովու մակարդակէն բարձր է աւելի քան 1500 մ.։ Քաղաքի կարգավիճակն ունի1840-էն։
Արեւմտեան մասը բարձրադիր է, կազմուած՝ երկու սեղանաձեւ բարձունքներէ։ Աշխարհագրական դիրքը հարթավայրային է, քիչ մասնատուած, ծածկուած 300-350 մ. հաստութեամբ լճագետային ու հրաբխային նստուածքներով։Կլիման ցամաքային է, համեմատաբար տաքամառներով ու ցուրտձմեռներով։ Տարեկան միջին ջերմաստիճանը 7 °C է,Յունուարինը՝ -8 °C (նուազագոյնը՝ -35 °C),Յուլիսինը՝ 20 °C (առաւելագոյնը՝ 34 °C)։ Տարեկան տեղումները 500 մ.մ. են։ Կը գտնուի 8-9 աստիճանի երկրաշարժային գօտիի վրայ։ Վերջին ուժեղերկրաշարժը տեղի ունեցած է1988 թուականիԴեկտեմբեր 7-ին։ Նախորդ երկրաշարժը տեղի ունեցած է1926 թուականիՀոկտեմբեր 22-ին։
Բնակավայրի անունն ի սկզբանէ եղած է Կումայրի, յետագային՝ մինչեւ 1840 թուականը՝ Գիւմրի։ Ռուսական կայսրութեան տիրապետութեան ժամանակաշրջանին՝ 1840-1924 թուականներուն վերանուանուած է Ալեքսանդրապոլ։ Խորհրդային Միութեան ժամանակաշրջանին՝ 1924-1990 թուականներուն, քաղաքը վերանուանուած է Լենինական։ 1990-1992 թուականներուն կրկին ստացած է հին անունը՝ Կումայրի, այնուհետեւ վերանուանուած՝ Գիւմրի։
Գիւմրին Հայաստանի Հանրապետութեան մեծագոյն երկրորդ քաղաքն է։ Կը գտնուի Երեւանէն 126 քիլոմեթր հեռաւորութեան վրայ՝ Շիրակի բարձրաւանդակի կեդրոնական մասը, ծովու մակարդակէն 1550 մեթր բարձրութիւն ունեցող հարթավայրին, Հայաստանի հիւսիս-արեւմուտքը, Ախուրեան գետի ձախ ափին։ Շիրակի բարձրաւանդակի տափարակ մասի երկարութիւնը կը կազմէ մօտաւորապէս 35, իսկ լայնութիւնը՝ 25 քիլոմեթր, սահմանակից է Բամպակի արեւմտեան, Արագածի հրաբխային զանգուածի հիւսիսային ու արեւմտեան լեռներուն եւ նախալեռներուն։
Քաղաքն ունի աշխարհագրական յարմար դիրք, որ կ'ակօսուիՉերքեզի,Ջաջուռի եւ ուրիշ ձորերով։ Ռելիեֆը հարթավայրային է, ծածկուած լճագետային եւ հրաբխային, շուրջ 350 մ․, հզօրութեան նստուածքներով։ Ուղիղ գծով Գիւմրիէն Սեւ ծով 196 ք․մ․ է, իսկ երկաթուղիով մինչեւՄոսկուա՝ 2760 քիլոմեթր։ Գիւմրիի օդը կազդուրիչ է ու առողջարար, բուսականութիւնը տափաստանային է, գետահովիտներուն մէջ կ'աճին աքասիա, թխկենի, հացենի եւ այլ ծառատեսակներ։
Գիւմրին քաղաք եղած է դեռ անյիշելի ժամանակներէն։ Հոն յայտնաբերուած են հնագիտական (մ.թ.ա. III հազարամդակէն մինչեւ ուշ միջնադար) յուշարձաններ։ Պեղուած իրերէն են 1875 թ. շինարարական աշխատանքներու ընթացքին, այսպէս կոչուած, «Մարտիկի գերեզմանէն» գտնուած մ.թ.ա. II հազարամեակի պրոնզէ իրերը, ինչպէս նաեւ 1908 թ. գտնուած մ.թ.ա. X-IX դդ. երկաթէ ապարանջաններն ու դանակները։ 1929 թ. Լենինականի մէջ պատահաբար գտնուած կաւէ եւ պրոնզէ իրերը կը պատկանին գլխաւորաբար մ.թ.ա. XI-IX դդ։ 1939 թ. միսի գործարանի տարածքին մէջ եղած հնագոյն բնակատեղիէն պեղուած են ուշ պրոնզի եւ վաղ երկաթի դարերու աշխատանքային գործիքներ ու զէնքեր (պրոնզէ եւ երկաթէ դանակներ, նետասլաքներ ու նիզակներու ծայրեր)։
Հին ժամանակ ստացած Կումայրի անուանումը Յակոբ Մանանդեանը կը կապէ կիմերներու հետ, որոնք սկիւթական ցեղերու հետ միասին ներգաղթած են տարածաշրջան մ․թ․ա․ 7-3 դարերուն ու հաւանաբար բնակութիւն հաստատած են։
Կումայրի բնակավայրի մասին տեղեկութիւններ կը յայտնէ նաեւ Քսենոֆոնն իր «Անաբասիս» ստեղծագործութեան մէջ[փա՞ստ]։
Հայ մատենագիրներէն առաջինը Կումայրիի մասին տեղեկութիւններ կը յայտնէ Ղեւոնդ պատմիչը՝ Արտաւազդ Մամիկոնեանը 773 թուականին գլխաւորելով արաբներու դէմ պայքարը «…հասներ ի գաւառն Շիրակի գիւղն Կումայրի եւ սպաներ հրամանատարն հարկին»։
Այնուհետեւ, դարեր շարունակ Կումայրի-Գիւմրին նշանակալի յառաջդիմութիւն չէ ունեցած։ Մինչեւ XIX դարի սկիզբը Գիւմրին ինկած է մերթ Պարսկաստանի, մերթ Թուրքիայի տիրապետութեան տակ, եւ այդ պատճառով բազմիցս թալանուած է ու աւերուած։ Գիւմրիի զարգացման ամէնանշանակալի շրջանը դարձաւ XIX դարը, երբ 1804 թ.՝ ռուս-պարսկական առաջին պատերազմի ժամանակ, անիկա յարակից տարածքներով մտաւ Ռուսաստանի կազմին մէջ, այսինքն՝ շատ աւելի վաղ, քան ողջ Արեւելեան Հայաստանը։
Պատմական տարբեր ժամանակներուն բնակավայրը կրած է տարբեր անուններ։ Ամէնահին աղբիւրը, որ թուագրուած է Ք.Ա. VIII դարով, կը յիշատակէ Կումայրի անունով։ Այդպէս է անուանուած նաեւ մ.թ. VIII դարուն, ինչպէս վերը նշեցինք, Ղեւոնդ պատմիչի ձեռագրին մէջ։ Փաստօրէն շուրջ 16 դար բնակավայրը յայտնի եղած է այս անուանումով։ Յետոյ երկար ժամանակ տեղեկութիւններ չկան, որմէ յետոյ կը սկսի յիշատակուիլ «Գումիրի», «Գումրի», «Գիւմրի» եւ այլ տարբերակներով, մինչեւ 1837 թուական, երբ վերանուանուեցաւ Ալեքսանդրապոլ՝ ի պատիւ Ռուսաց ցար Նիքոլայ Ա-ի կնոջ՝ Ալեքսանդրիայի։ Հայաստանի մէջ խորհրդային կարգերու հաստատումէն քանի մը տարի յետոյ՝ 1924 թուականին քաղաքը կոչուեցաւ Լենինական՝ Վ.Ի Լենինի անունով։ Հայաստանի անկախացումէն յետոյ 1991 թուականին շատ կարճ ժամանակով վերականգնուեցաւ քաղաքի հնագոյն Կումայրի անունը, որմէ ետք՝ 1992-ին կրկին հաստատուեցաւ միջին դարերէն յայտնի Գիւմրի տարբերակը։
Կումայրիի տարածքը բնակեցուած եղած է վաղ ժամանակներէն։ Այստեղ յայտնաբերուած հնագիտական նիւթերը կը վկայեն, որ անիկա գոյութիւն ունեցած է դեռեւս քարի դարաշրջանին։ Անոր տարածքին մէջ եղած երկու բազմաշերտ բնակատեղիներու մէջ՝ Կումայրիի (քաղաքի հարաւային եւ հիւսիսարեւմտեան ծայրամասերը) եւ ներկայիս Միսի գործարան թաղամասին մէջ յայտնաբերուած հնագիտական իրերը կը վերաբերին մ.թ.ա. 3-րդ հազարամեակին։
Առաջին լուրջ հնագիտական ուսումնասիրութիւնները կատարուած են 1928 թ.՝ Գիւմրիի աւազահանքերուն մէջ. «Կազաչի փոստ»-ին մէջ յայտնաբերուած են բրածոյ կենդանիներու (երրորդական շրջանի վերջի, չորրորդականի սկիզբի) մնացորդներ (փիղի, նախնադարեան ձիու, ցուլի, ուղտի, եղջերուի, ռնգեղջիւրի)։
1941 թ. հողային աշխատանքներու ժամանակ, միսի գործարանի տարածքին մէջ գտնուած է մամոնդի կողոսկր։ 1929 թ. Գիւմրիի մէջ պատահաբար գտնուած կաւէ եւ պրոնզէ իրերը կը պատկանին գլխաւորաբար մ.թ.ա. XI - IX դդ.: 1939 թ. միսի գործարանի տարածքին մէջ եղած հնագոյն բնակատեղիէն պեղուած են ուշ պրոնզի եւ վաղ երկաթի դարերու աշխատանքի գործիքներ ու զէնքեր (պրոնզէ եւ երկաթէ դանակներ, նետասլաքներ ու նիզակներու ծայրեր)։ 1943 թ. այդ բնակատեղիին եւ անոր կից դամբարանադաշտին մէջ պեղումներ կատարած է ՀՍՍՀ մշակոյթի պատմութեան ինստիտուտի արշաւախումբը՝ Աշխարհբէկ Քալանթարի ղեկավարութեամբ։ Առանձնապէս արժէքաւոր են բնակատեղիին մէջ բացուած՝ վաղ երկաթի դարու ձուլման արհեստանոցը (կեդրոնը՝ մոխիրով լեցուած վառարան, կողքին՝ խարամի կոյտ) եւ կացինի ձուլման կաղապարը։ Հիմնահողային եւ սալարկղային դամբարաններէն, ուր կատարուած են առանձին եւ խմբային թաղումներ, հանուած են պրոնզէ, կաւէ եւ քարէ իրեր, որոնց մէջ կը գերակշռեն գետաքարէն եւ ծակոտկէն պազալդէն պատրաստուած աշխատանքի գործիքները։ Անոնք բնորոշ են գլխաւորաբար ուշ պրոնզի դարէն վաղ երկաթի դարուն անցման ժամանակաշրջանին (մ.թ.ա. X - IX դդ.)։ 1952 թ. ՀՍՍՀ ԳԱ պատմութեան ինստիտուտի արշաւախումբը, Տ. Մարտիրոսեանի ղեկավարութեամբ, բացած է տուֆի եւ պազալդի կոպիտ, խոշոր կտորներէ շարուած պատերով, կաւածեփ, քառանկիւնի բնակարաններու հիմքեր եւ 14 քարարկղային դամբարան։ Գտնուած առարկաներու (կաւամաններ, պրոնզէ եւ երկաթէ ապարանջաններ, պրոնզալարէ մատանիներ եւ այլն) մէկ մասը կը վերաբերի մ.թ.ա. VIII - VII դդ.:
Միսի գործարանի տարածքում կատարված հողային աշխատանքներու ժամանակ բացված հնագոյն ընդարձակ բնակավայրն ունեցել է կիսագետնափոր, խոշոր վեմերով կառուցված քառանիստ բնակարաններ։ Ի յայտ բերված նեոլիթեան քարե գործիքները, խեցանոթներու բեկորները, ոսկրե, պրոնզէ եւ երկաթե իրերը վկայում են, որ Կումայրին, որպէս բնակավայր քարի, պրոնզի եւ երկաթի դարաշրջաններում գոյատեւել ու զարգացել է։ Նրա բնակիչներն ունեցել են տոհմատիրական կարգերին բնորոշ կենսակերպ։ Այնտեղ յայտնաբերված պրոնզէ կոթառով սեպաձեւ կացինը, պղնձե դաշոյնը, ձուլարանը եւ մետաղներ ձուլելու քարե կաղապարները խոսուն ապացոյց են՝ տեղում մետաղաձուլութեան առկայութեան մասին։ Ընդ որում՝ Գիւմրիի գավառագիտական թանգարանում պահվող մարտական կացինը նման է Միջագետքում (հին Շումերում) մ.թ.ա. IV-III հազարամեակներում արտադրվածին։ Կումայրիում յայտնաբերված պրոնզէ, պղնձե եւ երկաթե զինատեսակները (կացին, դաշոյն, նետասլաքներ, ձիու սանձի երկաթե մասեր) վկայում են հեռաւոր այդ ժամանակներում տեղում ծանր հետեւակազորի ու հեծելազորի առկայութեան եւ ընտիր սպառազինութեան մասին։ Դրանք նաեւ արտադրութեան տարբեր ճյուղերի մասնագիտացման, ինչպէս նաեւ Կովկասի եւ այլ երկրաշրջաններու հետ տեղաբնիկներու ունեցած մշակութային, տնտեսական առնչութիւններու ապացոյցն են։
յայտնաբերված սեպաձեւ արձանագրութիւնում տեղեկութիւններ կան Շիրակի տարածքը ներառող այսպէս կոչված Էրիախի (Երիախի) երկրի ու նրա բնակավայրերի մասին։
1970 թ. Կումայրի-ամրոց բնակատեղիում գտնված նյութերը վերաբերում են մ.թ.ա. III հազարամեակից մինչեւ միջնադարն ընկած ժամանակաշրջանին։ Նոյն ժամանակաշրջանն ընդգրկող նյութեր են պեղվել նաեւ թռչնաֆաբրիկայի տարածքում (1971)։ Գիւմրիում բացվել են հիմնահողային, սալարկղային, քարարկղային դամբարաններ, դամբարանաբլուրներ, կրոմլեխներ, որոնք պարունակում են մ.թ.ա. X - VII, մասամբ՝ VII - VI դդ. նյութեր։ Հնագիտական նյութերի մէջ գերակշռում են ալիքաւոր, գծաւոր, կետազարդ նախշերով, սեւ, փայլեցված, ինչպէս եւ կոպիտ կավամանները, աշխատանքի պրոնզէ եւ երկաթե գործիքները, զէնքերն ու զարդերը։ Դրանց մէջ առանձնապէս ուշագրաւ են թեւաւոր գառնանգղի եւ սրբազան ծառի պատկերով՝ նախշազարդ ուրարտական պրոնզէ գոտին եւ կոլխիդաոբանեան տիպի կացնակը։ Առանձին խումբ են կազմում մածուկից, ագատից, սարդիոնից եւ այլ քարերից պատրաստված ուլունքները։ Բոլոր այդ նյութերը զուգահեռներ ունեն Հայաստանի եւ շրջակա երկրամասերի հնավայրերից յայտնաբերվածներու հետ։ Դա հիմք է տալիս ենթադրելու, որ տեղի հնագոյն բնակիչները հաղորդակցվել են շրջակա երկրամասերի հետ։ Գիւմրիի հնագիտական նյութերի մեծ մասը պահպանվում են տեղի երկրագիտական թանգարանում։
Կումայրիում յայտնաբերված պրոնզաձոյլ դաշոյններն իրենց զուգահեռներն ունեն Շիրակավանում կատարված հնագիտական պեղումներու ընթացքում ի յայտ բերվածներու մէջ։ Իսկ Արթիկի դամբարանադաշտում յայտնաբերված ձեռքի փոքր կացինը նման է Կումայրիում արտադրվածին։ Դրանք անշուշտ, արտադրվել են Կումայրիում, որն, այսպիսով, Շիրակի միւս բնակավայրներուն եւս զինել է անհրաժեշտ զինատեսակներով՝ նրանց օժտելով պաշտպանական կարողութիւններով։ Կումայրիում վաղնջական ժամանակներուց եղել է բերդ։ Շիրակի միւս բնակավայրերի՝ Արգինա, Մարմաշեն, Գուսանագիւղ, Դարբանդ (այսօր՝ Կարմրաքար), Հոռոմոս եւ այլն, մօտերքում յայտնաբերուած են նախաքրիստոնեական ամրակառոյց բերդերի ավերակներ։ Կարելի է կարծել, որ հնուց ի վեր Շիրակն ունեցել է պաշտպանական զորեղ ուժեր, որոնք զինված են եղել Կումայրիում արտադրված զինատեսակներով։
Գրաւոր յիշատակութիւններ՝ Շիրակի եւ Կումայրիի վերաբերեալ
Շիրակի բազմադարեան պատմութեան գրաւոր էջերը կը բացուին Շարայի մասին պատմահայր Մովսէս Խորենացիի միջոցով՝ մեզի հասած հին հայկական աւանդազրոյցով, որու համաձայն Շարան՝ հայոց նախահայր Հայկի ծոռը, եղած է Շիրակ գաւառի անուանադիրն ու անոր բնակչութեան նախահայրը։ Իսկ Շիրակի ու Շարայի մասին առաջին հաւաստի գրաւոր տեղեկութիւնը կը գտնենք դէպի Նայիրի երկիրներ (հայկական լեռնաշխարհ) իր արշաւանքի մասին Ասորեստանի թագաւոր Թիգլաթպալասար I-ի ձգած արձանագրութեան մը մէջ (մ.թ.ա. 1114 թուական)։ Վերջինս կը պատմէ, թէ ինչպէս հարաւէն հայկական լեռնաշխարհ ներխուժած ասորեստանեան բանակը յաղթական պատերազմով հասած է Դայայէնի երկիր (յետագային՝ Տայք), եւ կը թուարկէ այդ ճանապարհին հնազանդեցուած Նայիրեան տասնվեցՀզօր լեռները, որոնցմէ 11-րդը Շախիշարան է, նաեւ այն 23 ցեղային երկիրները, որոնցմէ երկուքը՝ Աբայէնին եւ Ադայէնին գիտնականները կը տեղադրեն յետագայ Շիրակի տարածքին մէջ։
Շախիշարան (շախի - շարա) լեռը ձօնուած եղած է Շարային, ինչպէս անոր եղբայր Ամասիային ձօնուած եւ անոր անունը կը կրէր Մասիս լեռը։ Մովսէս Խորենացիի «Հայոց Պատմութեան» մէջ կը կարդանք. «Արամայիսը իր որդւոյն՝ բազմազաւակ եւ շատակեր Շարային, ամբողջ ազգով կ'ուղարկէ մերձակայ արգաւանդ մը ու բերրի դաշտ, Հիւսիսային լեռան՝ Արագածի թիկունքը, ուր շատ ջուրեր կը հոսին. անոր անունով, կ'ըսեն, գաւառը կոչուեցաւ Շիրակ»։
Շախիշարա լեռը, ամենայն հաւանականութեամբ որպէսհզօր լեռ, կրնար ըլլալ միայն Արագածը։ Ասորեստանի արքայի վերոյիշեալ արձանագրութեան մէջ յիշատակուած Աբայէնի եւ Ադայէնի տեղանուններու ստուգաբանութիւնը ցոյց կու տայ, որ հնագոյն ժամանակներուն Շիրակը բնակեցուած եղած է հնդեւրոպական ցեղերով։ Հնագոյն Շիրակի վերաբերեալ առաւել յստակ տեղեկութիւններ պահպանուած են ուրարտական սեպագիր արձանագրութիւններուն մէջ: Անոնց վկայութեամբ Շիրակը, Էրիախի անունով, կը մտնէր հայկական լեռնաշխարհի ողջ հիւսիս-արեւելքը բռնած Էթիունի ցեղամիութեան մէջ։ Էրիախին հայկական լեռնաշխարհի հարուստ ցեղային երկիրներէն մէկն էր՝ յայտնի իր զարգացած տնտեսութեամբ, հացահատիկի պաշարով, մանր ու խոշոր եղջերաւոր անասուններու եւ ձիերու քանակով ու ռազմական ուժով։ Էրիախիի մասին առաջին յիշատակութիւնը կայ Արգիշտի I-ի (մ.թ.ա. 786-764 թուականներ) Մարմաշէնի սեպագիրի արձանագրութեան մէջ։ Ախուրեանի ձորին մէջ՝ գետի ձախափնեայ ժայռերէն մէկուն վրայ փորագրուած այս արձանագրութիւնն ունի հետեւեալ բովանդակութիւնը. «Խալդեան մեծութեամբ Արգիշտին կ'ըսէ. գրաւեցի Էրիախի երկիրը, գրաւեցի Իրդանիի քաղաքը՝ մինչեւ Իշկիգուլիի երկիրը»։
Ժամանակին կը կարծէին, թէ Իրդանիուն գտնուած է Ախուրեանի ձորին մէջ եւ անգամ կը նոյնացնէին այժմեան Մարմաշէնին։ Սակայն, ըստ նորագոյն ուսումնասիրութիւններուն՝ Իրդանիուն պէտք է փնտռել ո՛չ թէ Մարմաշէնի ձորին, այլ ներկայիս Գիւմրի քաղաքի տարածքին մէջ։ Իրդանիուի այսպիսի տեղեկութեան ճշմարտացիութիւնը կը հաստատուի քանի մը հանգամանքներով. նախ, որ՝ «Իրդանիու քաղաքը» արձանագրութեան մէջ յիշատակուած է Էրիախիի առնչութեամբ, ուրեմն եղած է Էրիախիի կեդրոնատեղին՝ անոր «արքայական քաղաքը»։ Երկրորդը՝ Էրիախիի կեդրոնատեղին՝ անոր ցեղապետ - արքայի նստավայրը, անտարակոյս պիտի գտնուէր անոր տարածքի մէկ այնպիսի մասին մէջ, ուրկէ անոր ցեղապետ - արքաները կը կարողանային համեմատաբար հեշտութեամբ իրականացնել իրենց հսկողութիւնը, ինչպէս տոհմացեղային կազմակերպութիւններու ու բնակավայրերու, այնպէս ալ Էրիախին արտաքին աշխարհին կապող ճանապարհներու վրայ։ Ուրեմն, Իրդանիուն այնպիսի վայրի մը մէջ տեսնուած է, ուր կը ձեւաւորուէին Էրիախիի (մասնաւորապէս) եւ հայկական լեռնաշխարհի (ընդհանրապէս) չորս կողմերն իրար կապող ճանապարհները։ Եւ, վերջապէս հնագիտական հարուստ նիւթով ալ կ'ապացուցուի, որ պրոնզէ դարէն սկսեալ՝ Շիրակով եւ այժմեան Գիւմրիի տարածքով կ'անցնէր Կովկասէն Առաջաւոր եւ Փոքր Ասիա տանող մայրուղին։ Այդ ճանապարհի՝ յետագային եւս բանուկ ըլլալու փաստը հիմք կու տայ հետազօտողներուն՝ Իրդանիուն տեղադրելու Կումայրիի - Գիւմրիի տարածքին մէջ եւ զայն նոյնացնելու Չերքեզի ձոր գետակի ձախափնեայ բարձրադիր մասին մէջ գտնուող Կումայրի հնավայրին։
Իրդանիու քաղաքը, ինչպէս համոզված են հնագէտները, շարունակած է գոյատեւել նաեւ Սարդուրի II-ի (մ.թ.ա. 764-735 թուականներ) աւերիչ արշաւանքներէպ յետոյ։ Իր արձանագրութեան մէջ Սարդուրին կը գրէ.«Գրաւեցի Էրիախի երկիրը, մէկ օրուայ մէջ նուաճեցի։ Մառանները, որ հայրն ու պապն էին Խալդեան հրամանով տիրական՝ ես մէկ (?) հարիւր յիսուն մառան գրաւեցի, կողոպտեցի»։
Սարդուրի II-ի յիշատակած մառանները քարանձաւային շտեմարաններ, ամբարներ եղած են։ Այս տեսակէտէն ուշագրաւ է Գր. Ղափանցեանի կողմէ Կումայրիի տեղանունին մէջայր՝ քարանձաւ, բառի առկայութեան նշելը, իսկկում,գում բառերն ունինկոյտ,խումբ իմաստ։ Այսպիսով, Գիւմրի անուան Կումայրի նախաձեւը կը նշանակէանձաւախումբ եւ կ'առնչուի Շիրակի նախնադարեան այն բնական քարանձաւներուն, որոնք որոշակի ձեւափոխման ենթարկուելէ յետոյ հնագոյն շիրակցիին ծառայած են թէ՛ որպէս գիւղատնտեսական արտադրանքի (նախ եւ առաջ՝ հացահատիկի) պահեստաւորման վայրեր, թէ՛ որպէս յուսալի ապաստարաններ։ Կումայրի անուանաձեւիԿումիրի համարժէքը յայտնի է մ.թ. XIII դարու սկիզբէն, իսկ անոր հնչիւնափոխուած ձեւը՝Կումրին, բարբառայինԳումրի ձեւով ունիԳիւմրի,Գումբրի,Գիւմբրի,Գիմրի արտասանական տարբերակները։
Վանի թագաւորութեան վերացումէն (մ.թ.ա. 590 թուական) ետք, Կումայրին ընդգրկուած է հայոց միասնական թագաւորութեան՝ Երուանդունիներու պետութեան կազմին մէջ։ Աշխարհագրական բարենպաստ դիրքի ու պաշտպանական առաւելութիւններու, ի հարկէ, նաեւ Արարատեան դաշտի, Արմաւիր մայրաքաղաքի հետ բանուկ ճանապարհով կապուած ըլլալու շնորհիւ Կումայրին բարգաւաճած եւ դարձած է գաւառի կեդրոններէն մէկը։
Կումայրին Երուանդունիներու եւ Արտաշէսեաններու օրօք
Մ.թ.ա. 520 թուականին Աքեմենեան Պարսկաստանի թագաւոր Դարեհ I-ը կախման մէջ գցեց Երուանդունիներու թագաւորութիւնը, որու տարածքը բաժնուեցաւ 2 վարչամիաւորներու՝ սատրապութիւններու։ Կումայրին, Շիրակի միւս մասերն ընդգրկուեցան 8-րդ սատրապութեան կազմին մէջ, ուրկէ կ'անցնէր Դարեհի կառուցած Շոշ քաղաքէն մինչեւ Փոքր Ասիայի Սարդես քաղաք հասնող «արքայական ճանապարհը»։ Այն Հայաստանը կը կապէր Պարսկաստանի, Միջագետքի ու փոքրասիական երկիրներու հետ եւ խորապէս կը նպաստէր անոր տնտեսութեան եւ մշակոյթի զարգացման։ Կումայրին, դէպի Արմաւիր երկարող երթուղիի միջոցով կապուած էր այդ ճանապարհին։
Ամենայն հաւանականութեամբ, Կումայրի տանող ճանապարհով մ.թ.ա. 401 թուականին անցած է նաեւ Քսենոփոնի գլխաւորած 10 հազարնոց զօրքը՝ շարժելով Արարատեան դաշտէն դէպի Շիրակ, ապա Տայք՝ խալիւբներու երկիր։ Այդտեղէն հասած են «սկիւթեններու» երկիր, որու միջով 20 փարսախ (մօտ 120 քմ) ճանապարհ անցած են՝ «հարթավայր տեղով դէպի գիւղերը, ուր, - գրում է Քսենոփոնը, - մնացին երեք օր եւ պարենաւորուեցան։ Այստեղէն անոնք անցան չորս կայան՝ 20 փարսախ, դէպի մեծ, բարգաւաճ եւ մարդաշատ քաղաք մը, որ կը կոչուէր Գիւմնիաս։ Այս քաղաքէն երկրի իշխողն ուղեցոյց ուղարկեց հելլեններուն...»:
Ակադէմիկոս Յակոբ Մանանդեանը կը գրէ. «... Նահանջող զօրքի այս ճանապարհը պէտք է ենթադրել Արարատեան դաշտէն դէպի Շիրակ, իսկ Գիւմնիաս քաղաքը, համաձայն Քսենոփոնի ցոյց տուած տարածութեան, պէտք է ըլլայ հին Կումայրին... Քսենոփոնի մօտ այս քաղաքի Գոմինաս անունը պարզապէս Կումայրի - Գիւմրիի անուան աղաւաղութիւնն է»։ Ան կը կարծէ նաեւ, որ Գիւմնիասի ուղիղ ձեւը պէտք է ըլլայ Գիւմրիաս։ Բայց դժուար է համաձայնիլ գիտնականի ենթադրութեան հետ, որ Գիւմնիաս - Գիւմրին «կեդրոնն եղած է Շիրակ - Վանանդ - Այրարատի մէջ գտնուող կիմմերական սկիւթական ցեղերու միութեան եւ ծագած է ըստ երեւոյթին կիմմերներու Gimmirrai անունէն»։
Այն փաստը, որ երկրի իշխողը Գիւմնիասէն է ուղեկցող ուղարկած յոյներուն, թոյլ կու տայ կարծելու, որ անոր նստավայրն այդ քաղաքին մէջ էր։ Գիւմնիասի նոյնացումը Կումայրի - Գիւմրիի հետ ցոյց կու տայ, որ վերջինիս մ.թ.ա. 5-րդ դարուն արդէն մեծ ու բարգաւաճ բնակավայր էր։
Մ.թ.ա. 330-ական թուականներուն Ալեքսանդր Մակեդոնացիի նուաճումներու ժամանակ Կումայրին նոյնպէս ընդգրկուած է հելլենիստական քաղաքակրթութեան ոլորտին մէջ եւ հոգեւոր - մշակութային ու տնտեսական սերտ առնչութիւններ ունեցած է Մեծ Հայքի միւս քաղաքներուն հետ։ Երուանդունի վերջին թագաւոր Երուանդ IV-ը մ.թ.ա. III դարու վերջը Երասխի եւ Ախուրեանի միախառնման տեղը կը հիմնէ նոր մայրաքաղաք՝ Երուանդաշատը, որ եւս բանուկ ճանապարհով կապուած էր Կումայրիի հետ։ Վերջինիս բնակչութիւնը հոգեւոր հաղորդակցութիւն ունէր նոյն թագաւորի կողմէ Երուանդաշատի մօտ հիմնուած պաշտամունքային նոր կեդրոնի՝ Բագարանի հետ, ուր Երուանդ IV-ն Արմաւիրէն տեղափոխած էր հայոց հեթանոսական աստուածներու յուշարձանները։
Մ.թ.ա. 201 թուականին Սելեւկեան Անտիոքոս III-րդ թագաւորին կողմէ Մեծ Հայքի կառավարիչ կարգուած Արտաշէսը վերացուց Երուանդունիներու հայոց թագաւորութիւնը։ Արտաշէսը նախարարութեան աստիճանի կը բարձրացնէ Դիմաքսեանները, որոնց մէկ ճիւղը կ'իշխէր Շիրակին։ Գուցէ վերջինիս բնակիչները (նաեւ կումայրեցիները) սատար կանգնած են Արտաշէսին՝ հետեւելով Դիմաքսեաններուն։ Մ.թ.ա. 189 թուականին Կումայրին ընդգրկուած է Հայոց Արտաշէսեան թագաւորութեան մէջ։ Ստրաբոնի վկայութեամբ՝ Արտաշէս Ա-ն թագաւորն արշաւած է Վրաստան։ Այդ արշաւանքն, անշուշտ, կատարուած է Արտաշատ - Մարմաշէն - Կումայրի - Վրաստան ճանապարհով, քանի որ նոյն այդ ճանապարհով սովորաբար հիւսիս արշաւող զօրքերը Արտաշատէն կը հասնէին Վրաստան ու Աբխազիա։ Յայտնի է, որ յետագային՝ 774 թուականին Արտաւազդ Մամիկոնեանը ծառանալով արաբ հարկահաններու դէմ, Կումայրիէն անցաւ Վրաստանի Սամցխէ գաւառը, անշուշտ, նոյն այդ ճանապարհով։
Արտաշէս Ա-էն յետոյ գահակալած անոր որդիի՝ Արտաւազդ Ա-ի օրօք (մ.թ.ա. 160 - մ.թ.ա. 115 թթ) ինչպէս նաեւ վերջինիս յաջորդներէն՝ Տիգրան Բ.-ի (մ.թ.ա. մ.թ.ա. 95-մ.թ.ա. 55 թուականներուն) թագաւորութեան տարիներուն՝ ընդհուպ մինչեւ մ.թ.ա. 96 թուական, Հայաստանը կը վայելէր քաղաքական անդորր, տնտեսական ու մշակութային վերելք, ինչ որ համակած էր անշուշտ, նաեւ Շիրակն ու անոր բաբախուն կեդրոններէն մէկը՝ հնաւանդ արժէքներով յայտնի Կումայրին։
Մ.թ.ա. 69 թուականի գարնան, Հռոմի զօրապետ Լուկուլլոսի սանձազերծած հայ - հռոմէական պատերազմի ժամանակ Կումայրին հեռու էր ռազմաբեմերէն, ուստի պէտք է ենթադրել, որ գրեթէ չէ տուժած։ Բայց անոր եւ Շիրակի միւս բնակավայրերու ռազմիկները չէին կրնար զօրակից ըլլալ հայոց թագաւորին՝ երկրի գլխուն կախուած ահաւոր վտանգի ժամանակ։ Հնարաւոր է, որ Տիգրան Մեծի օրօք Կումայրիի մէջ շարունակած է գործել մետաղաձուլարանը, ուր նախկինին պէս զէնքեր արտադրուած են։ Մ.թ.ա. 66 թուականին Տիգրան Մեծի եւ հռոմէական զօրապետ Պոմպէոսի միջեւ Արտաշատի մէջ կնքուած պայմանագրէն յետոյ, վերջինս զօրքը շարժեց դէպի Վրաստան (Վիրք)՝ անշուշտ անցնելով նաեւ Կումայրիով։
Մ.թ.ա. 66 թուականին հայ-հռոմէական պայմանագրի կնքումէն յետոյ ձեռք բերած խաղաղութեան պայմաններուն մէջ Կումայրին եւս շարունակած է տնտեսական եւ մշակութային զարգացումը Տիգրան Մեծի թագաւորութեան վերջին շրջանին (մ.թ.ա. 66-55 թուականներ) եւ անոր յաջորդած որդիի՝ Արտաւազդ Բ-ի օրօք, ընդհուպ մինչեւ անոր ողբերգական վախճանը (մ.թ.ա. 34 թ)։ Սակայն մ.թ.ա. 36 թուականին հռոմէական զօրքերը Հայաստանով շարժած են դէպի Պարթեւստան, ապա պարտուած եւ նահանջած են, դարձեալ Հայաստանով։ 34 թ. հռոմէական զօրքն Անտոնիոսի գլխաւորութեամբ կը ներխուժէ Հայաստան։ Արտաւազդ Բ-ը կը դառնայ Անտոնիոսի նենգադրուժ դաւի զոհ։ Վերջինս Հայաստանի ամրակառոյց վայրերուն մէջ զօրքեր կը տեղակայէ, կը կամենայ աւարառութեան ենթարկել երկրի յատկապէս այն ամրոցները, ուր գանձեր կը պահուէին։ Սակայն, ինչպէս կը հաղորդէ հռոմէացի պատմիչ Դիոն Կասսիոսը, «գանձերու պահապաններն ուշադրութիւն չդարձուցին իրեն եւ զէնք կրողներն ալ Արտաւազդի փոխարէն թագաւոր ընտրեցին անոր որդիներէն աւագագոյնը՝ Արտաշէսը»։ Հեռու չէ, որ հռոմէացիները փորձած են կողոպտել նաեւ Կումայրիի անձաւներուն մէջ պահուող գանձերը։ Անոնք յաջողած են Հայաստանէն յափշտակել «թագաւորութեան ամբողջ զարդը», կը գրէ Յովսէփոս Փլավիոսը։
Վաղմիջնադարուն Շիրակին կը տիրէին երեք նախարարական տոհմեր՝ Սահառունիները, Դիմաքսեանները եւ Կամսարականները։ Սահառունիներու տիրոյթը հարաւային Շիրակի մէջ էր՝ Սահառունիք կեդրոնատեղիով։ Այս նախարարական տոհմը Հայաստանի մէջ ժամանակ առ ժամանակ ազդեցիկներէն եղած է։ Մուշկ Սահառունին Արշակ Բ-ի օրօք (345-368 թուականներ) կաթողիկոսի գլխաւորութեամբ Կոստանդնուպոլիս գործուղուած պատուիրակութեան մէջ էր, որ իր հետ Հայաստան բերաւ Արշակ Բ-ի՝ կայսեր մօտ պատանդութեան մէջ գտնուող Գնէլ եւ Տիրիթ եղբօրորդիներուն։
Վարազդատ թագաւորի օրօք (374-378 թուականներ) բացառիկ բարձր դիրքի հասած էր մէկ այլ Սահառունի՝ Բաթը։ Փաւստոս Բիւզանդի վկայութեամբ՝ «Վարազդատ թագաւորը զօրավարութեան եւ սպարապետութեան գործը յանձնեց Բաթ Սահառունիին, որ իր դայեակն էր... ան Մուշեղի փոխարէն դարձաւ, բոլոր հայոց զօրավար սպարապետը»։ Դիմաքսեանները տեղաւորուած էի հիւսիսային Շիրակի մէջ (բնականաբար Երազգաւորսը եւ Կումայրին ներառեալ)։ Անոնք են որ առաջատար դեր խաղացած են Շիրակի մէջ մինչեւ Կամսարականներու այստեղ յայտնուիլը։ Դիմաքսեան տոհմի ազդեցիկ դիրքի մասին կը խօսի հետեւեալ փաստը. Հռոմը կը ձգտէր եւ հարեւան Վրաստանի օգնութեամբ հասաւ հայոց գահին իր դրածոյ Միհրդատի հաստատման եւ այդ իրականացուց՝ մեծ դժուարութեամբ կոտրելով հայոց բանակի յամառ դիմադրութիւնը։ Հռոմյացի պատմիչ Տակիտոսի հաղորդմամբ՝ հայերու զօրքի գլուխ կանգնած էր դէմոնաքս կուսակալը, զորս Հ. Մանանդեանը կը համարէ Դիմաքսեաններու նախնիներէն մէկը, որ «Հայաստանի սպարապետն էր ու այդ խառն ու անտէրունչ շրջանին կ'աշխատէր պահպանել Հայաստանի անկախութիւնը»։
Կամսարական նախարարներըկը համարուէին Շիրակի եւ Արշարունիքի ժառանգական սեփականատէրեր եւ կը կրէին համապատասխան տիտղոս՝ «տեարք Շիրակայ եւ Արշարունեաց»։ Արշարունիքը Հայաստանի պատմական գաւառներէն մէկն է, որ կը գտնուի Շիրակի հարաւը, Ախուրեանը Երասխին միանալու եռանկիւնին մէջ։ Կամսարական նախարարական տոհմը կը սերէր Արշակունի արքայատոհմի ազգակից պարթեւական Կարէն (Կարէնի Պահլաւ) տոհմէն։ Այս տոհմի՝ Հայաստանի մէջ յայտնութիւնը կապուած էր Սասանեան Պարսկաստանի մէջ անոր դէմ ձեռնարկուած հալածանքերու, իսկ Շիրակն ու Արշարունիքը, որպէս ժառանգական տիրոյթ ստանալը՝ Տրդատ Մեծի (298-330 թուականներ) օրօք քրիստոնէութիւնը Հայաստանի մէջ պետական կրօն հռչակուելու եւ տոհմի նախնի Կամսարի մկրտութեան հետ։ Պատմահայրը կը գրէ. «Կամսարը եւս իւրայիններու հետ կը մկրտուի Մեծն Գրիգորի ձեռքով եւ (Տրդատ) թագաւորը զինք ջուրէն ընդունելով, ժառանգութիւն կու տայ Արտաշէսի մեծ դաստակերտը, որ այժմ Դրասխանակերտ կը կոչուի եւ Շիրակ գաւառը՝ իբրեւ իր ազգականն ու մտերիմ հարազատը»։ Եւ երբ մկրտութենէն 7 օր անց ան կը վախճանի, Տրդատ անոր Արշաւիր որդիին «մխիթարելով՝ կը նշանակէ հօր փոխարէն, նախարարական ցեղ կը սահմանէ անոր հօր անունով եւ կը մտցնէ նախարարութիւններու թիւին մէջ»։ Կամսարական նախարարական տան յետագայ վերելքը Շիրակի հին նախարարական տոհմերուն՝ Դիմաքսեաններուն ու Սահառունիներուն, ձգեց երկրորդական նախարարութիւններու կարգավիճակին մէջ։ Եթէ հայոց գահնամակին մէջ Կամսարականները 13-րդն էին, ապա Սահառունիները՝ 25-րդը, իսկ Դիմաքսեանները՝ միայն 67-րդը, զօրանամակին մէջ ալ Կամսարականներու հեծելազօրն իր քանակով (600) կրկնակի կը գերազանցէր միւս երկուքը։
Տրդատ Մեծի գահակալութենէն յետոյ (298 թուական) ընդհուպ մինչեւ 338 թուականը Կումայրին ապրած է խաղաղ զարգացման շրջափուլ՝ ընդգրկուելով քրիստոնէական քաղաքակրթութեան ծիրին մէջ։ Ագաթանգեղոսի «Պատմութեան» յունարէն խմբագրութեան համաձայն՝ Գրիգոր Լուսաւորիչը Կեսարիոյ մէջ ձեռնադրուելվն յետոյ վերադառնալով Հայաստան՝ 13 հոգիի ձեռնադրեց եպիսկոպոս։ Անոնցմէ Արսուկեսը կը կարգուի Շիրակի եպիսկոպոս՝ իր ենթակայութեան տակ ունենալով նաեւ Կումայրին։
330 թուականին Հռոմէական կայսրութեան մայրաքաղաքը Կոստանդնուպոլիս տեղափոխուելու շնորհիւ մեծցաւ Չինաստանէն Բիւզանդիա հասնող միջազգային տարանցիկ առեւտրաուղիի («Մետաքսեայ ճանապարհի») հիւսիսային ճիւղաւորման նշանակութիւնը։ Վերջինս կ'անցնէր նաեւ Հայաստանի տարածքով, իսկ անոր մէկ ճիւղաւորումը Արտաշատէն կը հասնէր Կումայրի, որպէս «հացի շտեմարան» հռչակուած Շիրակով, ապա Աշոցքով կը հասնէր Կուրի հովիտ, Թբիլիսի։
Հայաստանի առաջին բաժանումով (387 թուական) Կումայրին անցաւ պարսիկներու տիրապետութեան տակ։ Պարսից Շապուհ թագաւորի հրամանով, իրենց դիմադիր կեցուածքի պատճառով, Կամսարականները հալածանքներու ենթարկուեցան, իսկ անոնց տիրոյթները, այդ կարգին՝ Շիրակը, Կումայրին հարքունիս գրաւուեցան, Գազաւոն Կամսարականը նետուեցաւ Անյուշ բերդը։ Եղիշէ պատմիչի հաւաստմամբ՝ 451 թուականին Աւարայրի ճակատամարտին կումայրեցիները մասնակցած են Արշաւիր Կամսարականի գլխաւորութեամբ՝ Շիրակի եւ Արշարունիքի ռազմիկներուն հետ։ Շիրակի զօրագունդը աչքի ինկած է Վարդան Մամիկոնեանի գլխաւորութեամբ Խաղխաղ քաղաքի մատոյցներուն վրայ, պարսից զօրքի դէմ հայոց բանակի մղած յաղթական մարտին։ Ղազար Փարպեցին կը վկայէ, որ այդ մարտէն առաջ Վարդանը հայոց այրուձին բաժնեց երեք մասի եւ «աջ կողմը զօրագլուխ կարգեց» Արշարունիքի եւ Շիրակի իշխան Արշաւիր Կամսարականը, իսկ անոր օգնական կարգեց Մուշ Դիմաքսեանը, որու տոհմը կ'իշխէր Շիրակի մէկ մասին։ Խաղխաղի մէջ, ապա Աւարայրի՝ պարսից զօրքերուն դէմ մղուած մարտերուն մասնակցութիւն ունենալու համար Շիրակի եւ Արշարունիքի տէրերը՝ Արշաւիր, Թաթ, Վարձ, Ներսեհ եւ Աշոտ Կամսարականները պարսիկները դատապարտեցին տաժանակրութեան՝ աքսորի մէջ անցընելով մօտ 13 տարի՝ 452-464 թուականներուն։ Մուշ Դիմաքսեանը զոհուած էր Խաղխաղի մարտերուն, բայց նոյն տոհմէն կալանաւորուած ազատներու մէջ կը յիշատակուին Թաթուլն ու Սատոն։
Շիրակի ռազմիկներու մարտական կորովը դրսեւորուեցաւ նաեւ 482-484 թուականներուն Վահան Մամիկոնեանի գլխաւորած ազատագրական մարտերուն։ Շիրակի եւ Արշարունիքի իշխաններ Ներսեհ եւ Հրահատ Կամսարականները 482 թուականին Մասիսի հիւսիսային ստորոտը գտնուող Ակոռի գիւղին մօտ տեղի ունեցած յաղթական ճակատամարտերուն կը գլխաւորէին ապստամբ բանակի չորս զօրագունդերէն մէկը։ Ակոռիի ճակատամարտին Շիրակի զօրասիւնը մարտական փառքով պսակուեցաւ՝ Ներսեհ Կամսարականի գլխաւորութեամբ։
Բիւզանդիոյ եւ Սասանեան Պարսկաստանի միջեւ Հայաստանի 2-րդ բաժանումէն (591 թուական) յետոյ Կումայրին, ամբողջ Շիրակն անցան կայսրութեան գերիշխանութեան տակ։ Բայց 602 թուականին պատերազմը վերսկսաւ կողմերուն միջեւ։ Բիւզանդական զօրաճամբարը Շիրակի մէջ էր։ «Յունաց զօրքը,- կը գրէ Սեբէոս պատմագիրը, - գումարուեցաւ Շիրակի դաշտին եւ Շիրակաւան կոչուող գիւղին մէջ»։ Պարսից զօրքերու ճնշման չդիմանալով՝ բիւզանդական զօրքը նահանջեց ոչ հեռու գտնուող Ականից (Ականիս) դաշտը, ապա Գետիկ աւան, ուր տեղացի այրերու մասնակցութեամբ հակահարուած տրուեցաւ պարսիկներուն։ Սակայն բիւզանդական զօրքը պարտուեցաւ ու նահանջեց, որմէ յետոյ պարսիկները դաժան հաշվեյարդար տեսան շիրակցիներուն հետ։
Առաջին անգամ ռուսական զօրագունդերն Արեւելեան Հայաստան արշաւեցին 1804 թ. Մայիս 29-ին։ Անցնելով Լոռի-Բամպակով, անոնք մտան Շիրակ եւ բանակեցան Գիւմրիէն մօտ 18 քմ հեռու ինկած վայրի մը մէջ։ Յունիս 10-ին Փոքր Ղարաքիլիսա (Ազատան) գիւղի մօտ անոնք ընդհարուեցան պարսիկներու հետ եւ յաղթանակ տարին։ Ռուսերուն կը զօրակցէին շիրակցիները, որոնց շարքերուն մէջ էին նաեւ Գիւմրեցիները։ Նոյն ժամանակ ռուսական զօրքը գրաւեց Գիւմրին, գերութենէն ազատեց 400 հայ ընտանիք։
Փոքր Ղարաքիլիսայի մօտ մղած մարտերով սկսաւ ռուս-պարսկական առաջին պատերազմը (1804 - 1813 թթ)։ 1804 թ. Յունիս 12-ին ռուսական գորբուսի գլխաւոր ուժերը, գեներալ Ցիցիանովի հրամանատարութեամբ, մտան Շիրակ, բանակեցան Գիւմրիի մէջ եւ նախապատրաստուեցան Երեւան արշաւելու։ Յունիս 15-ին ռուսական գլխաւոր ուժերը Գիւմրիի, Ապարանի վրայով, շարժեցան դէպի Երեւան։ Յուլիս 2-ին ռուսերը պաշարեցին Երեւանի բերդը, բայց չյաջողեցան զայն գրաւել։ Գիւմրին, ամբողջ արեւելեան Շիրակը, վերստին անցան պարսից գերիշխանութեան տակ՝ ենթարկուելով Երեւանի սարդարէն կախեալ Շորագեալի սուլթանութեան։
1805 թ. Յունուարին ռուսական զօրքը, գեներալ Նեսվետայեւի գլխաւորութեամբ, դարձեալ արշաւեց Արեւելեան Հայաստան, մտաւ Շիրակ եւ Մարտ 30-ին գրաւեց Շորագեալի սուլթանութեան կեդրոն՝ Արթիկը։ Շիրակի գրաւումը հիմք դարձաւ Երեւանի գաւառի գրաւման համար։ Սակայն Գիւմրիի նկատմամբ սպառնալիքը չվերացաւ։ Ուստի 1805 թ. Յունիս 15-ին Փոքր Ղարաքիլիսայէն Նեւեստայեւը Ցիցիանովին յղած զեկուցագրին մէջ կը նշէ, որ անհրաժեշտ է մէկ գումարտակ տեղակայել Գիւմրիի մէջ՝ դէպի Կարս եւ Թալին տանող ճանապարհը փակելու համար։ Գիւմրին կը սպառնային թէ՛ պարսիկները, թէ՛ թուրքերը։ Թրքական ուժերու ներխուժումը կանխելու մտահոգութեամբ 1805 թ. Յունիս 19-ին Ցիցիանովին ուղղուած մէկ այլ զեկուցագրին մէջ Նեւեստայեւը յոյս կը յայտնէ, որ Գիւմրիի ռուսական զօրաբաժինը փակելու է թուրքերու ճանապարհը դէպի Շիրակ։ Ան միաժամանակ կը հաւաստիացնէ, որ Գիւմրիի մէջ գտնուող ռուսական գումարտակը կրնայ կանխել նաեւ պարսիկներու հնարաւոր յարձակումը։
Գիւմրիի նկատմամբ սպառնալիքը չվերացաւ նաեւ 1806 թ.-ին։ Ուշագրաւ է, որ նոյն թուականի Յունիս 16-ին կովկասեան ռազմուղիի գլխաւոր հրամանատար, գեներալ Գլազենապին ուղղուած զեկուցագրին մէջ Նեւեստայեւը կը նշէ, որ պարսից զօրքը կը կամենայ յարձակիլ Շորագեալի, Բամպակի վրայ, բայց անոնց հակահարուած են տալու Գիւմրիի կրենատերական գունդի մարտիկները, որոնց տրամադրութեան տակ կայ երկու հրանօթ։ Փաստօրէն Շիրակի պաշտպանութիւնը յանձնարարուած էր Գիւմրիի ռուսական զօրաբաժինին։ Մինչդեռ թուրքերն աւելի ու աւելի կը մեծցնէին իրենց ուժերը Գիւմրիի դիմաց։ Ուստի Նեւեստայեւը Գիւմրի ժամանած գեներալ Գուդովիչին ուղղած զեկուցագրին մէջ (1807 թ., Մայիս 27) անհրաժեշտ կը համարէ նոր ուժեր հասցնել Գիւմրի՝ թուրքերու յարձակումէն Շորագեալը պաշտպանելու համար։ Թուրքերը փորձեցին գրաւել Գիւմրին՝ անոր դէմ նետելով քառապատիկ աւելի ուժեր։ Սակայն Գիւմրիէն ռուսական զօրքը, տեղացիներու զօրակցութեամբ, 1807 թ. Յունիս 17-18-ին տեղի ունեցած մարտերուն ուժեղ հակահարուած տուին թրքական զօրքերուն։ Պարսկական զօրքը, Աբաս Միրզայի գլխաւորութեամբ, շարժեցաւ դէպի Գիւմրի, բայց տեղեկանալով թրքական զօրքի պարտութեան մասին՝ հեռացաւ Նախիջեւան։ Թէեւ այդ յաղթանակով ռազմավարական նախաձեռնութիւնն անցաւ ռուսերու ձեռքը, բայց Գուդովիչը դէպի Կարս առաջ շարժելու փոխարէն զօրքը պահեց Գիւմրիի մէջ։
Ռուսական հրամանատարութիւնը 1808 թ.-ին վճռեց գրաւել Երեւանի ու Նախիջեւանի խանութիւնները եւ Արաքսն ու Ախուրեանը դարձնել ռուս - պարսկական սահմանագիծ։ Սակայն անյաջող անցաւ Սեպտեմբերին Երեւանի դէմ Գուդովիչի ձեռնարկած արշաւանքը։ Ելլելով ստեղծուած կացութենէն՝ ռուսական հրամանատարութիւնը միջոցներ կը ձեռնարկէ ռուսական սահմաններն ամրացնելու համար։ Յատուկ ուշադրութիւն դարձուեցաւ Գիւմրիին՝ իբրեւ կարեւորագոյն ռազմական յենակէտ։ Դեկտեմբեր 1-ին այնտեղ տեղաբաշխուեցաւ հարաւային Կովկասի ռուսական զօրքի թիֆլիսեան գումարտակը։
Խրախուսուելով Անգլիայի կողմէ՝ Թուրքիան 1809 թ. Ապրիլի վերջը, խախտելով դեռեւս 1807 թ. Օգոստոսին ռուսերու հետ կնքած զինադադարը, յարձակեցաւ անոնց վրայ։ Օգոստոս 22-ին յարձակման անցաւ նաեւ պարսկական զօրքը՝ շարժելով Գիւմրիի վրայ, սակայն պատշաճ հակահարուած ստանալով՝ նահանջեց։ Յաջորդ տարի եւս ռուսական զօրքը յաղթեց պարսիկներուն՝ Ախալքալաք բերդին մօտ, ուր տեղակայուած թրքական զօրքը չհամարձակեցաւ զօրակցիլ դաշնակից պարսիկներուն։ Յետաձգուեցաւ ռուսերու դէմ թուրք-պարսկական միացեալ ճակատ ստեղծելը։ Եւս մէկ տարի անց ռուսերը նոր յաղթանակ տարին թուրքերու դէմ՝ գրաւելով Ախալքալաքը։ Ձգտելով վրիժառութեան՝ թուրքերը 1812 թ. Մարտ 23-ին յարձակեցան Գիւմրիի վրայ։ Սակայն տեղի ռուսական զօրաբաժինը՝ տեղացի հեծեալ աշխարհազօրայիններու զօրակցութեամբ, պարտութեան մատնեց հակառակորդը։
Ռուսական կողմը ջանքեր կը ներդնէր տարածքային հարցերը խաղաղութեամբ լուծելու համար։ Այդ նպատակով 1812 թ. Մայիս 3-ին պարսիկներու հետ բանակցութիւններ վարելու համար Թաւրիզ կը մեկնի Ալեքսանդր կայսեր խորհրդական Ֆրեյկանը, որ կ'այցելէ Գիւմրի։ "Գիւմրիի մէջ, - կը գրէ ան իր ուղեգրութեան մէջ, - պատկառելի կառուցուածքով բերդ մը կայ, որու դիրքը դիմացած է թուրքերու ու պարսիկներու յարձակումներուն։ Գիւմրիէն քիչ հեռու կ'երեւան գիւղի մը աւերակները, ուր երկու հարիւր թուրք խնդրած էին տեղի հայ բնակիչներու հիւրասիրութիւնը եւ միեւնոյն գիշերը այս բարբարոսները կոտորած էին զանոնք": Բանակցութիւնները չյանգեցուցին սպասուած արդիւնքներու։ 1812 թ. Հոկտեմբերին պարսկական զօրքը ներխուժեց Շիրակ, սակայն հակահարուած ստանալով ռուսերէն՝ նահանջեց։ Խրախուսուելով Անգլիայէն՝ պարսից իշխանութիւնները կը շարունակեն յարձակումները։ Բայց Ասլանդուզի եւ Լինքորանի մատոյցներուն վրայ ռուսերու տարած յաղթանակները անոնց կը ստիպեն հաշտութեան բանակցութիւններ վարել։ 1813 թ. Հոկտեմբեր 12-ին Արցախի Գիւլիստան գիւղին մէջ կնքուած պայմանագրով Պարսկաստանը ճանչցաւ Տաղստանի, Վրաստանի, Մերձկասպեան խանութիւններու, նաեւ Ղարաբաղի, Լոռիի, Բամպակի, Շորագեալի, Ղազախ - Շամշադինի եւ Սիւնիքի միացումը Ռուսաստանին։
Գիւլիստանի պայմանագրով Գիւմրին ընդգրկուեցաւ ռուսական տիրապետութեան ոլորտ, որ յոյժ դրական հեռանկարներ բացաւ անոր յետագայ զարգացման համար։ Հաշուի առնելով Գիւմրիի պաշտպանական կարեւոր նշանակութիւնը՝ ռուսական հրամանատարութիւնը կ'ամրացնէ զայն, վերածելով զօրեղ պատուարի Թուրքիայի եւ Պարսկաստանի դէմ։ Սակայն ռուսական տիրապետութեան տակ անցնելէ յետոյ, Գիւմրին, իր ամրութեամբ հանդերձ, կը մնար խոցելի, քանի որ դեռեւս կը մնար թրքական եւ պարսկական սահմաններուն մօտիկ։ Անոր դրութիւնը կը բարդանար յատկապէս այն պատճառով, որ Պարսկաստանը, Անգլիայի սատարմամբ, կը ջանար վերացնել Գիւլիստանի պայմանագիրը եւ վերստին տիրանալ Ռուսաստանին անցած երկրամասերուն։ Մերժելով տարածքային վիճայարոյց խնդիրները լուծելու վերաբերեալ ռուսերու առաջարկները, պարսիկներն առանց պատերազմ յայտարարելու, 1826 թ. Յուլիս 16-ին ներխուժեցին ռուսական սահմաններ՝ առաջին հարուածը հասցնելով Շիրակին։ Պարսից զօրքը, Միրաք գիւղի մօտ ոչնչացնելով ռուսական պահակակէտերը, շարժեցաւ դէպի Գիւմրի։ Պարսից զօրքը եւ տեղական թաթարները շրջապատեցին Գիւմրին, որու կայազօրը, հայ աշխարհազօրի օգնութեամբ, կրցաւ դիմադրել՝ կտրուած ըլլալով ռուսական միւս զօրամիաւորումներէն։ Այդ օրերուն պարսից զօրքը ասպատակեց Գիւմրիէն ոչ հեռու գտնուող Փոքր Ղարաքիլիսա գիւղը։
Գիւմրին կը գտնուէր պաշարուած վիճակի մէջ։ Պարսիկները կտրած էին անոր հետ հաղորդակցման բոլոր ուղիները։ Գիւմրիի բնակչութիւնը կը տառապէր պարենամթերքի պակասէն, բայց կը շարունակէր օգնել ռուսական զօրամասին։ Գիւմրիի մէջ ստեղծուած ծանր կացութեան մասին Պասկեւիչին գեներալ Կրասովսկիի կողմէ 1827 թ. Օգոստոս 9-ին ուղղուած զեկուցագրին մէջ կը յայտնուի, որ Գիւմրիի մէջ կը զգացուի պարենամթերքի, զօրքի եւ հրետանիի պակաս, հաղորդակցութեան ի սպառ բացակայութիւն։ Կրասովսկին կը խնդրէ օժանդակ ուժեր եւ պարենամթերք ուղարկել Գիւմրի՝ ռուսական կայազօրին օգնելու համար, կը շեշտէ, որ անիկա կրնայ յայտնուիլ յոյժ օրհասական կացութեան մէջ, եթէ ժամանակին օգնութիւն չհասցուի։ Բայց ռուսական հրամանատարութիւնը ստիպուած էր առժամանակ յետաձգել Գիւմրի օժանդակ ուժեր առաքելը։ Սակայն Գիւմրին, իբրեւ պաշտօնական յոյժ կարեւոր յենակէտ, կարելի չէր ձգել թշնամիին։ Ռուսերը քաջ կը գիտակցէին, որ իրենց կողմէ Գիւմրին հակառակորդին զիջելու պարագային "մեր սահմանն այդ կողմէն բաց կը մնայ", ըսուած է ռուսական գորբուսի գործողութիւններուն մասին ռազմական տեղեկագրին մէջ (1827 թ., Օգոստոս)։ Գիւմրիի պաշտպանները շուտով ստացան սպասուող օգնութիւնը՝ օգնական զօրուժ եւ պարենամթերք եւ յետ շպրտեցին թշնամին։ 1827 թ. Սեպտեմբերի 20-ին արդէն ամբողջ Շիրակն ազատագրուած էր։ Հակառակորդի դէմ մղուած մարտերուն աչքի ինկան նաեւ տեղացի հայ աշխարհազօրայինները, որոնց կազմին մէջ անձնազոհ կերպով կը մարտնչէին եւ կանայք։
Այս մարտերու ժամանակ Կովկասեան գորբուսի հետ էր նաեւ Ա. Գրիբոյեդովը, որ 1827 թ. Դեկտեմբերին այցելեց նաեւ Գիւմրի։ Ան Հայաստանի մէջ եղած էր սկսած 1819 թ.՝ որպէս Պարսկաստանի ռուսական առաքելութեան քարտուղար եւ մեծ ջանքեր ներդրած էր Արեւելեան Հայաստանի ազատագրման գործին։ Ան Գիւմրիի մէջ եղաւ նաեւ ռուս - թրքական պատերազմի ժամանակ՝ 1828 թ. Յուլիս 22-ին, երբ կը մեկնէր Կարս։ 1827 թ. Հոկտեմբեր 1-ին ռուսերու կողմէ Երեւանի գրաւմամբ աւարտեցաւ Արեւելեան Հայաստանի ազատագրումը։
Յաջորդ տարի Թուրքմենչա գիւղին մէջ կնքուած ռուս - թրքական պայմանագրով ամրագրուեցաւ Արեւելեան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին։ Թուրքիայի դէմ հնարաւոր պատերազմը հաշուի առնելով՝ ռուս հրամանատարութիւնը յատուկ ուշադրութիւն կը դարձնէ Գիւմրիի ամրացման։ Կառուցուեցան զօրանոցներ։ 1828 թ. Թիֆլիսի զինուորական նահանգապետին կողմէ Անդրկովկասի մէջ գլխաւոր հրամանատար Իւան Դիբիչին ուղղուած զեկոյցին մէջ կ'ըսուէր, որ թուրքերու դէմ հնարաւոր պատերազմի պարագային անհրաժեշտ կ'ըլլայ Գիւմրիի մէջ կառուցել բերդ եւ զայն խիստ ամրացնել՝ որպէս կարեւորագոյն ռազմական յենակէտ։ Պատերազմը սկսաւ նոյն տարուայ Ապրիլին։ Կովկասեան ճակատին վրայ ռուսերը կը ձգտէին առաջին հարուածն ուղղել Կարս քաղաքին՝ իբրեւ թուրքերու կարեւոր յենակէտի։ Թուրքերն իրենց հերթին կը ջանային ուժեղացնել Կարսի պաշտպանութիւնը։ Այդ նպատակով անոնք Արեւմտեան Հայաստանի եւ Տրապիզոնի վիլայէթի թրքական եւ քրտական զօրամիաւորումները շարժեցին դէպի ռուսական սահման։ Սակայն Գիւմրիի մէջ ռուսական նախապատրաստութիւնները կանխեցին այդ հրոսակախումբերու յարձակումը։
1828 թ. Յունիս 14-ին Կովկասեան զօրագունդերը Գիւմրիէն շարժեցան դէպի Կարս։ Տիգնիս գիւղին մէջ անոնց փորձեցին դիմագրաւել թուրքերը, սակայն չկարողացան կանգնեցնել ռուսերու յառաջխաղացումը։ Ռուսական զօրքին մեծ օգնութիւն ցուցաբերեցին նաեւ Գիւմրեցիները։ Անոնցմէ Դիլոն Կարսի վրայ ռուսերու յարձակման ժամանակ արժէքաւոր տեղեկութիւններ հաղորդեց ռուս հրամանատարութեան։ Յունիս 28-ին մէկ այլ Գիւմրեցի ռազմիկ՝ Ղուկաս Մելքոյեւը յոյժ կարեւոր տեղեկութիւններ բերան Արտահան քաղաքին մէջ տեղաբաշխուած թրքական զօրքի մասին։ Յունիս 23-ին Կարսը գրաւուած էր ռուսերու կողմէ 1828-1829 թթ. ռուս - թրքական պատերազմն աւարտեցաւ Ադրիանապոլսի պայմանագրով (1829 թ., Սեպտեմբեր 2)։ 1830 թ. Կարսէն 2500 հայ ընտանիք գաղթեց Հայաստանի՝ ռուսական տիրապետութեան տարածքներ։ Էրզրումէն եւս գաղթականներ եղան։ Անոնց զգալի մասը հաստատուեցաւ Գիւմրիի մէջ։ Առաջացան ուրոյն աւանդոյթներով եւ օրէնքներով արհեստաւորական համքարութիւններ։
Պատերազմի աւարտէն յետոյ ռուսերը կ'ամրացնեն Գիւմրին՝ դարձնելով զայն Անդրկովկասի մէջ ռուսական ամէնահզօր ամրութիւններէն մէկը։ 1837 թ. ռուս ցար Նիկոլայ I-ի այցելութենէն յետոյ, Գիւմրին վերածուեցաւ բերդ-ամրոցի, ապա անոր կնոջ՝ Ալեքսանդրայի անունով կոչուեցաւ Ալեքսանդրապոլ։ Նոյն թուականին աւարտեցաւ նոր ամրոցի շինարարութիւնը։ Ամրոցի մէջ կառուցուեցաւ նաեւ ռուսական եկեղեցի՝ Սուրբ Մեծ Նահատակ թագուհի Ալեքսանդրա Հռոմայեցիի անունով (նահատակուած է 314 թ.), որու հիմնարկէքին մասնակցեցաւ նաեւ Նիկոլայ I կայսրը։ Այդ մասին միանշանակօրէն նշուած է Վրաստանի քաղաքացիական նահանգապետ Ն. Փալավանդովին ուղղուած Կովկասի կառավարչապետ Գ. Ռոզենի գրութեան մէջ։ Ահա այն ամբողջութեամբ.
"Վրաստանի քաղաքացիական նահանգապետ, պարոն իսկական պետական խորհրդական եւ ասպետ, իշխան Ն. Փալաւանդովին. Ողորմած Տէր Կայսրը Բարձրագոյնս բարեհաճեցաւ հրամայել Գիւմրիի ամրոցն այսուհետեւ անուանել Ալեքսանդրապոլ, նաեւ անցած Հոկտեմբեր 4-ին Նորին Բարձրութեան ներկայութեամբ հիմնադրուած համառուսական եկեղեցին կառուցել ի պատիւ Սուրբ Մեծ նահատակ Ալեքսանդրա թագուհիի։ Այսպիսի բարձրագոյն ցանկութեան մասին գեներալ-համհարզ Ադլերբերգը Հոկտեմբեր 5-ին թիւ 399 զեկուցագրով տեղեկացուց ինձ պատշաճ կատարման համար, աւելցնելով, որ ինքը միաժամանակ այդ մասին հաղորդած է պարոն ռազմական մինիստրին՝ Գիւմրիի ամրոցի վերանուանման հրամանը բանակին յայտարարելու համար։ Այդ մասին կ'իրազեկեմ Ձերդ պայծառափայլութիւն։ Գեներալ-համհարզ Գ. Ռոզեն։ Շտապի պետ՝ գեներալ - մայոր Վոլոչեւսկի։ Թիվ 3208. 8 Նոյեմբեր, 1837 թուական, Թիֆլիս":
Գիւմրին դասուեցաւ բերդաքաղաքներու շարքին։ 1840 թ. Ալեքսանդրապոլը կարգուեցաւ գաւառական կեդրոն։ Սակայն անոր նկատմամբ կը շարունակէր զգացնել տալ թրքական սպառնալիքը, որ վերացնելու նպատակով 1853 թ.-ին ռուսական հրամանատարութիւնը Ալեքսանդրապոլի ու Երեւանի հայերէն կազմակերպեց 3 հեծեալ հարիւրեակ։
1849 թ. Շիրակի մէջ կազմուեցաւ Երեւանի նահանգի Ալեքսանդրապոլի գաւառը՝ Ալեքսանդրապոլ կեդրոնով։ Վերջինս գլխաւոր պրիստաւի (գաւառապետի) «աթոռանիստն էր», Հարաւային Կովկասի ռուսական զօրքերու կարեւոր աւանփոստը։ Ստեղծուեցան ռազմական ամրութիւններ, զինուորական աւաններ («Սեւերսկի», «Պոլիգոններ», «Կազաչի փոստ»)։
1853 թ. թրքական 40 հազարնոց բանակը մօտեցաւ Ալեքսանդրապոլին՝ պատրաստուելով յարձակման։ Անոնք գրաւեցին Պայանտուր գիւղը։ Ալեքսանդրապոլէն թշնամիին մօտեցաւ ռուսական 7000-նոց զօրքը՝ 800 հոգի հայ աշխարհազօրայիններու ուղեկցութեամբ։ Թուրքերը տեղեկանալով ռուսական ուժերուն մօտենալու մասին, առանց մարտի բռնուելու հեռացան։ Անկէ յետոյ ռուսական բանակի ալեքսանդրապոլեան խմբաւորման զօրամասերը շարժեցան թշնամիին դէմ եւ ջախջախեցին անոր 30 հազարնոց զօրամիաւորումը։
1855 թ. Նոյեմբեր 16-ին ռուսական զօրքը կրկին գրաւեց Կարսը (որ թուրքերը կրցած էին ետ գրաւել)։ Ալեքսանդրապոլցիներու զգալի մասը կարսեցիներ էին, որոնք կ'երազէին հաղորդակցիլ Կարսի մէջ մնացած իրենց հարազատներուն հետ։ Անոնց յոյսերը չարդարացան, քանի որ Կարսը վերադարձուեցաւ թուրքերուն։ Շիրակի հայերը գործուն մասնակցութիւն ունեցան նաեւ 1877-1878 թթ. ռուս - թրքական պատերազմին։ Կովկասեան ճակատին վրայ մարտական գործողութիւններու համար ձեւաւորուեցաւ 60 հազարնոց Կովկասեան գորբուսը՝ գեներալ Լորիս - Մելիքովի գլխաւորութեամբ։ Գորբուսի կէսը 1877 թ. Ապրիլին կեդրոնացած էր Ալեքսանդրապոլ, ուր դեռ նախորդ տարի տեղացի վարպետներու օգնութեամբ պատրաստուած էր երկու շարժական կամուրջ։ Ատոնք յետագային օգտագործուեցան Ախուրեանի գետանցման ժամանակ։ Ռուս հրամանատարութիւնը՝ մտահոգուած Թուրքիայի մէջ ռուսահպատակ բնակիչներու ճակատագրով, ալեքսանդրապոլցի Աւետիս Ձիթողցեանին որպէս բանագնաց ուղարկեց թրքական կողմ՝ բանակցելու եւ ապահովելու անոնց կեանքը։ Ան յաջողութեամբ կատարեց այդ առաքելութիւնը։ Կովկասեան գորբուսի մարտական գործողութիւններուն կը մասնակցէր ալեքսանդրապոլցի Դանիէլ Յարութիւնեանը։ 1877 թ.-ի Մայիս 8-ին ռուսական զօրքը Ալեքսանդրապոլէն շարժեցաւ դէպի Կարս։ Գեներալ - լեյտենանտ Լազարեւը ժամանելով Ալեքսանդրապոլ՝ ձեռնամուխ եղաւ թուրքերուն ջախջախելուն ուղղուած գործողութիւններու կազմակերպման։ Նոյեմբեր 6-ին Լազարեւը խիզախ գրոհով գրաւեց անառիկ Կարսը։ Անկէ յետոյ ալեքսանդրապոլցիներէն մէկ քանին արժանացան կառավարական շքանշաններու՝ մարտական գործողութիւններուն իրենց նպաստը բերելու համար։
Երկաթուղիի կառուցումէն (1899) յետոյ Ալեքսանդրապոլը Արեւելեան Հայաստանի մէջ դարձաւ նշանաւոր քաղաք, երկաթուղային կարեւոր հանգոյց, առեւտրական (XIX դարի վերջին քաղաքին մէջ կար 430 խանութ ու կրպակ), արհեստաւորական, ռազմական-ռազմավարական եւ մշակութային կեդրոն։ Քաղաքը յայտնի էր գուսաններով, ժողովրդական երգիչներով (Ջիւանի, Շերամ, Ֆահրազ, Հայաթ եւ ուրիշներ), ինչպէս նաեւ եկեղեցիներով (նշանաւոր է Սուրբ ամէնափրկիչ եկեղեցին, XIX դ.)։ Կը գործէին օրիորդաց գիմնազիա, առեւտրական ուսումնարան, ծխական ու մասնաւոր դպրոցներ, տպարաններ, կինոթատրոններ, կը հրատարակուէին թերթեր, հանդէսներ, գիրքեր, օրացոյցներ, կը տրուէին թատերական ներկայացումներ։
1902 թ. բացուեցաւ քաղաքային դրամատունը։ 1913 թ. հիմնուած է ջուլհականոց, սպիրտի 3 ձեռնարկութիւն, չուգունի ձուլարան եւ մեխանիկական գործարան։ Մինչեւ սովետական կարգերու հաստատուիլը քաղաքին մէջ կար 31 տնայնագործական ձեռնարկութիւն (օճառի, կաշիի, գարեջուրի, աղիւսի, կուրի, բրուտագործական, ձիթհան, ալրաղաց եւ այլն)։
Գիւմրին ունեցել է յեղափոխական հարուստ աւանդոյթ։ Քաղաքի երկաթուղայինները, սերտ կապերու մէջ գտնուելով Անդրկովկասի բանուորական կեդրոններու եւ ռուս, կայազօրի զօրամասերուն մէջ գործող պոլշեւիկներու հետ, դեռես XX դարասկիզբին ստեղծեցին առաջին սոցիալ-դեմոկրատական խմբակները (1902 թ. կայազօրին, 1903 թ.՝ քաղաքին մէջ)։ Ասոնց միաւորումէն 1905 թ. ստեղծուեցաւ Ալեքսանդրապոլի պոլշեւիկեան կազմակերպութիւնը. 1905 - 1907 թ. ռուսական առաջին յեղափոխութեան Ալեքսանդրապոլի պոլշեւիկներն արձագանգեցին գործադուլային պայքարով։ Անոնց ղեկավարութեամբ անցան 1905 թ. Մարտին եւ Ապրիլին դեպոյի եւ երկաթուղային հանգոյցին մէջ բռնկած բանուորական գործադուլները։ Պոլշեւիկներու ղեկավարութեամբ քաղաքի երկաթուղայինները կազմակերպուած մասնակցեցան հոկտեմբերեան համառուսաստանեան քաղաքական գործադուլին (1905)։
1917 թ. Փետրուարեան պուրժուա-դեմոկրատական յեղափոխութենէն յետոյ, երկրի միւս արդիւնաբերական կեդրոններու օրինակով Ալեքսանդրապոլի մէջ ստեղծուեցաւ բանուորներու, զինուորներու եւ գիւղացիներու դեպուտատներու սովետ, ուր աչքի ինկող դեր կը խաղային պոլշեւիկները (տես Ալեքսանղրապոլի բանուորներու, զինուորներու եւ գիւղացիներու պատգամաւորներու սովետ)։ 1917 թ. Յուլիսին, համաքաղաքային ժողովին մէջ, պոլշեւիկները կազմակերպչօրէն անջատուեցան մենշեւիկներէն եւ ստեղծեցին ինքնուրոյն ՌՍԴԲ(բ) կ կազմակերպութիւնը։ 1920 թ.-ի Մայիսին Հայաստանի մէջ խորհրդային ռեժիմի հաստատման համար առաջինն ապստամբութիւն կազմակերպեցին Ալեքսանդրապոլի պոլշեւիկները, Հայաստանի իսլամ բնակչութեան եւ ազրպէյճանական ԽՍՀ-ի օժանդակութեամբ։ Ապստամբութեան պարտութեան, ինչպէս նաեւ թրքական օկուպացիայի (1920 թ. Նոյեմբեր - 1921 թ. Մարտ) հետեւանքով խմբաւորումը ծանր հարուած ստացավ։ Չնայած ատոր, անիկա շարունակեց գործել մինչեւ սովետական իշխանութեան հաստատումը։
1921 թ. Ապրիլին տեղի ունեցաւ կոմունիստական կազմակերպութեան I քաղաքային կոնֆերանսը, որուն մասնակցեցաւ 32 պատգամաւոր։ Լենինականի քաղաքային կուսակցական կազմակերպութիւնը, մինչեւ 1930 թ. վարչա-տերիտորիալ բաժանումը, կազմակերպչօրէն կ'ենթարկուէր համանուն գաւառային կազմակերպութեան։ Մինչեւ 1978 թ. Յունուար կայացած է կազմակերպութեան 29 կոնֆերանս։ 1978 թ. Յունուար 1-ի դրութեամբ կը գործէր 250 սկզբնական կուսակցական կազմակերպութիւն՝ 8783 կոմունիստով եւ 220 ԼԿԵՄ կազմակերպութիւն՝ 26967 կոմերիտականով։
1941 - 1945 թթ. շուրջ 8000 լենինականցիներ մասնակցած են «Հայրենական մեծ պատերազմին»։ Անոնցմէ մօտ 3000 զոհուած է մարտերու ընթացքին։ Արիութեան, խիզախութեան, հրամանատարութեան առաջադրանքները օրինակելիօրէն կատարելու համար բազմաթիւ լենինականցիներ արժանացած են մարտական շքանշաններու ու մետալներու, իսկ Աշոտ Ամատունին, Արտյոմ Պետրոսեանը եւ Արամայիս Պօղոսեանը՝ Սովետական Միութեան հերոսի կոչման։
1926 թ. Հոկտեմբեր 22-ին Լենինականի մէջ տեղի ունեցաւ երկրաշարժ, որն ընդգրկեց քաղաքի կեդրոնական մասը։ Փլան Սուրբ Գէորգ յունական եկեղեցին, տուֆաշեն երկյարկանի գինեկոլոգիական հիւանդանոցը, քաղաքային դրամատունը, Տիգրանովներու տունը։ Երկրաշարժի ամպլիտուդի մասին տեղեկութիւններ չկան, բայց զոհերու թիւը կը հասնէր 300-ի։
1988 թ. Դեկտեմբեր 7-ին տեղական ժամանակով 11 անց 41 վայրկեան 22, 7 րոպէ Սպիտակի մէջ տեղի ունեցաւ աւերիչ երկրաշարժ, որմէ ամէնաշատը տուժեց Գիւմրի քաղաքը։ Երկրաշարժի ուժգնութիւնը Գիւմրիի մէջ 9 բալ էր։ Երկվայրկեաններու ընթացքին անիկա կործանեց քաղաքին մեծ մասը։ Փլան բազմաթիւ դպրոցներ, գործարաններ եւ բնակելի շէնքեր։ Ընդհանուր բնակելի մակերեսի աւելի քան 80%-ը փլած էր։ Երկրաշարժը տեղի ունեցած էր աշխատանքային օր, որու պատճառով շատ դպրոցականներ եւ բանուորներ մահացան։ Գիւմրին տուաւ աւելի քան 17 000 զոհ։
Աղէտն անսպասելի էր եւ ծայրայեղ իրավիճակի մէջ գործելու կոչուած կազմակերպութիւններուն եւ ծառայութիւններուն յանկարծակիի բերաւ։ Կազմակերպուած փրկարարական աշխատանքները հունի մէջ մտան միայն 2-3 օր յետոյ։ Բնակչութիւնն անձնուրացօրէն կը փորձէր փրկել փլատակներու տակ մնացածները, սակայն անոնց փորձի եւ շատ յաճախ ծայրայեղ իրավիճակներուն մէջ գործելու տարրական գիտելիքներու պակասը բացասաբար կ'անդրադառնային փրկարարական աշխատանքներու արդիւնաւէտութեան վրայ, երբեմն պատճառ կը դառնային անտեղի զոհերու։ Ընդհանուր առմամբ ողջ Հայաստանի մէջ ազգաբնակչութեան եւ փրկարարներու ջանքերով փլատակներէն, զոհուած կամ կենդանի, հանուած է աւելի քան 45000 մարդ, որմէ 12500 մարդ փոխադրուած է հիւանդանոց։
Հայաստանի արդիւնաբերական ձեռնարկութիւններու աւելի քան 40%-ը աշխատանքէ դադրեցաւ՝ պայմանաւորուած ըլլալով այն բանով, որ Լենինականը Հայաստանի արդիւնաբերական կեդրոններէն էր (կար շուրջ 40 000) բանուոր։
Մասնագէտներու հաշուարկներով՝ երկրաշարժի ժամանակ երկրակեղեւի ճեղքման գօտիին մէջ արտանետուած էներգիայի հզօրութիւնը համարժէք էր 1945 թ. Հիրոշիմայի վրայ նետուած ռումբի նման տասը աթոմային ռումբերու պայթիւնի ուժգնութեան։ Երկրաշարժի առաջացուցած ալիքը գրանցուած էր Եւրոպայի, Ասիոյ, Ամերիկայի եւ Աւստրալիայի լաբորատորիաներուն մէջ։
Դեկտեմբեր 8-ին Գիւմրի ժամանեց ԽՄԿԿ Կենտկոմի Քաղբիւրոյի յատուկ յանձնաժողովը՝ ԽՍՀՄ Մինիստրներու նախագահ Նիկոլայ Ռիժկովը, իսկ Դեկտեմբեր10-ին ԽՄԿԿ Կենտկոմի գլխաւոր նախագահ Միխաիլ Գորբաչովը։
Երկրաշարժէն անմիջապէս յետոյ հայ ժողովուրդին օգնութիւն ցոյց տալու նպատակով Վրաստանէն, Ռուսաստանէն, Ուքրանիայէն, Ղազախստանէն եւ ԽՍՀՄ այլ երկիրներէն Հայաստան եկան հազարաւոր փրկարարներ, բժիշկներ, շինարարներ եւ այլ մասնագէտներ։ Շուրջ 170 000 մարդ դուրս բերուեցան իրենց բնակարաններէն եւ վերաբնակեցան ԽՍՀՄ-ի մէջ՝ գլխաւորաբար Կովկասի ծովափնեայ վայրերուն եւ հիւսիսային Կովկասի մէջ։
Հայաստանին օգնութեան ձեռք մեկնեցին շուրջ 113 այլ երկիրներ եւ 7 միջազգային կազմակերպութիւններ։ ԽՍՀՄ փրկարարներու հետ համատեղ փրկարարական աշխատանքներուն կը մասնակցէին ամերիկացիներ, անգլիացիներ, իտալացիներ, գերմանացիներ, ֆրանսացիներ, չեխեր, լեհեր, նորվեգիացիներ, շուետներ, արաբներ, հարաւսլավացիներ եւ այլք։ Ընդհանուր առմամբ փրկարարական աշխատանքներուն կը մասնակցէին շուրջ 2000 մասնագէտ։
1988 թուականին Երեւանի մատոյցներուն վրայ զոհուեցան հայ ժողովուրդին օգնութեան շտապող հարաւսլաւացի 7 օդաչուները։ Անոնց պատուին Գիւմրիի Գորկիի զբօսայգիին մէջ կանգնեցուած է յուշակոթող։ Հարաւսլաւացի օդաչուներուն նման Գիւմրիի մէջ զոհուեցան խորհրդային զինծառայողները։
Բազմաթիւ հայ բարերարներ օգնութեան ձեռք մեկնեցին հայ ժողովուրդին, որոնց կարգին էր նաեւ հայազգի աշխարհահռչակ դերասան եւ երգահան Շառլ Ազնաւուրը, որ յետագային մեծ եռանդով շարունակեց իր ազգանուէր գործունէութիւնը։ Մեծն շանսոնյէի արձանը հիմա կանգնեցուած է Գիւմրիի Աստղի հրապարակին մէջ։ Գիւմրիի մէջ կառուցուեցաւ Աւստրիական թաղամասը, Անգլիական դպրոցը (1990)։ Վերջինիս բացման ներկայ էր Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Մարգարետ Թաչըրը։
Հայաստանի անկախութենէն յետոյ օտարերկեայ շինարարները լքեցին Գիւմրին եւ շուրջ 20 տարի անիկա մնաց աւերակներու մէջ։ Երբեմնի հզօր արդիւնաբերական քաղաքին մէջ 2013 թուականի դրութեամբ ընդամէնը քանի մը գործարաններ կ'աշխատին՝ ան ալ ոչ լրիւ ուժով։ Վերանորոգուած եւ վերականգնուած են Գիւմրիի գլխաւոր փողոցներու յարակից շէնքերը։ Ամբողջովին վերակառուցուած է Ստրոմմաշինա գործարանի տարածաշրջանի շէնքերը եւ կառուցուած է նոր 58-րդ կամ Անի թաղամասը՝ իր Սուրբ Յակոբ եկեղեցիով։
3 փլած եւ վնասուած եկեղեցիներէն մէկը՝ Սուրբ Նշանը վերականգնուած է նախկին քաղաքապետ Վարդան Ղուկասեանի հանգանակութիւններով։ Սուրբ ամենափրկիչ եկեղեցիի համար բաւական հանգանակութիւններ հաւաքուած են, բայց չեն վերանորոգած զայն։ 2013 թուականի դրութեամբ կը վերակառուցուի Վարդան Ղուկասեանի հանգանակութիւններով։ Իսկ երկրաշարժի հետեւանքով աւերուած Գիւմրիի Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ հին եկեղեցին անուշադրութեան մատնուած է։ Երկրաշարժէն յետոյ անիկա մեծ վնասուածքներ կրած էր, բայց չէր փլած։ Լրացուցիչ յենասիւներ աւելցուցած էին, որպէսզի յետագային զայն վերականգնեն։ Բայց այդպէս ալ վերականգման աշխատանքեր չսկսան եւ եկեղեցին փլուզուեցաւ 2003 թուականին։
Հայաստանի անկախացումէն յետոյ Լենինականը 1990 թ. վերանուանուեցաւ Կումայրի, իսկ այնուհետեւ 1992 թ. վերանուանուեցաւ Գիւմրիի։ 1988 թ. աղիտալի երկրաշարժը հիմնովին քայքայած էր Գիւմրիի տնտեսութիւնը։ Փակուեցան կամ իրենց գործնէութիւնը գրեթե դադրեցուցին քաղաքի բոլոր գործարանները։ Շատ նախկին բանուորներ մնացին անգործութեան մատնուած եւ քաղաքն աստիճանաբար վերածուեցաւ շուկայական մեծ քաղաքի։ 1995 թ. դրութեամբ քաղաքին մէջ 3 խոշոր շուկաներ կային, որոնցմէ մէկը ստեղծուեցաւ նախկին սառնարանի գործարանի, իսկ միւսը նախկին՝ միքրոշարժիչներու գործարանի դիմաց՝ ավտոկայան տանող ճանապարհին։
Քաղաքի վերականգնման աշխատանքները բաւական դանդաղ կ'ընթանար, քանի որ շէնքերը գլխաւորաբար կը վերականգնուէին հայազգի բարերարներու տուած գումարներու հաշուին։ 2013 թ. Գիւմրին արդէն գրեթէ զուրկ է աւերակներէն։ Քաղաքը բարեկարգուած է։ Վերանորոգուած եւ հիմա կ'աշխատի Գիւմրիի Կինոհոկտեմբերը։ Քաղաքի նախկին Կիրովի փողոցը բարեկարգուած է եւ անուանափախուած է Ռիժկովի ճեմափողոցի։ Կառուցուած է Գիւմրիի քաղաքապետարանի նոր շէնքը, որ կը գտնուի Վարդանանց հրապարակին վրայ։ Վերականգնուած են քաղաքի գլխաւոր փողոցները։
Վարդանանց հրապարակը շատ գեղեցիկ է գիշերը, քանի որ մութը երբ կ'իյնայ, կը վառին Քաղաքապետարանի եւ Սուրբ Եօթ Վէրք եկեղեցիի լոյսերը։ Եկեղեցւոյ լուսաւորման համար ծախսուած է 20 000 տոլար։
2013 թ. Յունիս 30-ին Գիւմրին հռչակուեցաւ ԱՊՀ մշակութային մայրաքաղաք։ Անիկա նշուեցաւ մեծ տօնակատարութեամբ եւ աւարտեցաւ գեղեցիկ հրավառութեամբ։
Յովազը Բագրատունիներու զինանշանն է։ Վերջիններուս նստավայրը եղած էՇիրակի մարզէն ներս։
Կամարը,Արագած սարն ու եկեղեցին, կ'արտայայտեն Գիւմրի քաղաքին բնորոշ բնութեան եւ ճարտարապետական տարրերը։
Լուսաւորիչի կանթեղ, ըստ առասպելի՝ Լուսաւորիչի կանթեղը կ'այրի Արագածի գագաթներուն միջեւ։
Շաղուլը կը խորհրդանշէ՝ արհեստները եւ ճշդապահութիւնը։
Ցորենի հասկերը կը խորհրդանշեն լիութիւնը։
Գիրքն ու քնարը կը հանդիսանան կրթութեան ու գիտութեան, արուեստի ու մշակոյթի խորհրդանիշներ։
Քաղաքի խորհրդանիշը կը համարուի նաեւ «մուշուրպան»։21-րդ դարուն գիւմրեցիներուն քով սովորութիւն դարձած է հիւրերուն «մուշուրպա» նուիրելը (մուշուրպանպղինձէ ջրաման է, որուն մէջ ջուրը կը պահէ իր սառնութիւնը)։2013 թուականին Գիւմրիի մէջ կանգնեցուցած են Մուշուրպայի արձանը։[4]
Մուշուրպայի արձանը Գիւմրիի մէջ
Ալեքսանդրապոլի զինանշանը այլ եղած է՝ վարի մասը եղած էԽաչ եւԼուսին (մահիկ), որոնք իրարմէ կը բաժնուէին սանդուխներով։ Սանդուխները կը խորհրդանշեն այն, որ ցանկացած ալեքսանդրապոլցիի ընկերական աճի, վեր բարձրանալու հնարաւորութիւն ընձեռնուած է։ Խաչը խորհրդանշած էԱրեւելեան Հայաստանը, իսկ մահիկը՝Արեւմտեան Հայաստանը, ուրկէ գաղթած է Գիւմրիի բնակչութեան զգալի մասը։ Զինանշանի պատկերը կարելի է տեսնել Գիւմրիի Ժողովրդական ճարտարապետութեան եւ քաղաքային կենցաղիթանգարանին մէջ։
Քաղաքի դրօշը
Աւագանիին կողմէ հաստատուած է2011 թուականներուն։ Անսպիտակ գոյն ունի՝ ոսկեզօծ երիզով։ Դրօշակի մէջտեղը զետեղուած է կարմիր խաչ՝ յովազի ոսկեգոյն պատկերով։ Դրօշակը լայնութեան եւ երկարութեան չափերու յարաբերութիւնն է 1։2-ի։ Դրօշակի վրայի պատկերները ունին հետեւեալ նշանակութիւնը.
Սպիտակ գոյնը կը խորհրդանշէ խաղաղ ապրելու կամքը, կարմիր խաչը՝ ժողովուրդին յարատեւման եւ քրիստոնէական հաւատքի խորհրդանիշն է, Բագրատունեաց զինանշանը հանդիսացող ոսկեգոյն յովազը կը խորհրդանշէՀայաստանի անկախութիւնն ու պետականութիւնը։[5]
.jpg)
