Movatterモバイル変換

[0]ホーム
URL:

Jump to content
Վիքիպեդիա
Որոնել

Նոր Զելանդիա

41°12′ հվ. լ. 174°00′ ավ. ե.HGЯOL
Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Նոր Զելանդիա
Նոր Զելանդիայի դրոշԶինանշան


Կարգավիճակհամագործակցության թագավորություն, ինքնիշխան պետություն, երկիր և կղզային պետություն
Ներառում էՆորթլենդ, Օքլենդ, Ուակիթո, Բեյ օֆ Փլենթի, Գիսբորն, Taranaki Region?, Manawatū-Whanganui Region?, Հոքս Բեյ, Վելինգթոն, Marlborough District?, Nelson Region?, Tasman District?, West Coast Region?, Քանթերբերիի շրջան, Օտագոյի շրջան, Սաութլենդ և Chatham Islands Council?
Պետական լեզումաորի[1], նորզելանդական ժեստերի լեզու[2] և անգլերեն
ՄայրաքաղաքՎելինգտոն
Պետական կարգխորհրդարանական միապետություն
Օրենսդիր մարմինՆոր Զելանդիայի խորհրդարան
Երկրի ղեկավարՉարլզ III
Կառավարության ղեկավարChristopher Luxon?
Ազգաբնակչություն▲5 118 700 մարդ (դեկտեմբերի 31,2021)
ՀիմնՆոր Զելանդիայի հիմն[3]
Կարգախոս100% Pure և 100% Pur
Հիմնադրված էդեկտեմբերի 13,1986, սեպտեմբերի 26,1907 և 1841 թ.
Արժույթնորզելանդական դոլար
Կենտրոնական բանկՆոր Զելանդիայի պահեստային բանկ
Ժամային գոտիUTC+13 և UTC+12
Հեռախոսային կոդ+64
Ինտերնետ-դոմեն.nz
Մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքս0,937[4]
govt.nz

Նոր Զելանդիա (անգլ.՝New Zealand, մաորի՝Aotearoa),կղզային պետությունԽաղաղ օվկիանոսի հարավ-արևմուտքում։ Աշխարհագրական առումով երկիրը զբաղեցնում է երկու հիմնական ցամաքային տարածք՝Հյուսիսային կղզին (կամ Te Ika-a-Māui) ևՀարավային կղզին (կամ Te Waipounamu) և մոտ 600փոքր կղզիներ։ Նոր Զելանդիան տեղակայված էԱվստրալիայիԹասմանյան ծովից 1500 կմ արևելք, իսկ խաղաղօվկիանոսյան կղզեխմբային երկրներՆոր Կալեդոնիայից,Ֆիջիից ևՏոնգայից՝ 1000 կմ հարավ։ Հեռու գտնվելու պատճառով ամենաուշ բնակեցված տարածքներից մեկն է։ Երկար ժամանակ մեկուսացված լինելու պատճառով Նոր Զելանդիայում զարգացել են կենդանական, սնկային և բուսական աշխարհի բազմաթիվէնդեմիկ տեսակներ։ Երկիրն աչքի է ընկնում լեռնային մակերևույթով և բարձր լեռնագագաթներով։ Առավել աչքի են ընկնումՀարավային Ալպերը։ Նոր Զելանդիան գտնվում է Խաղաղօվկիանոսյան Հրե օղակի շրջանում, ինչի պատճառով հաճախակի են տեկտոնական շարժումները և գործող հրաբուխները։ Նոր Զելանդիայի մայրաքաղաքըՎելինգտոնն է, սակայն ամենաբնակեցված և խոշոր քաղաքնՕքլենդն է։

1250-1300 թվականներին կղզիներում բնակություն են հաստատելպոլինեզիացիները (որոնք ավելի ուշ կոչվել են նորզելանդացիներ) և ստեղծելմաորի մշակույթը։ 1642 թվականին հոլանդացի ճանապարհորդԱբել Թասմանը եղել է առաջին եվրոպացին, ով ոտք է դրել Նոր Զելանդիա։ 1840 թվականին բրիտանացի ևմաորի ղեկավարները ստորագրել ենՎայթանգիի համաձայնագիրը, որով կղզիների նկատմամբ հռչակվում էր բրիտանական գերիշխանություն։ 1841 թվականին Նոր Զելանդիան դարձել էԲրիտանական կայսրությանգաղութը, իսկ 1907 թվականին՝Դոմինիոնը։ Ներկայումս Նոր Զելանդիայի 4.7 մլնբնակչության մեծամասնությունըեվրոպական ծագում ունի․ բնիկ մաորիներն ամենամեծ փոքրամասնությունն են, որոնց հաջորդում ենասիացիները ևԽաղաղ օվկիանոսի կղզեբնակները։ Սրա արդյունքումՆոր Զելանդիայի մշակույթը հիմնականում ձևավորել են մաորի և վաղ շրջանի բրիտանացի տեղաբնակները, որը հետագայում իր վրա կրել է նաևներգաղթյալների ազդեցությունը։ Պաշտոնական լեզուներն ենանգլերենը,մաորիերենը ևՆոր Զելանդիայի ժեստերի լեզուն, սակայն գերիշխողն անգլերենն է։

Նոր Զելանդիանզարգացած երկիր է և առողջապահական, կրթական, տնտեսական ազատության և կյանքի որակի ոլորտներիմիջազգային համեմատության արդյունքում զբաղեցնում է ամենաբարձր հորիզոնականները։ 1980-ական թվականներից Նոր Զելանդիանգյուղատնտեսական, կանոնավորվող տնտեսությունից անցում է կատարելշուկայական տնտեսության։ Երկրի օրենսդիր մարմինն ընտրությամբ ձևավորվողմիապալատխորհրդարանն է, մինչդեռ օրենսդիր քաղաքական իշխանությունըԿաբինետի ձեռքում է, որը ղեկավարում էվարչապետը։Պետության գլուխն էՉարլզ III թագավորը, ով նշանակում էգեներալ-նահանգապետին։ Ըստ վարչատարածքային կառուցվածքի Նոր Զելանդիան բաժանված է 11շրջանային խորհուրդների և 67տարածքային կառավարման մարմինների։Նոր Զելանդիայի Թագավորությունն իր մեջ ներառում է նաևՏոկելաու (կախյալ տարածք),Կուկի,Նյուեյկղզիները(ինքնակառավարվող նահանգներ, որոնքմիացած են Նոր Զելանդիային) ևՌոսի կախյալ տարածքը, որը Նոր Զելանդիանպահանջում է Անտարկտիդայից։ Նոր Զելանդիան անդամագրված էՄիացյալ ազգերի կազմակերպությանը,Ազգերի համագործակցությանը,Անվտանգության խաղաղօվկիանոսյան պակտին,ԱՆԶՅՈՒՍ-ին,Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությանը,Խաղաղօվկիանոսյան կղզիների ֆորումին ևԱսիական և խաղաղօվկանոսյան տնտեսական խորհրդին։

Անվան ծագումնաբանություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Նոր Զելանդիայի առաջին քարտեզը, որը կազմել է Ջեյմս Կուկը։

Մաորիների կողմից երկրին տրված անունը չի պահպանվել, սակայն հայտնի է, որՀյուսիսային կղզին մաորիներն անվանել են Տե Իկա-ա-Մաուի (մաորիների լեզվով՝ Te Ika-a-Māui), որը թարգմանվում է որպես«Մաուիին պատկանող ձուկ»։ Մաուին մաորիների լեգենդներում հանդես է գալիս որպես կիսաստված, որն օվկիանոսում վիթխարի ձուկ է բռնել, որից հետո այն դարձել է կղզի։Հարավային կղզին ունեցել է 2 տարածված անուն՝ Տե Վաի Պաունամու (մաորիների լեզվով՝ Te Wai Pounamu) և Տե Վակա-ա-Մաուի (մաորիների լեզվով՝ Te Waka a Māui)։ Առաջին անվանումը թարգմանվում է որպես «նեֆրիտե ջուր», իսկ երկրորդ անվանումը՝ «Մաուիին պատկանող նավակ»։ Մինչև 20-րդ դարի սկիզբը Հյուսիսային կղզին բնիկները հաճախ են անվանել Աոտեարոա, որը թարգմանաբար նշանակում է «սպիտակ երկար ամպի երկիր» (աո՝ ամպ, տեա՝ սպիտակ, րոա՝ երկար)։ Ավելի ուշ հենց այս անվանումը տարածվեց մաորիերենում որպես երկրի անվանում[5][6]։

Առաջին եվրոպացի ծովագնացը, ով եղել է Նոր Զելանդիայի ափերին, հոլանդացիԱբել Թասմանն է։ Նա այդ տարածքն անվանել է «Staten Landt»՝ կարծելով, որ հարավում Նոր Զելանդիան միացված էՀարավային Ամերիկայի հարավում գտնվողՀրո երկրիհամանուն կղզու հետ[7]։ Հենց այս անվանումն էլ 1645 թվականին հոլանդացի քարտեզագիրները ձևափոխել են՝ դարձնելով լատիներեն «Nova Zeelandia»՝Նիդեռլանդների պրովինցիաներից մեկի՝Զեյլանդի (հոլ.՝Zeeland) անունով։ Հոլանդերեն անվանումն է «Nieuw Zeeland»[8][9][10]։ Ավելի ուշ բրիտանացի ծովագնացՋեյմս Կուկն իր գրառումներում օգտագործել է այդ անվան անգլերեն տարբերակը՝ «New Zealand», և հենց սա է դարձել է երկրի պաշտոնական անվանումը։

Վաղ շրջանի եվրոպացի քարտեզագիրները կղզիներն անվանել են Հյուսիսային, Միջին (ներկայիս Հարավայինը) և Հարավային (Ռակիուրա)[11]։ 1830 թվականին երկու գլխավոր կղզիներն սկսել են անվանել Հյուսիսային և Հարավային, և արդեն 1907 թվականից այս անվանումները չեն փոխվել[12]։ 2009 թվականինՆոր Զելանդիայի աշխարհագրական խորհուրդը հայտնաբերել է, որ պաշտոնապես գլխավոր կղզիների անվանումներն այդպես էլ չեն հաստատվել։ 2013 թվականին դրանք պաշտոնապես անվանվեցին Հյուսիսային (կամ Տե Իկա-ա-Մաուի) և Հարավային (կամ Տե Վաիպոունամու)[13]։ Մաորիերեն և անգլերեն անվանումները կարող են օգտագործվել հավասարապես։

Պատմություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝Նոր Զելանդիայի պատմություն

Պոլինեզիական շրջան

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Մաորիներն ամենայն հավանականությամբԹայվանիցՄելանեզիա գաղթած ժողովրդի սերունդներն են, որոնք գաղթել ենԸնկերության կղզիներ, որտեղից նորաբնակների մի մասն ուղևորվել է Նոր Զելանդիա[14]։

Նոր Զելանդիան ամենաուշ բնակեցված տարածքներից է։Ռադիոածխածնային վերլուծությունը,անտառազրկման և անապատացման ծավալները[15] և մաորիներիմիտոքոնդրիալ ԴՆԹ-ի ն գենետիկակական փոփոխականության աստիճանը[16] թույլ են տալիս եզրակացնել, որ առաջին Արևելյան պոլինեզիացիները այստեղ բնակություն են հաստատել 1250-1300 թվականներին[17][18]։ Աստիճանաբար նորաբնակները ձևավորել են իրենց սեփական մշակույթն ուլեզուն։ Վերջիններս բաժանվել ենիվիի (ցեղեր) ևհապուի (տոհմեր), որոնք համագործակցում էին, մրցակցում և պատերազմում։ Մաորիների մի մասը գաղթել էՉաթեմ կղզեխումբ (որն անվանել են Ռեկոհու), որտեղ կոչվել են մորիորի և զարգացրել իրենց առանձին մշակույթը[19][20]։Մորիորիները գրեթե ամբողջությամբ ոչնչացվել են 1835-1865 թվականներինՏարանակիի իվի մաորիների կողմից նվաճո, եվրոպացիների բերած հիվանդություններից հետո։ Մորիորի տոհմը գրեթե ամբողջությամբ ոչնչացվել է 1835-1862 թվականներին Իվի Տարանակայից մաորիների կողմից նվաճման և եվրոպացիների կողմից բերված հիվանդությունների արդյունքում։ 1862 թվականին ողջ է մնացել ընդամենը 101 մորիորի, իսկ վերջին հայտնի զտարյուն մորիորին ՝ Թոմմի Սոլոմոնը, մահացել է 1933 թվականին[21]։

Եվրոպական ժամանակաշրջան

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Առաջինեվրոպացիները, որոնք հասել են Նոր Զելանդիա, ժամանել են հոլանդացիԱբել Թասմանի հետ նավով 1642 թվականին[22]։ Տեղաբնակների հետ ընդհարումների արդյունքում խմբի անդամներից չորսը զոհվել են, իսկ նվազագույնը մեկ մաորի էլ վիրավորվել էկարտեչից[23]։ Եվրոպացիների հաջորդ այցը տեղի է ունեցել միայն 1769 թվականին․ բրիտանացի հետազոտողՋեյմս Կուկը քարտեզագրել է կղզիների գրեթե ամբողջ ափագիծը։ Կուկից հետո Նոր Զելանդիա են ժամանել բազում եվրոպացի և հյուսիսամերիկացիկետորսներ ևփոկերի որսորդներ, ինչպես նաև առևտրային նավեր, որոնք սնունդ, մետաղական գործիքներ, զենք, անտառանյութ, սննդամթերք, արտեֆակտներ և ջուր էին փոխանակում[24]։ Այս առևտրականները մաորիներին բերել ենկարտոֆիլ ևմուշկետ, որն արմատապես փոխել է այդ ժողովրդի գյուղատնտեսական և ռազմական կենսակարգը։ Կարտոֆիլը դարձավ սննդի հուսալի միջոց, որը հնարավորություն տվեց ավելի երկար արշավներ իրականացնել[25]։ Միջցեղականմուշկետային մարտերի արդյունքում (1801-1840 թվականներին տեղի է ունեցել 600 մարտ) զոհվել է 30 000-40 000 մաորի[26]։ 19-րդ դարի սկզբից Նոր Զելանդիայում սկսել են բնակություն հաստատել քրիստոնյամիսիոներները, որոնք տեղաբնակների մեծ մասինդավանափոխել են դեպի իրենց կրոն[27]։ 19-րդ դարում երկրի բնակչությունը կրճատվեց մինչև 40 %, որի պատճառը «բերված» հիվանդություններն էին[28]։  

Վայթանգիի համաձայնագրի օրինակ

1788 թվականին կապիտանԱրթուր Ֆիլիպը դարձավ նոր բրիտանական գաղութի՝Նոր Հարավային Ուելսինահանգապետը, որն այն ժամանակ ներառում էր նաև Նոր Զելանդիան[29]։ Բրիտանական կառավարությունը 1832 թվականին՝ հյուսիսային մաորիներից հանրագիր ստանալուց հետո,Ջեյմս Բասբիին նշանակեց Նոր Զելանդիայի բրիտանական ռեզիդենտ[30]։ Երեք տարի անց իմանալով ֆրանսիականՇառլ դը Տիերի բնակավայրի մասին՝մաորի ցեղերի կոնֆեդերացիանՎիլհելմ IV արքայինանկախության հռչակագիր ուղարկեց՝ հայցելով պաշտպանություն[30]։ Խռովությունները,նորզելանդական ընկերության՝ Նոր Զելանդիայում բնակվելու առաջարկությունը, որն այդ ժամանակ արդեն նավ էր ուղարկել կղզիներ՝ մաորիներից հողատարածքներ գնելու, ինչպես նաև հռչակագրի ոչ միանշանակ իրավաբանական կարգավիճակըգաղութների գործով զբաղվող նախարարությանը ստիպեցին Նոր Զելանդիա ուղարկել կապիտանՈւիլյամ Գոբսոնին՝ այնտեղ բրիտանական ինքնիշխանություն հաստատելու և մաորիների հետ համաձայնագիր կնքելու նպատակով[31]։Վայթանգիի համաձայնագիրը կնքվել է 1840 թվականի փետրվարի 6-ինԲեյ օֆ Այլենդս ծոցում[32]։ Ի պատասխան Նորզելանդական ընկերության՝Վելինգտոնում անկախ բնակավայր ստեղծելու[33] ևԱկարոայում հողատարածքներ ձեռք բերելու ֆրանսիացի բնակիչների փորձերին[34]՝ Գոբսոնը 1840 թվականի մայիսի 21-ին ամբողջ Նոր Զելանդիայում հայտարարեց բրիտանական ինքնիշխանություն, թեև այդ ժամանակ մաորիները համաձայնագրի ոչ բոլոր օրինակներն էին ստորագրել[35]։ Դրանից հետո ներգաղթյալների՝ հատկապես բրիտանացիների թիվը սկսեց աճել[36]։

Էրնսլոու լեռան պատկերը, նկարիչ՝ Ջոն Թոմսոն, յուղանկար, 1888

Նոր Զելանդիան Նոր Հարավային Ուելսիհամանունգաղութից առանձնացել է 1841 թվականի հուլիսի 1-ին[37]։ 1852 թվականին գաղութը ստացել էներկայացուցչական կառավարություն, իսկ երկու տարի անց առաջին անգամ ձևավորվել էառաջին խորհրդարանը[38]։ 1856 թվականին գաղութն ստացել է ինքնավարություն, և բոլոր ներքին հարցերը՝ բացի տեղացի բնակչությանն ուղղված քաղաքականությունից, լուծվել են ինքնուրույն։ Նոր Զելանդիան գաղութային քաղաքականությունը սկսել է վերահսկել 1860-ական թվականների կեսերից[38]։ Վախենալով, որ Հարավային կղզին հնարավոր է ցանկանա առանձին գաղութ կազմավորել, գաղութի ղեկավարԱլֆրեդ Դոմեթը հրաման արձակեց մայրաքաղաքն ՕքլենդիցԿուկի նեղուց տեղափոխելու մասին[39]։ Նոր մայրաքաղաք ընտրվեց Վելինգտոնը՝ երկրի կենտրոնում տեղակայված լինելու և հարմար ծովախորշի համար։ Խորհրդարանն առաջին անգամ Վելինգտոնում նիստ է գումարել 1865 թվականին։ Ներգաղթյալների քանակի աճով շատացան նաև հողի համար կոնֆլիկտները, որոնք 1860-1870-ական թվականներին վերաճեցինպատերազմների, որի արդյունքում մաորիներից բռնագրավվեց մեծ քանակության հող[40]։

1891 թվականին երկրում իշխանության գլուխ է եկել առաջին քաղաքական կուսակցությունը՝Լիբերալ կուսակցությունը՝Ջոն Բալանսի նախագահությամբ։ Լիբերալ կառավարությունը, որն ավելի ուշ գլխավորեցՌիչարդ Սեդոնը, ընդունեց մի շարք կարևոր սոցիալ-տնտեսական օրենքներ։ 1893 թվականին Նոր Զելանդիան դարձավ աշխարհում առաջին ինքնավար գաղութը, որը բոլորկանանց ընտրական իրավունք տվեց[41], իսկ 1894 թվականին աշխարհում առաջինն ընդունեց օրենք գործատուների և արհմիությունների միջև վեճերը կարգավորելու համար[42]։ 1898 թվականին Սեդոնի կառավարությունն օրենք ընդունեց ծերունական թոշակ սահմանելու մասին, ինչն առաջինն էր Բրիտանական կայսրության մեջ։

1907 թվականին Նոր Զելանդիայի խորհրդարանի խնդրանքովԷդուարդ VII արքան այն հայտարարել էԲրիտանական կայսրությանդոմինիոն, որն արտացոլում էր նրա փաստացի ինքնավարությունը[43][44]։Վեստմինստերյան կանոնադրությունն ընդունվել է 1947 թվականին․ այն Նոր Զելանդիային ազատել է բրիտանական խորհրդարանի գործողությունները պարտադիր կերպով ընդունելուց[38]։

Ժամանակակից պատմություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Օքլենդի կենտրոնական մասի առափը

Նոր Զելանդիան իր մասնակցությունն է ունեցել համաշխարհային քաղաքականությանը՝ որպես Բրիտանական կայսրության մաս մասնակցելովԱռաջին ևԵրկրորդ համաշխարհային պատերազմներին[45]։ Երկիրը տուժել է նաևՄեծ ճգնաժամից[46], որի արդյունքում ընտրվել է առաջին լեյբորիստական կառավարությունը և սկսվել է պաշտպանողական տնտեսությամբհամընդհանուր բարեկեցությամբ երկրի կառուցումը[47] վ։ Նոր Զելանդիայի բարգավաճումը սկսվել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո[48]։ Հենց այդ ժամանակ էլ մաորիներն աշխատանք փնտրելու նպատակով սկսել են գյուղերից քաղաքներ տեղափոխվել[49]։ Առաջ է եկելմաորիների բողոքական շարժումը, որը քննադատում էրԵվրոպակենտրոնամետությունը և զբաղվում էր այնպիսի հարցերով, ինչպիսիք ենմաորիների մշակույթի հանրահայտության բարձրացումը և Վայթանգիի համաձայնագրի շուրջվեճերի կարգավորումը[50]։ 1975 թվականին կազմավորվում էՎայթանգիի դատարանը, որի նպատակը համաձայնագրի ենթադրյալ խախտումները հետաքննելն էր, իսկ 10 տարի անց հրպարակվում է դատարանի որոշումը[32]։ Կառավարությունը պնդում է շատ իվիների հետ վեճերի կարգավորման ավարտը, սակայն արդեն 2000-ական թվականներին տարաձայնություններ առաջ եկան ափի մակընթացային հատվածի և ծովի հատակի պատկանելության շուրջ։

1987 թվականին Նոր Զելանդիան առաջինն աշխարհում օրենսդրորեն իր տարածքը հռչակեցառանց միջուկային զենքի գոտի։ Տվյալ կարգավիճակն ընդունելու արդյունքում Նոր Զելանդիան արգելեց իր տարածք մուտք գործել միջուկային զենք տեղափոխող նավերին, որն էապես սահմանափակեց ԱՄՆ-ի Ռազմածովային ուժերի նավերի մուտքը Նոր Զելանդիայի նավահանգիստներ։

2013 թվականի ապրիլին երկրում օրինականացվել եննույնասեռ ամուսնությունները[51]։

Նոր Զելանդիան շարունակում է զարգանալ որպես անկախ ժողովրդական երկիր և միջազգային տնտեսական և քաղաքական հարաբերությունների ակտիվ մասնակից, որը հատուկ ուշադրություն է հատկացնում Խաղաղօվկիանոսյան-Ասիական տարածաշրջանի երկրների միջև փոխհարաբերությունների ամրապնդմանը և զարգացմանը։

Աշխարհագրություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝Նոր Զելանդիայի աշխարհագրություն
Նոր Զելանդիան տիեզերքից

Նոր Զելանդիան տեղակայված էԽաղաղ օվկիանոսի հարավարևմտյան մասում՝պոլինեզիական եռանկյունում՝ջրային կիսագնդի կենտրոնական շրջանում[52]։ Երկրի հիմնական տարածքը զբաղեցնում ենՀարավային ևՀյուսիսային կղզիները, որոնք առանձնանում ենԿուկի նեղուցով[52], որի լայնությունն ամենանեղ հատվածում կազմում է 22.5 կմ[53]։ Կղզիների արևմտյան առափը ողողում էԹասմանյան ծովը, երկրի մնացած ափերը՝ Խաղաղ օվկիանոսը։ Բացի երկու հիմնական կղզիները, Նոր Զելանդիային է պատկանում չափով ավելի փոքր մոտ 700 կղզի, որոնց մեծ մասն անմարդաբնակ է։ Ամենախոշորներն ենՍտյուարտ կղզին,Անտիփոդների կղզին,Օքլենդ կղզին,Բաունթի,Քեմփբել,Չաթեմ ևՔերմադեք կղզիները։ Երկրի ընդհանուր մակերեսը կազմում է 268 680 կմ²։ Այն իր չափերով փոքր-ինչ փոքր էԻտալիայից կամՃապոնիայից, սակայն որոշ չափով մեծ էՄեծ Բրիտանիայից։ Նոր Զելանդիայի ափագիծը կազմում է 15 134 կմ։

Հարավային կղզին Նոր Զելանդիայի ամենախոշոր կղզին է և 12-րդը՝ մոլորակի վրա․ մակերեսը կազմում է 150 437 կմ²[54]։ Կղզում է բնակվում երկրի բնակչության մոտ 1/4-ը։ Կղզու հյուսիսից հարավ ձգվում էՀարավային Ալպեր ծալքավոր լեռնաշղթան, որի ամենաբարձր գագաթը Կուկն է (մյուս պաշտոնական անվանումը՝ Աորակի)՝ 3754 մ։ Բացի այդ, Հարավային կղզում կա ավելի քան 3000 մ բարձրություն ունեցող 18 բարձունք։ Կղզու արևելյան հատվածն ավելի հարթավայրային է և գրեթե ամբողջովին զբաղեցված է գյուղատնտեսական անդաստաններով։ Կղզու արևմտյան առափն ավելի խիտ է բնակեցված։ Այստեղ պահպանվել է վայրի բնություն՝ կուսական բուսական և կենդանական աշխարհով։ Արևմտյան հատվածը հայտնի է բազմաթիվազգային պարկերով,ֆյորդերով ևսառցադաշտերով, որոնք Հարավային Ալպերից ուղիղ իջնում են Թասմանյան ծով։ Կղզու ամենամեծ լիճըՏե-Անաուն է (Նոր Զելանդիայի չափով երկրորդ լիճը)։

113 729 կմ² մակերես ունեցող[54] Հյուսիսային կղզին իր չափով մոլորակի 14-րդ կղզին է։ Կղզին ավելի քիչ լեռնային է, քան Հարավայինը և ավելի հարմար է բնակավայրեր և ծովային նավահանգիստներ ստեղծելու համար, հենց այդ պատճառով էլ այստեղ է բնակվում բնակչության մեծ մասը և այստեղ են տեղակայված երկրի խոշոր քաղաքները։ Հյուսիսային կղզու ամենաբարձր կետըՌուապեհու գործող հրաբուխն է՝ 2797 մ։ Հյուսիսային կղզին առանձնանում է բարձր հրաբխային ակտիվությամբ․ երկրի 6 հրաբխային գոտիներից 5-ը տեղակայված են այստեղ։ Հյուսիսային կղզու ամենակենտրոնում է գտնվումԹաուփո լիճը՝ Նոր Զելանդիայի ամենամեծ լիճը։ Այստեղից է սկիզբ առնում 425 կմ երկարություն ունեցողՈւաիքաթո գետը, որը Նոր Զելանդիայի ամենաերկար գետն է։

Բնություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Ռելիեֆ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Նոր Զելանդիայի ռելիեֆը հիմնականում զառիվեր բլուրներ (Հյուսիսային կղզում) և լեռներ (Հարավային կղզում) են[55]։ Երկրի տարածքի ավելի քան 75%-ը գտնվում է ծովի մակերևույթից 200 մ բարձրության վրա։ Հյուսիսային կղզու լեռների մեծ մասը չեն գերազանցում 1700 մ-ը[55]։ Հարավային կղզու 19 գագաթները 3000 մետրից բարձր են[55]։ Հյուսիսային կղզու մերձափնյա գոտիներում լայնարձակ հովիտներ են։ Հարավային կղզու արևմտյան առափինֆյորդներ են։

Կլիմա

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Ուայթ կղզին՝ երկրում գործող բազում հրաբուխներից մեկը։

Նոր Զելանդիայի կլիման փոփոխվում է տաքմերձարևադարձայինից՝ Հյուսիսային կղզու հյուսիսում սառըչափավոր՝ Հարավային կղզու հարավում և կենտրոնական շրջաններում․ լեռնային շրջաններում գերակշռում է խիստ ալպիական կլիման։ Հարավային Ալպերի լեռնաշղթան երկիրը բաժանում է 2 հատվածի և փակելով հիմնականում արևմտյան քամիների առաջը՝ երկիրը բաժանում է երկու տարբեր կլիմայական գոտիների։ Հարավային կղզու արևմտյան առափը երկրի ամենախոնավ մասն է․ արևելյան հատվածը, որը գտնվում է վերջինիցս ընդամենը 100 կմ հեռավորության վրա, ամենաչորն է։

Թասմանյան ծովով և Ավստրալիայի ու Նոր Զելանդիայի միջով անցնողարևելաավստրալիական հոսանքն Ավստրալիայի արևելյան առափի և կղզիների կլիման ավելի տաք ու խոնավ է դարձնում, արևադարձայինը՝ մերձարևադարձային, նպաստում է արևադարձային ծովային ֆաունայի տարածմանն Ավստրալիայի և Նոր Զելանդիայի հարավարևելյան առափի մերձարևադարձային շրջաններ։

Նոր Զելանդիայի մեծ մասումտեղումների քանակը տարեկան կազմում է 600-1600 մմ։ Դրանք հարաբերականորեն հավասար են տեղաբաշխվում տարվա ընթացքում՝ բացառությամբ ամառային չոր շրջանի։

Տարեկան միջին ջերմաստիճանը հարավում կազմում է +10 °C-ից +16 °C՝ հյուսիսում։ Ամենացուրտ ամիսը հուլիսն է, իսկ ամենատաք ամիսները՝ հունվարն ու փետրվարը։ Նոր Զելանդիայի հյուսիսում ձմեռային և ամառային ջերմաստիճանների միջև տարբերությունները զգալի չեն, սակայն հարավում և արվարձանային շրջաններում տարբերությունը հասնում է մինչև 14 °C։ Երկրի լեռնային շրջաններում բարձրությանը զուգընթաց ջերմաստիճանը կտրուկ նվազում է՝ յուրաքանչյուր 100 մետրում մոտավորապես 0,7 °C։

Օքլենդում՝ երկրի ամենախոշոր քաղաքում, տարեկան միջին ջերմաստիճանը կազմում է +15,1 °C, ընդ որում ամենաբարձր գրանցված ջերմաստիճանը +30,5 °C է, իսկ նվազագույնը՝ −2,5 °C։ ՄայրաքաղաքՎելինգտոնում տարեկան միջին ջերմաստիճանը +12,8 °C է, գրանցված առավելագույն ջերմաստիճանը՝ +31,1 °C, նվազագույնը՝ −1,9 °C[56]։ Ամբողջ Օվկիանիայում ամենացածր ջերմաստիճանը նկատվել է հենց Նոր Զելանդիայում, քանի որ այն Օվկիանիայի երկրներից ամենահեռուն է գտնվում հասարակածից․ 1903 թվականի հուլիսի 18-ին ջերմաստիճանը կազմել է −25,6 °C[57]։

Նոր Զելանդիայում բացարձակ առավելագույն ջերմաստիճան գրանցվել է Հարավային կղզու հյուսիս-արևելքում՝Ռանգիորա քաղաքում՝ +42,4 °C։ Բացարձակ նվազագույն ջերմաստիճանը ևս գրանցվել է Հարավային կղզում, որտեղ կլիման ավելի չափավոր ցամաքային է, քան Հյուսիսային կղզում։

Արևոտ օրերի քանակը տարվա ընթացքում հարաբերականորեն բարձր է՝ հատկապես արևմտյան քամիներից պաշտպանված շրջաններում։ Տարածքի մեծ մասում արևային օրերի քանակը հաշվվում է 2000 ժամ[58]։ Երկրում արևային ճառագայթման ցուցիչները մոտ 40 %-ով բարձր են Հյուսիսային Ամերիկայի ցուցիչներից՝Անտարկտիդայի ոչ շատ հաստօզոնային շերտի պատճառով, որի համար էլ Նոր Զելանդիան աշխարհումմաշկի քաղցկեղ ունեցող հիվանդների թվով առաջատարներից մեկն է[59]։

Երկրի հյուսիսային հատվածի մերձափնյա շրջաններում և Հարավային կղզու արևմտյան մասում ձյուն շատ հազվադեպ է տեղում։ Մնացած տարածաշրջաններում ձմեռային ամիսներին հնարավոր է աննշան, ոչ շարունակական ձյունատեղում։

Երկրաբանական կառուցվածք

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Կուկ լեռան գագաթը

Նոր Զելանդիան ձևավորող կղզիները տեղակայված են խաղաղօվկիանոսյաներկրասինկլինալ գոտում՝լիտոսֆերայի երկու շերտերի՝ խաղաղօվկիանոսային և ավստրալիական շերտերի միջև։ Պատմական երկար ժամանակաշրջանի ընթացքում երկու շերտերի ճեղքման վայրը ենթարկվել է բարդ երկրաբանական գործընթացների, որը մշտապես փոխել է երկրի կեղևի կառուցվածքն ու ձևը։ Հենց այդ պատճառով, ի տարբերություն Խաղաղ օվկիանոսի կղզիների մեծ մասի, Նոր Զելանդիայի կղզիները ձևավորվել են ոչ միայն հրաբխային ակտիվության, այլևշերտանկումների արդյունքում և կազմված են տարաբնույթ կազմ ու հնություն ունեցող երկրաբանական ապարներից։

Այդ տարածաշրջանիերկրակեղևի ակտիվտեկտոնական գործունեությունը շարունակվում է նաև մեր մոլորակի ձևավորման ներկայիս երկրաբանական փուլում։ Եվ դրա արդյունքները նկատելի են նույնիսկ պատմական այս կարճ ժամկետում՝ եվրոպացիների՝ կղզուն տիրելու օրվանից։ Այսպես, օրինակ 1855 թվականի ավերիչ երկրաշարժի արդյունքումՎելինգտոնի ափագիծը բարձրացել է ավելի քան 1.5 մ, իսկ 1931 թվականինՆեյփիր քաղաքի մոտ տեղի ունեցած նույնպեսուժգին երկրաշարժի արդյունքում ջրի երես է դուրս եկել մոտ 9 կմ² ցամաք։

Նոր Զելանդիայի տեղակայումը պատմականորեն կապված է նրա տարածքում գործող հրաբուխների հետ։ Հետազոտողները ենթադրում են, որ կղզիները ձևավորվել են վաղմիոցենի ժամանակաշրջանում, իսկ ակտիվ հրաբխային գործունեության ժամանակակից գոտիների ձևավորման շրջանն ավարտվել է ուշ միոցենի ժամանակաշրջանում։ Խոշոր հրաբխային ժայթքումները ենթադրաբար տեղի են ունեցել ուշպլիոցենի՝ վաղպլեյստոցենի ժամանակաշրջանում, երբ կարող էր Երկրի մակերես դուրս ժայթքել մոտ 5 մլն կմ³ ապար։

Ռոթորուա քաղաքը․ լուսանկարում լավ երևում է բազամթիվ գեյզերների գոլորշին

Ժամանակակից փուլում բարձր տեկտոնական ակտիվություն ունեցող գոտին, որտեղ տեղի են ունենում բազմաթիվ երկրաշարժներ, Հարավային կղզու արևմտյան առափն է և Հյուսիսային կղզու հյուսիսարևելյան առափը։ Տարեկան կտրվածքով երկրում տեղի է ունենում մինչև 15 000 երկրաշարժ, որոնց մեծ մասն ուժգին չեն և միայն 250-ին կարելի է դասել նկատելիների և ուժգինների շարքին[60]։ Ժամանակակից պատմության մեջ առավել ուժգին երկրաշարժը գրանցվել է 1855 թվականին Վելինգտոնի մոտ, որի ուժգնությունը կազմել է 8.2 բալ․ առավել ավերիչը եղել է 1931 թվականի երկրաշարժը Նեյփիրի մոտ, որը խլել է 256 մարդկային կյանք։

Ներկայիս Նոր Զելանդիայի հրաբխային ակտիվությունը նախկինի պես բարձր է․ երկրի տարածքում գործում է 6 ակտիվ հրաբուխ, որոնցից 5-ը տեղակայված են Հյուսիսային կղզում։Թաուփո լճի շրջանում մ․թ․ա․ 186 թվականին տեղի է ունեցել մարդկության պատմության մեջ խոշորագույն, փաստաթղթագրված ժայթքումը՝Հաթեփե հրաբխի ժայթքումը[61]։ Ժայթքման հետևանքները նկարագրվել են այնպիսի հեռավոր երկրների պատմական ժամանակագրություններում, ինչպիսիք ենՉինաստանը ևՀունաստանը։ Ժայթքման վայրում այժմ տեղակայված է խաղաղօվկիանոսկան շրջանում խոշորագույն, քաղցրահամ Թաուփո լիճը, որն իր մակերեսով հավասար էՍինգապուրին։

Օգտակար հանածոներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Նոր Զելանդիայի բնական ռեսուրսները
Ածխի բաց մշակում Հարավային կղզում

Նոր Զելանդիան տեղակայված է հնդկաավստրալիական և խաղաղօվկիանոսյան սեյսմիկ օղակների սահմանին։ Վերջիններիս փոխազդեցությունը, այդ թվում նաև լեռնային զանգվածների արագ առաջացումը և ակտիվ հրաբխային գործունեությունը 2 մլն տարիների ընթացքում, որոշել են կղզիների հողազանգվածի երկրաբանությունը։

Չնայած բնական հանածոների զանազանությանը՝ արդյունաբերության մեջ մշակվում են միայնգազի,նավթի,ոսկու,արծաթի,երկաթախառն ավազաքարի ևքարածխի հանքերը։ Բացի վերոնշյալից, կանկրաքարի ևկավի մեծ պաշարներ։ Հաճախ են հանդիպում նաևալյումինի,տիտանավոր երկաթահանքի,ծարիրի,քրոմի,պղնձի,ցինկի,մանգանի,սնդիկի,վոլֆրամի,պլատինի,բարիտի և մի շարք այլ օգտակար հանածոներ, սակայն դրանց արդյունաբերական պաշարները մեծ չեն։

Հատկանշական է, որնեֆրիտի բոլոր հանքերն ու արդյունահանումը 1997 թվականից գտնվում են մաորիների ենթակայության տակ՝ պատմական այն կարևոր դերակատարման համար, որ կատարում են նեֆրիտ-պոունամուից պատրաստված իրերն այդ ժողովրդի մշակույթում։

Նոր Զելանդիայում ոսկու հաստատված պաշարները կազմում են 372 տոննա։ 2002 թվականին ոսկու արդյունահանումը կազմել է 10 տոննայից մի փոքր քիչ[62]։

Արծաթի հաստատված պաշարները կազմում են 308 տոննա։ 2002 թվականին արծաթի արդյունահանումը կազմել է գրեթե 29 տոննա[62]։

Երկաթախառն ավազաքարի հաստատված պաշարները կազմում են 874 մլն տոննա։ Արդյունահանումը սկսվել է 1960-ական թվականներին։ 2002 թվականին արդյունահանվել է մոտ 2.4 մլն տոննա երկաթախառն ավազաքար[63]։

Նոր Զելանդիայում բնական գազի հաստատված պաշարները կազմում են 68 մլրդ մ³։ Գազի արդյունահանումը սկսվել է 1970 թվականին։ 2005 թվականին երկրում արդյունահանվել է 50 մլն մ³ բնական գազ[64]։

Նավթի պաշարները կազմում են 14 մլն տոննա։ Արդյունահանումը սկսվել է 1935 թվականին։ Երկրում նավթի արդյունահանումը նկատելիորեն նվազում է վերջին տարիներին[65]։ 2005 թվականին արդյունահանվել է ավելի քան 7 մլնբարել նավթ[66]։

Ածուխի արդյունահանման ծավալները, որոնք տասնամյակներ շարունակ աճել են, կայունացվել են 21-րդ դարի առաջին տասնամյակում՝ պինդ վառելիքի սպառմանն ուղղված ծրագրերի շնորհիվ։ Արդյունահանվող ածուխի մեկ երրորդն արտահանվում է։ Երկրում շարունակում է գործել 60 ածխի հանք[67]։

Արտաքին ծովեր

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Վելինգտոն քաղաքից ոչ հեռու գտնվող առափը

Նոր Զելանդիան ծովային մեծ տարածքներով մեկուսացված է այլ կղզիներից և մայրցամաքներից։ Նրա արևմտյան առափը ողողող Թասմանյան ծովը երկիրը 1700 կմ-ով առանձնացնում է Ավստրալիայից։ Խաղաղ օվկիանոսը ողողում է երկրի արևելյան առափը և երկիրն առանձնացնում է մերձակա հարևաններից․ հյուսիսում Նոր Կալեդոնիայից՝ 1000 կմ, արևելքում Չիլիից՝ 8700 կմ, հարավում Անտարկտիդայից՝ 2500 կմ։

Նոր Զելանդիայի մերձափնյա գիծը կազմում է 15 134 կմ։ Տարածքային ջրերը՝ 12 ծովային մղոն։Բացառիկ տնտեսական գոտին՝ մինչև 200ծովային մղոն։ Բացառիկ ծովային տնտեսական գոտու մակերեսը մոտ 4 300 000 կմ² է, որը 15 անգամ գերազանցում է երկրի ցամաքի մակերեսին։

Նոր Զելանդիայում 2 մշտական ծովային հոսանք կա՝ տաք Արևելաավստրալիական և Արևմտյան քամիների հոսանքը։ Արևելաավստրալիականը, ուղևորվելով դեպի հյուսիս և հյուսիս-արևելք, ողողում է Հյուսիսային կղզու արևմտյան հատվածը։ Արևմտյան քամիների հոսանքը նկատելի է հարավում, իսկ նրա հիմնական հոսանքն անցնում է Հարավային կղզուց ավելի հարավ՝ դեպի արևելք։

Երկրի մերձափնյա ջրերում կա մինչև 700 ոչ մեծ կղզի, որոնց մեծ մասը հիմնական կղզիներից գտնվում են մինչև 50 կմ հեռավորության վրա։ Ընդհանուր թվից միայն մոտ 60-ն են պիտանի բնակության համար կամ ներկայումս բնակեցված են։

Ներքին ջրեր

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Թաուփո՝ երկրի ամենախոշոր լիճը

Իր երկրաբանական և աշխարհագրական պայմանների շնորհիվ Նոր Զելանդիան շատ գետեր ու լճեր ունի։ Գետերի մեծ մասը կարճ է (50 կմ-ից փոքր), սկիզբ են առնում լեռներից և արագ իջնում դեպի դաշտավայրեր, որտեղ դանդաղում է նրանց ընթացքը։Ուաիքաթոն երկրի ամենախոշոր գետն է, որի երկարությունը 425 կմ է։ Երկրով հոսում է ավելի քան 100 կմ երկարության 33 գետ և 51-95 կմ երկարության 6 գետ։ Գետերի և այլ ներքին ջրերի ընդհանուր երկարությունը երկրում կազմում է 425 000 կմ։

Նոր Զելանդիայում կա 3280 լիճ՝ ավելի քան 0.01 կմ² ջրային մակերեսով[68], 229 լիճ ունի ավելի քան 0.5 կմ² ջրային մակերես[68] և ևս 40-ը՝ ավելի քան 10 կմ²-ով[69]։ Երկրի ամենախոշոր լիճըԹաուփոն է (մակերես՝ 623 կմ²), ամենախորը լիճը՝Հաուրոքոն (խորությունը՝ 462 մ)[70]։ Հյուսիսային կղզու լճերի մեծ մասը ձևավորվել են հրաբխային ակտիվության, իսկ Հարավային կղզու լճերի մեծ մասը՝ սառցադաշտային ակտիվության արդյունքում։

Նոր Զելանդիան հարավային կիսագնդի այն փոքրաթիվ երկրներից է, որն իր տարածքում սառցադաշտեր ունի (Թասմանյան, Ֆոքսի և այլն)։ Թասմանյան սառցադաշտը ձևավորում է 27 կմ երկարության նեղ սառցե լեզվակ՝ որոշ տեղերում մինչև 3 կմ լայնությամբ, ընդհանուր մակերեսը 52 կմ² է։ Որոշ հատվածներում հաստությունը հասնում է 610 մ-ի և համարվում է Նոր Զելանդիայի ամենախոշոր սառցադաշտը։

Ջրային պաշարներ
[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

1977-2001 թվականների տվյալներով Նոր Զելանդիայում ջրային պաշարների վերականգնման տարեկան միջին ծավալը գնահատվում է 327 կմ³, որը բնակչության մեկ շնչին բաժին է ընկնում 85 մ³/տարի[71]։ 2001 թվականին գետերի և լճերի ջրհոսքը կազմել է մոտ 320 կմ³, սառցադաշտերի պաշարները՝ մոտ 70 կմ³, մթնոլորտային խոնավության պաշարները՝ մոտ 400 կմ³ և ընդհատակյա ջրային պաշարներինը՝ 613 կմ³[72]։

Նոր Զելանդիայում ջրային պաշարների պահպանությունը և բնակչությանն ու օբյեկտներին ջրամատակարարման ղեկավարումը գտնվում է տեղական ինքնակառավարման մարմինների ենթակայության տակ։ Ջրատնտեսական համալիրի հիմնական արտադրական ֆոնդերի արժեքը գնահատվում է ավելի քան 1 մլրդ նորզելանդական դոլար։ Կենտրոնացված ջրամատակարարման համակարգերը խմելու ջրով են ապահովում երկրի բնակչության մոտ 85 %-ին։ Երկրում սպառվող քաղցրահամ ջրի մոտ 77%-ն օգտագործվում է ոռոգման համար[73]։

Հողեր

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Ընդհանուր առմամբ երկրի հողերը քիչ բերքատու են և հարուստ չենհումուսով։ Առավել տարածված են հետևյալ հողատեսակները[74][75]՝ հրաբխային կավային հողերը, անթրոպոգենային, մուգ, հատիկավոր, բերքատու հողերը՝ սև վարելահողի շերտով, մոխրահողերը, պեմզայի, քիչ զարգացած, երիտասարդ և այլն։

Կենդանական աշխարհ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Կիվի թռչունը Նոր Զելանդիայի ազգային խորհրդանիշն է
Կակապո կամ բվային թութակ (Strigops habroptilus)
Հաաստի արծիվը հարձակվում է մոաների վրա (նկար)

Պատմական երկարատև մեկուսացվածության ու մայրցամաքներից հեռու տեղակայվածության շնորհիվ Նոր Զելանդիայի կղզիներում ստեղծվել է ինքնատիպ և անկրկնելի բնական աշխարհ, որն առանձնանում է մեծ թվով էնդեմիկ բույսերով ու թռչուններով։

Դեռ շուրջ 1000 տարի առաջ՝ նախքան կղզիներում մարդկանց մշտական բնակավայրերի հայտնվելը, պատմականորեն բոլորովին բացակայել ենկաթնասունները։ Բացառություն են կազմելչղջիկների երկու տեսակներն ու առափնյա ջրերում բնակվողկետերը, ծովառյուծներն (Phocarctos hookeri) ու ծովակատուները (Arctocephalus forsteri)։

Այդ տարածքների առաջին մշտական բնակիչների՝ պոլինեզացիների հետ միաժամանակ կղզիներում հայտնվել են մանր առնետներն (Rattus exulans) ու շները։ Ավելի ուշ առաջին եվրոպացի վերաբնակիչները բերել ենխոզեր,կովեր,այծեր,մկներ ևկատուներ։ 19-րդ դարում եվրոպական բնակավայրերի զարգցման շնորհիվ Նոր Զելանդիայում հայտնվել են կաթնասունների նորանոր տեսակներ։

Դրանցից ոմանց հայտնվելը խիստ բացասական ազդեցություն է ունեցել կղզիների բուսական ու կենդանական աշխարհների վրա։ Այդպիսի կենդանիների թվին կարելի է դասել առնետներին, կատուներին, ժանտաքիսներին,ճագարներին (որ երկիր են բերվել որսորդության զարգացման նպատակով), կնգումներին (որ երկիր են բերվել ճագարների պոպուլյացիայի վերահսկման նպատակով)։ Ներմուծվել են նաևպարկամկներ՝ մուշտակավոր գազաների որսի զարգացման նպատակով։ Երբ ստիպված են եղել կենդանիներին ազատ արձակել, նրանք սկսել են բարձրանալ էլեկտրալարերի սյուների վրա ու կրծել դրանք։ Արդյունքում քաղաքը մնացել է առանց էլեկտրականության, իսկ կենդանիները զոհվել են։ Այդ պատճառով ստիպված են եղել բոլոր սյուները պատել թիթեղով, որպեսզի պարկամկները չկարողանան մագլցել։ Մարդիկ անխոհեմաբար ներմուծել են նաև սև կարապներ, կեռնեխներ, դեղձանիկներ, արտույտներ, սագեր (ինչպես վայրի, այնպես էլ ընտանի) և թռչունների բազմաթիվ այլ տեսակներ։ Ներմուծված առնետներն ու մանր թռչունները ծառայել են որպես կեր Նոր Զելանդիայի էնդեմիկ ուեկա (լատին․՝ Gallirallus australis) թռչունի համար։ Դրանցից բացի մարդը ներմուծել է նաև եղջերուներ, խոզեր և այլ խոշոր կաթնասուններ, որոնց ազատ է արձակել՝ կարծելով, որ դրանց շնորհիվ անտառները ավելի գեղեցիկ կլինեն։ Շրջակա միջավայրում չունենալով բնական թշնամիներ՝ այդ կենդանիների պոպուլյացիաները հասել են այնպիսի չափերի, որ Նոր Զելանդիայի ֆլորայի ու ֆաունայի սկզբնական ներկայացուցիչները հայտնվել են լուրջ վտանգի տակ։ Միայն վերջին տարիներին Նոր Զելանդիայի բնապահպանության վարչությունների ջանքների շնորհիվ մերձափնյա որոշ կղզիներ ազատվել են այդ կենդանիներից, ինչը թույլ է տվել հուսալ, որ այնտեղ կպահպանվել սկզբնական բնական պայմանները։

Նոր Զելանդիայի ֆաունայի ներկայացուցիչներից առավել հայտնի ենկիվի թռչունները (Apterygiformes), որ դարձել են երկրի ազգային խորհրդանիշը։ Թռչունների շարքում առանձնանում են նաև կեան (Nestor notabilis, կամ նեստոր), կակապոն (Strigops habroptilus, կամ բվային թութակ), տակահեն (Notoronis hochstelteri)։

Միայն Նոր Զելանդիայում են պահպանվել շուրջ 500 տարի առաջ ոչնչացված հսկայական մոա (Dinornis) չթռչող թռչունների մնացորդները, որ ունեցել են 3,5 մ բարձրություն։ Ավելի ուշ՝ ենթադրաբար շուրջ 200 տարի առաջ, ոչնչացվել է նաև արծիվների հայտնի տեսակներից ամենախոշորը՝Հաաստայի արծիվը, որի թևերի բացվածքը հասել է մինչև 3 մետր, իսկ թռչունի քաշը՝ մինչև 15 կգ։

Նոր Զելանդիայում հանդիպողսողուններից ենհատերիան (Sphenodon punctatus) ուսցինկը (Scincidae)։

Միջատակերների միակ տեսակը, որ ներմուծվել է երկիր և հարմարվել այնտեղ ազատ բնակության պայմաններին,եվրոպական ոզնին է (Erinaceus europaeus)։

Նոր Զելանդիայում չկան օձեր, իսկսարդերից թունավոր է միայն կատիպոն (Latrodectus katipo)։

Երկրի քաղցրահամ ջրերում ապրում են ձկների 29 տեսակներ, որոնցից ութը գտնվում են անհետացման եզրին[71] (օրինակ՝ նորզելանդական պրոտոտրոկտը)։ Առափնյա ջրերում ապրում են մինչև 3000 տեսակի ձկներ և ծովային այլ կենդանիներ։

Նոր Զելանդիայում հանդիպում է մրջյունների 40 տեսակ։

Բուսականություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Նոր Զելանդիայի բուսական աշխարհը ներառում է բույսերի շուրջ 2000 տեսակ։

Երկրի անտառները բաժանվում են երկու հիմնական տիպերի՝ խառը մերձարևադարձային և մշտականաչ։ Անտառներում գերակշռում են Podocarpus տեսակները։ Պահպանվել են նաև նորզելանդական ագատիսի (Agathis australis) և կիպարիսի դակրիդիումի (Dacrydium cupressinum) թփուտներ, թեև դրանք խիստ կրճատվել են անտառների արդյունաբերական հատման հետևանքով։

Արհեստական անտառներում, որոնց տարածքը կազմում է ընդհանուր առմամբ շուրջ 2 մլն հեկտար, հիմնականում աճեցվում է ճառագայթաձև սոճի (Pinus radiata), որ Նոր Զելանդիա է ներմուծվել 19-րդ դարի կեսերին։ Kaingaroa Forest շրջանում ճառագայթաձև սոճու տնկարանների շնորհիվ ստեղծվել է արհեստական աճեցված ամենամեծ անտառն աշխարհում։

Նոր Զելանդիան ունի ամենամեծ թվովլյարդամամուռները՝ համեմատած այլ երկրների հետ։ Երկրի տարածքում հաշվվում է դրանց 606 տեսակ, որոնց 50 %-ը կազմում են էնդեմիկները։

Լայնորեն տարածված ենտերևացողունային մամուռներըը, որոնցից Նոր Զելանդիայի տարածքում հանդիպում է 523 տեսակ։

Բնության մեջ հայտնի անմոռուկների (Myosotis) մոտ 70 տեսակներից շուրջ 30-ը Նոր Զելանդիայի էնդեմիկներ են։ Ի տարբերություն երկրագնդի այլ տարածքներում հանդիպող անմոռուկների՝ կապույտ գույն ունեն այդ բույսի՝ Նոր Զելանդիայում հանդիպող միայն երկու տեսակներ՝ Myosotis antarctica և Myosotis capitata[76]։

Նոր Զելանդիայի տարածքում աճող ծաղկավոր խոտաբույսերի 187 տեսակներից 157-ն էնդեմիկ են։

Նոր Զելանդիայում հանդիպում են ձարխոտերի բացառիկ մեծ թվով տեսակներ՝ համեմատած նույն կլիմայական պայմաններն ունեցող այլ տարածքների հետ։ Արծաթափայլ ցիատեան (Cyathea dealbata, երկրում հայտնի է նաև որպեսարծաթագույն պտեր) հանընդհանուր ճանաչում գտած ազգային խորհրդանիշներից մեկն է և պատկերված է երկրի զինանշանի վրա։

Էկոլոգիա

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Կուկա լեռ, Հարավային կղզի

Նոր Զելանդիայի հիմնական խորհրդանիշներից մեկը նրա ջանասիրաբար պահպանվողկանաչ ու մաքուր (անգլ.՝Green and Clean New Zealand) և100 % մաքուր (անգլ.՝100% Pure New Zealand)կերպարն է[77]։ Հենց այդ պատճառով էլ շրջակա միջավայրի պաշտպանության ու պահպանության հարցերն առաջնայիններից են երկրի զարգացման մեջ։

2005 թվականին Նոր Զելանդիան դարձել է աշխարհի առաջին պետությունը, որտեղ սահմանվել է ածխածնային հարկ[78]։ Որպես կարևորագույն հեռանկարային ուղղություններից մեկը նախատեսվել է մինչև 2020 թվականը դառնալ աշխարհի առաջին երկիրը, որտեղ մթնոլորտ արտանետվող ածխածնի հարաբերակցությունը չեզոք է, և դրա շնորհիվ ստանալ աշխարհի ամենամաքուր երկրի կարգավիճակ[79]։

Երկրի օրենսդրությունը սահմանում է բնության տարածքների շուրջ 60 տեսակ, որոնք ենթակա են պաշտպանության և պահպանության։ Դրանց շարքում ամենամեծն ու ամենակարևորը ազգային պարկերն են (այդ թվում նաև ծովային պարկերը), բնության, գիտական, էկոլոգիական և զբոսաշրջայինարգելավայրերն ու արգելոցները։ Երկրում ստեղծվել է 14 ազգային պարկ[80], 4 ծովային պարկ[81], 21 ծովային և առափնյա արգելավայրեր[82] ու ավելի քան 3000 արգելոցներ։ Ազգային պարկերի, արգելավայրերի ու արգելոցների և բնության պահպանվող տարածքների ընդհանուր մակերեսը կազմում է շուրջ 6,5 մլն հեկտար, ինչը կազմում է երկրի ընդհանուր տարածքի շուրջ 25 %-ը[83]։

Երկրում գործում են մի քանի կենդանաբանական ու բուսաբանական այգիներ։ Դրանցից ամենամեծը Օքլենդի կենդանապանական այգին է, որ բացվել է 1922 թվականին և իր տարածքում ունի ավելի քան 170 տեսակի կենդանիներ։ Դրանից բացի խոշոր կենդանաբանական այգիներ են բացվել Վելինգտոնում և Օքլենդում, իսկ միակ կենդանաբանական այգին, որտեղ կենդանիները պահվում են զատության մեջ, գործում է Կրայստչերչում։Մեծ կատուների պահպանությանն ուղղությամբ մասնագիտացած յուրօրինակ կենդանաբանական այգի է գործում Ֆանգարեի քաղաքից ոչ հեռու։

Բնական աղետներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
2010 թվականի երկրաշարժ

2010 թվականի սեպտեմբերի 4-ին[84][85][86]՝ տեղական ժամանակով 4 անց 35 րոպե (UTC+12), 7,1մագնիտուդով ուժեղ երկրաշարժ է տեղի ունեցել Նոր ԶելանդիայիՀարավային կղզում՝ Քենթերբերիի շրջանում․էպիկենտրոնը գտնվել էԿրայստչերչ քաղաքից 40 կմ[87] դեպի արևմուտք՝ Դարֆիլդ քաղաքի մոտ։ Հիպոկենտրոնը գտնվել է ընդամենը 10 կմ խորության վրա։

2011 թվականի երկրաշարժ

2011 թվականի փետրվարի 22-ին 6,3 մագնիտուդով երկրաշարժ է տեղի ունեցել Նոր Զելանդիայի ափերի մոտ։ Երկրաշարժի էպիկենտրոնը գտնվել է երկրի երկրորդ ամենամեծ քաղաքի՝ Կրայստչերչի մոտ (Հարավային կղզի)։ Զոհվել է ավելի քան 180 մարդ[88][88][89][90][91][92][93]։

2016 թվականի երկրաշարժ

2016 թվականի նոյեմբերի 13-ին տեղի է ունեցել 6,2-ից մինչև 7,4 մագնիտուդով երկրաշարժների շարք Հարավային կղզում։ Ստորգետնյա ցնցումների էպիկենտրոնը գտնվել է Կայկոուրա քաղաքից մոտավորապես 39 կմ դեպի հարավ-արևմուտք՝ 10 կմ խորության վրա։ Զոհվել է երկու մարդ։

Օզոնային շերտի խնդիր

Անտարկտիդայի վերևումօզոնային շերտի քայքայման հետևանքով առաջացած հսկայական անցքի պատճառով Նոր Զելանդիայում չափազանց ուժեղ էուլտրամանուշակագույն ճառագայթումը։ Այդ պատճառովմաշկի քաղցկեղն այդ հիվադության ամենատարածված ձևն է Նոր Զելանդիայում։ Ամեն տարի գրանցվում է այդ հիվանդության 67 հազար դեպք, իսկ քաղցկեղի մյուս տեսակների՝ ընդամենը 16 հազար դեպք տարեկան։Մելանոմայով հիվանդների թիվը Նոր Զելանդիայում և Ավստրալիայում մոտավորապես չորս անգամ ավելի մեծ է, քան Կանադայում, ԱՄՆ-ում և Մեծ Բրիտանիայում։ Իրավիճակը վատթարանում է այն պատճառով, որ երկրի բնակիչների մեծ մասը բրիտանացիների սերունդներ են, իսկ վերջիններս միշտ առանձնացել են բաց գույնի մաշկով։ Նոր Զելանդիայում բաց գույնի մաշկով մարդուն այրվածք ստանալու համար բավական է նույնիսկ արևի տակ անցկացրած տասնհինգ րոպեն, այդ պատճառով էլ նրանք պետք է օգտագործեն հատուկ քսուքներ[94]։

Քաղաքներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Խոշորագույն քաղաքներ և բնակավայրերերԲնակչություն (2007)Կոորդինատներ
Օքլենդ1 294 00036°50′48″ հվ. լ. 174°45′54″ ավ. ե.HGЯOL
Վելինգտոն379 00041°17′11″ հվ. լ. 174°46′34″ ավ. ե.HGЯOL
Կրայստչերչ378 70043°31′53″ հվ. լ. 172°38′11″ ավ. ե.HGЯOL
Համիլտոն163 90037°47′13″ հվ. լ. 175°16′58″ ավ. ե.HGЯOL
Դանիդին114 60045°52′28″ հվ. լ. 170°30′12″ ավ. ե.HGЯOL
Տաուրանգա114 20037°41′03″ հվ. լ. 176°10′12″ ավ. ե.HGЯOL
Պալմերստոն Նորթ78 80040°21′20″ հվ. լ. 175°36′43″ ավ. ե.HGЯOL
Հեյստինգս64 60039°38′36″ հվ. լ. 176°50′35″ ավ. ե.HGЯOL
Նելսոն58 30041°16′14″ հվ. լ. 173°17′02″ ավ. ե.HGЯOL
Նեյպիր57 90039°29′11″ հվ. լ. 176°54′58″ ավ. ե.HGЯOL
Ռոտորուա55 50038°07′49″ հվ. լ. 176°15′01″ ավ. ե.HGЯOL
Նյու Պլիմուտ51 00039°03′28″ հվ. լ. 174°04′35″ ավ. ե.HGЯOL
Ֆանգարեի50 90035°43′22″ հվ. լ. 174°19′21″ ավ. ե.HGЯOL
Ինվերկարգիլ47 90046°24′47″ հվ. լ. 168°21′24″ ավ. ե.HGЯOL
Ուոնգանուի39 80039°55′49″ հվ. լ. 175°02′51″ ավ. ե.HGЯOL
Գիսբորն33 60038°39′58″ հվ. լ. 178°01′33″ ավ. ե.HGЯOL

Ժամային գոտի

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Նոր Զելանդիան գտնվում է երկուժամային գոտիներում։ Հարավային ու Հյուսիսային կղզիներում, ինչպես նաև նրանց հարող մանր կղզիներում օգտագործվում էնորզելանդական ստանդարտ ժամանակ (New Zealand Standard Time կամNZST) և գտնվում են համաշխարհային կոորդիանցված ժամանակից 12 ժամ առաջ (UTC)։Չաթեմ կղզեխումբի կղզիներն օգտագործում ենՉաթեմ ստանդարտ ժամանակը (Chatham Standard Time կամCHAST) և տեղակայված են համաշխարհային կոորդիանցված ժամանակից 12 ժամ 45 րոպե առաջ։ Ամռանը սլաքները տանում են մեկ ժամ առաջ և համաշխարհային կոորդիանցված ժամանակի հետ տարբերությունը կազմում է 13 ժամ NZST-ի համար և 13 ժամ 45 րոպե CHAST-ի համար։

Վարչատարածքային կառուցվածք

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Նոր Զելանդիայում հաստատված առաջին եվրոպացի վերաբնակիչները երկիրը բաժանել ենպրովինցիաների։ Տարածքների ֆինանսական կառավարման ավելի կենտրոնացված համակարգի ստեղծման նպատակով երկրի՝ պրովինցիաների բաժանումը չեղարկվել է1876 թվականին։ Դրա արդյունքում Նոր Զելանդիան մինչ օրս չունի ներպետական վարչատարածքային բաժանում այն միավորների, որ այլ երկրներում կարող են կոչվել պրովինցիա,նահանգ, մարզ։ Տարածքների ենթակայության ներկայիս համակարգը կառուցված է տեղական ինքնավարության վրա։1989 թվականից գործում էշրջանային խորհուրդների (Regional Council) ևտարածքային կառավարման մարմիններ (Territorial Authorities) վրա հիմնված համակարգ։

Վարչական կառուցվածք

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Ժամանակակից Նոր Զելանդիան ունի 12 շրջանային խորհուրդներ, որոնք իրականացնում են տեղական ինքնավարությունն ու պատասխանատու են շրջակա միջավայրի խնդիրների և տարածաշրջանային տրանսպորտային համակարգի համար։ Դրանից բացի գործում են 74 տարածքային կառավարման մարմիններ (16 քաղաքային խորհուրդներ, 57 տեղական խորհուրդներ և մեկ կղզային), որ պատասխանատու են իրենց տարածաշրջանում ճանապարհների համակարգի ու հաղորդակցման, կենսապահովման համակարգի համար, վերահսկում է շինարարությունը և այլն։

Ներկայում Նոր Զելանդիայում գոյություն ունեն շրջանային խորհուրդների կողմից ղեկավարվող հետևյալ շրջանները․

Նոր Զելանդիայի վարչական բաժանում
Նոր Զելանդիայի վարչական բաժանում
№ քարտեզի վրաՇրջանՎարչական կետրոնՄակերես,
կմ²		Բնակչություն[95],
մարդ (2013)		Խտություն,
մարդ/կմ²
1ՆորթլենդՖանգարեի13 941151 69210,88
2ՕքլենդՕքլենդ50481 415 550280,42
3ՈւաիկատոՀամիլտոն25 598403 63815,77
4Բեյ օֆ ՓլենթիՏաուրանգա12 447267 74121,51
5Գիսբորն(1)Գիսբորն835143 6565,23
6ՏարանակաիՆյու Պլիմուտ7273109 60815,07
7Մանավատու ՈւանգանուիՈւոնգանուի22 215222 67210,02
8Հոքս ԲեյՆեյպիր14 164151 17910,67
9ՎելինգտոնՎելինգտոն8124471 31558,02
10Մարլբորո(1)Բլենեմ12 48443 4163,48
11Նելսոն(1)Նելսոն44546 437104,35
12Թասման(1)Ռիչմոնդ978647 1574,82
13ՔենթերբերիԿրայստչերչ45 346539 43611,90
14Ուեսթ ՔոսթԳրեյմուտ23 33632 1481,38
15ՕտագոԴանիդին31 476202 4676,43
16ՍաութլենդԻնվերկարգիլ28 68193 3393,25
Ընդհանուր268 7154 242 05115,79

(1) շրջանային խորհուրդները միաժամանակ ունեն նաև տարածքային կառավարման մարմինների լիազորություններ։

Նոր Զելանդիայի արտաքին կղզիներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Նոր Զելանդիայի տիրապետության տակ են գտնվում ինը կղզեխմբեր, որ գտնվում ենմերձարևադարձային ևմերձանտարկտիկական գոտիներում․ դրանցից յոթը ներառված չեն որևէ վարչական միավորի շրջանի կամ մարզի մեջ։ Դրանք գտնվում են հատուկ մարմնի (անգլ.՝Area Outside Territorial Authority) անմիջական ղեկավարության ներքո։ Չաթեմ կղզիներն ունեն հատուկ տարածքային միավորի կարգավիճակ, իսկ Սոլանդր կղզին մտնում է Սաութլենդ մարզի կազմի մեջ։

Նոր Զելանդիայի արտաքին կղզիներ
Կղզեխմբեր (Բնօրինակ անվանում)Մակերես,
կմ²		Բնակչություն[95],
մարդ (2013)		Ամենաբարձր կետ (մ)Կոորդինատներ
Հյուսիսային կղզուց հյուսիս
Կերմադեկ կղզի33,08 —Մոումոուկաի (516)29°16′ հվ. լ. 177°55′ ամ. ե.HGЯOL
Թրի Քինգս (Ngamotukaraka,Manawa Tawhi)4,86 —(Հսկա կղզի) (294)34°09′ հվ. լ. 172°08′ ավ. ե.HGЯOL
Հարավային կղզուց հարավ/արևելք
Չաթեմ (Wharekauri,Rekohu)966,00600Մաունգեյթեր (294)43°54′ հվ. լ. 176°32′ ամ. ե.HGЯOL
Սոլանդր (Hautere)0,70 —(Սոլանդր կղզի) (330)46°34′ հվ. լ. 166°53′ ավ. ե.HGЯOL
Նոր Զելանդիայի մերձանտարկտիկական կղզիներ
Բաունտի1,35 —(Ֆաննել կղզի) (88)47°46′ հվ. լ. 179°02′ ավ. ե.HGЯOL
Սներս (Tini Heke)3,41 —(Նորթ Իսթ Այլենդ) (152)48°01′ հվ. լ. 166°32′ ավ. ե.HGЯOL
Անտիպոդով20,97 —Գալլովեյ լեռ (366)49°41′ հվ. լ. 178°48′ ավ. ե.HGЯOL
Օքլենդ (Motu Maha)625,60 —Դիք լեռ (705)50°42′ հվ. լ. 166°05′ ավ. ե.HGЯOL
Կեմփբելլ կղզիներ (Motu Ihupuku)113,31 —Հոնի լեռ (569)52°32′ հվ. լ. 169°09′ ավ. ե.HGЯOL
Ընդհանուր1769,28600Դիք լեռ (705)

Նոր Զելանդիայի թագավորություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Նոր Զելանդիայի թագավորության տարածքը

Նոր Զելանդիա պետությունն ունի մեկ կախյալ տարածք (Տոկելաու)։ Միևնույն ժամանակ Նոր Զելանդիան Նոր Զելանդիայի թագավորության հիմնական անդամն է՝Համագործակցության 16 թագավորություններից մեկը։ Ի տարբերություն Համագործակցության մյուս թագավորությունների՝ Նոր Զելանդիայի թագավորությունը պետություն չէ և չունի միջազգային պետական ճանաչում։ «Նոր Զելանդիայի թագավորություն» տերմինն ունի կոնցեպտուալ, խորհրդանշական բնույթ, ու մատնանշում է տարբեր երկրների, պետությունների ու տարածքների պատմության ու բարոյական արժեքների միասնականությունը և պետության միակ ղեկավարի ճանաչումը; Նոր Զելանդիայից բացի թագավորության կազմի մեջ մտնում են նաևԿուկի կղզիները,Տոկելաուն,Նյուեյը և անտարկտիկական Ռոսի տարածքը։ Կուկի կղզիներն ու Նյուեյը անկախ պետություններ են, որ ազատ ասոցացվում են Նոր Զելանդիայի հետ։ Տոկելաուն կախյալ տարածք է Նոր Զելանդիայի գերիշխանության ներքո։ Ռոսի տարածքը փոխանցվել է Նոր Զելանդիայի գերիշխանությանը1923 թվականին Մեծ Բրիտանիայի կողմից, և1961 թվականից դե ֆակտո Նոր Զելանդիան պահպանում էԱնտարկտիկայի համաձայնագրի պայմանները, ըստ որի՝ Անտարկտիդան ինտերնացիոնալ տարածք է և չի պատկանում ոչ մի պետության։

Թագավորության կազմի մեջ մտնող բոլոր պետությունների ու տարածքների բնակիչները Նոր Զելանդիայի քաղաքացի են։ Նոր Զելանդիան ապահովում է թագավորության անդամ պետությունների անվտանգությունը և ներկայացնում նրանց շահերը միջազգային մակարդակում։

Նոր Զելանդիայի միապետը թագավորության բոլոր պետությունների ու տարածքների ղեկավարն է։

Կուկի կղզիներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝Կուկի կղզիներ
Կուկի կղզիների ծովափերը նորզելանդացիների հանգստի սիրելի վայրերից են

Կուկի կղզիները դարձել են Նոր Զելանդիայի կախյալ տարածքներ1901 թվականի հունիսին բռնակցման արդյունքում, ինչն արժանացել էր Նոր Զելանդիայի խորհրդարանի հավանությանը1900 թվականի սեպտեմբեր-հոկտեմբերին։ Նոր Զելանդիայի ուղղակի կառավարումը շարունակվել է ընդհուպ մինչև1965 թվականը, երբՄԱԿ-ի հովանու ներքո երկիրը կանգնել է ինքնորոշման ուղու վրա։ Երկրում ընդունված սահմանադրության հիման վրա Կուկի կղզիները ինքնակառավարվող և Նոր Զելանդիայի հետ ազատ ասոցացվող տարածք են։ Նոր Զելանդիան պահպանում է Կուկի կղզիների անվտանգությունը պաշտպանելու պարտավորությունը, բայց ցանկացած ռազմական միջամտություն հնարավոր է միայն Կուկի կղզիների կառավարության որոշմամբ։ Նոր Զելանդիան պահպանում է նաև Կուկի կղզիների շահերը միջազգային մակարդակում ներկայացնելու պարտավորությունները, բայց ներկայում Կուկի կղզիներն ունեն իրենց դիվանագիտական ներկայացուցչություններն աշխարհի 20 երկրներում[96]։

Տոկելաու

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝Տոկելաու
Ատաֆուի գլխավոր փողոցներից մեկը, Տոկելաու

Տոկելաուն Նոր Զելանդիայի գերիշխանությանն է փոխանցվել1926 թվականին Մեծ Բրիտանիայից, որը բռնակցել էր կղզիները դրանից տասը տարի առաջ։ Ներկայում այն ոչ ինքնակառավարվող տարածք է Նոր Զելանդիայի վարչական վերահսկողության ներքո։2006 և2007 թվականներին կղզիների այդ կարգավիճակն ամրագրվել է հանրաքվեների արդյունքներով։ Բայց ՄԱԿ-ի խարտիաների համաձայն՝ Տոկելաուն և Նոր Զելանդիան շարունակում են աշխատանքներ վարել Տոկելաուի՝ լիակատար ինքնավարության անցնելու և որպես անկախ պետություն իր գոյությունը շարունակելու վերաբերյալ։2005 թվականին Տոկելաուն և Նոր Զելանդիան ստեղծել են Ազատ միության մասին պայմանագիրն ու մշակել Տոկելաուի ապագա սահմանադրության նախագիծը։2003 թվականից սկսած Տոկելաուն ինքնուրույն է վարում պետական բյուջեի հետ կապված բոլոր գործընթացները։ Միջազգային մակարդակում Տոկելաուի շահերը ներկայացնում է Նոր Զելանդիան, բայց տարածքն ունի իր ներկայացուցչությունները մի շարք միջազգային կազմակերպություններում[97]։

Նյուեյ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝Նյուեյ
Նյուեյի ափը

Նյուեյը Նոր Զելանդիայի կախյալ տարածք է դարձել1901 թվականին։1975 թվականին ՄԱԿ-ի հովանու ներքո անցկացված հանրաքվեի արդյունքում երկիրն ստացել է անկախություն, և այդ ժամանակից ի վեր, համաձայն իր սահմանադրության, ինքնավար պետություն է, որ ազատ միութան մեջ է Նոր Զելանդիայի հետ։ Թեև Նոր Զելանդիան պահպանել է Նյուեյը միջազգային մակարդակում ներկայացնելու պարտականությունները, այնուամենայնիվ, Նյուեյը գործնականում ինքնուրույն է ներկայացնում իր շահերը միջազգային մակարդակում և ինքնուրույն է մասնակցում միջազգային կազմակերպությունների աշխատանքին։ Նոր Զելանդիան պատասխանատվություն է կրում Նյուեյի անվտանգության ապահովման համար։ Նյուեյի սահմանադրությունը նախատեսում է, որ Նոր Զելանդիան պետք է տնտեսական աջակցություն ցուցաբերի երկրին, և Նոր Զելանդիան Նյուեյի պետական բյուջեի ամենամեծ դոնորն է։2006 և2007 ֆինանսական տարիներին Նյուեյն սկսել է ինքնուրույն վարել իր պետական բյուջեն, բայց 2008 թվականին բյուջեն գրեթե ամբողջովին զրկվել է դրամական մուտքերից, բացառությամբ այլ երկրներից ստացված տնտեսական օգնության[98]։

Ռոսսի տարածք

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Նորզելանդական անտարկտիկական բազա Սքոթ

Ռոսսի տարածքն անցել է Նոր Զելանդիայի ղեկավարության ներքո1923 թվականին Մեծ Բրիտանիայից։ Այդ ժամանակ էլ որոշվել են այդ տարածքների սահմաններն ու նրա կազմի մեջ մտնող հողերն ու կղզիները, որ ներառում ենՎիկտորիայի երկիրը,Ռոսսի շելֆային սառցադաշտը, Ռոսսի, Բալլենի, Սքոթ և Ռուզվելտ կղզիները։ Միամբողջ շարք պետական ակտերի հիման վրա Նոր Զելանդիան իր իրավասությունը տարածում է Ռոսսի տարածքի վրա և սահմանափակում նրա շրջակա ջրերը՝ որպես իր սեփական բացառիկ տնտեսական գոտի։ Այնուամենայնիվ, 1961 թվականին Անտարկտիկայի համաձայնագրի ստորագրումից հետո, որ ճանաչում է Անտարկտիդայի հողերի ու ջրերի նկատմամբ մի շարք պետությունների տարածքային պահանջների առկայությունը (բայց չի լուծում այդ պահանջները և սահմանափակում է նմանատիպ պահանջների հետագա առաջացումը), Նոր Զելանդիան դե ֆակտո պահպանում է մայրցամաքի ինտերնացիոնալ կարգավիճակն ու սահմանափակում իր իրավասությունը միայն սեփական անտարկտիկական կայանով կամ մայրցամաքում գտնվող իր քաղաքացիներով։ Սքոթ-Բեյս (Նոր Զելանդիա) և Մաք-Մերդո (ԱՄՆ) գիտական բազաները ամբողջ տարին բնակեցված միակ բազաներն են այդ տարածքներում[99]։

Բնակչություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

2013 թվականի մարդահամարի տվյալների համաձայն՝ Նոր Զելանդիայի բնակչությունը կազմել է 4,242 մլն մարդ, 2016 թվականի մարդահամարի տվյալներով՝ 4,742 մլն մարդ[100]։

Երկրի բնակչության հիմնական մասը կազմում են եվրոպական ծագմամբ նորզելանդացիները, որոնք հիմնականում Մեծ Բրիտանիայից գաղթածների սերունդներ են։ Երկրում առկա ենհոլանդացիների, գերմանացիների,խորվաթների, «սպիտակ» հարավաֆրիկացիների նշանակալի համայնքներ։ Ըստ 2013 թվականի մարդահամարի տվյալների՝ եվրոպական ծագում ունեցող բնակչությունը կազմում է երկրի բնակչության ընդհանուր թվի մոտավորապես 74 %-ը[101]։ Բնիկ ժողովրդի՝մաորիների ներկայացուցիչները կազմում են բնակչության շուրջ 14,9 %-ը[102]։ Հաջորդ երկու խոշորագույն էթնիկական խմբերի՝ ասիական ու պոլինեզիական ժողովուրդների ներկայացուցիչները կազմում են երկրի բնակչության 11,8 %-ը և 7,4 %-ը համապատասխանաբար[101]։Արաբները, լատինաամերիկացիները, աֆրիկացիներն ու այլք կազմում են երկրի բնակչության 2,9 %-ը։ Մարդահամարի անցկացման ժամանակ խառը ծագում ունեցող անձինք կարող են նշել երկու էթնիկական խմբեր։

Երկրի բնակիչների միջին տարիքը 2013 թվականին կազմել է շուրջ 38 տարի[103]։ 2006 թվականին ապրել է հարյուր տարեկանից մեծ ավելի քան 500 մարդ։ Նույն թվականին մինչև 15 տարեկանները կազմել են երկրի բնակչության ընդհանուր թվի 21,5 %-ը[104]։

2007 թվականին բնակչության աճը կազմել է 0,95 %[105]։ Նույն թվականին ծնելիության ընդհանուր գործակիցը կազմել է 13,61 ծնունդ 1000 մարդու հաշվով[106], իսկ մահացության ընդհանուր գործակիցը՝ 7,54 մահ 1000 մարդու հաշվով[107]։

Նորզելանդացիների մեծ մասը մշտապես (կամ երկարատև ժամանակահատվածի ընթացքում) ապրում է երկրի սահմաններից դուրս։ Նորզելանդացիների ամենամեծ սփյուռքը գտնվում էԱվստրալիայում (2014 թվականին Ավստրալիայում բնակվող նորզելանդացիների թիվը կազմել է շուրջ 567 000 մարդ[108]) և Մեծ Բրիտանիայում (2001 թվականին՝ շուրջ 50 000 մարդ, ընդ որում՝ նորզելանդացիների շուրջ 17 %-ն ունի բրիտանական քաղաքացիություն կամ այն ստանալու իրավունք[109])։ Երկրի սահմաններից դուրս բնակվող նորզելանդացիներն ավանդաբար սերտ կապ են պահում հայրենիքի հետ, և նրանցից շատերը արժանավորապես ընդգրկվել են իրենց երկրի ականավոր ներկայացուցիչների թվում։

Ըստ 2013 թվականի մարդահամարի տվյալների՝ երկրի բնակչության մեծ մասը՝ 47,65 %, դավանում էքրիստոնեություն 2001 թվականին նրանք կազմել են 58,92 %)։ Երկրում առավել տարածված քրիստոնեական ուղություններն են լատինականկաթոլիկությունը՝ 12,61 %,անգլիկան եկեղեցին՝ 11,79 %,պրեսբիտերականությունը՝ 8,47 % ևմեթոդիզմը՝ 2,64 %։ Երկրում գործում են Փրկության բանակի,յոթերորդ օրվա ադվենտիստների, Աստծո ասամբլեայի փոքր խմբեր։Բուդդայականության ներկայացուցիչները կազմում են երկրի բնակչության ընդհանուր թվի 1,50 %-ը,հինդուիզմի ներկայացուցիչները՝ 2,11 %,իսլամի ներկայացուցիչները՝ 1,18 %։ Երկրի բնակչության շուրջ 41,92 %-ը մարդահամարի ժամանակ իրենց ասոցացրել է կրոնի հետ (2001 թվականին նրանք կազմել են 29,64 %)[110]։ Երկրի բնակչության 0,01 %-ը հետևում է տարբեր նոր կրոնական ուսմունքների («նյու էյջ»)]], 0,02 %-ը՝սատանիզմի։ Նոր հեթանոսականության հետևորդներն Նոր Զելանդիայում ավելի շատ են, քան հուդայականները (հուդայականության հետևորդները 2013 թվականին կազմել են 0,18 %)[111]։

Բնիկներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝Մաորիներ

Պոլինեզիայից եկած վերաբնակիչները, որ սկսել են բնակեցնել Նոր Զելանդիայի՝ նախկինում անմարդաբնակ կղզիները մոտավորապես 11-14-րդ դարերում, հիմք են ստեղծել առանձին ժողովրդի՝ մաորիների և նրանց յուրօրինակ մշակույթի ձևավորման համար։ Մաորիների ու եվրոպացիների առաջին հանդիպումը կայացել է 1642 թվականին, երբ հոլանդացի ծովագնացԱբել Թասմանի նավը մոտեցել է Նոր Զելանդիայի ափերին։

Ժամանակակից պատմություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Մաորիների առաջնորդն իր ցեղի առաջ, 18-րդ դարի վերջի նկար

Մաորիների ու եվրոպացիների հաջորդ հանդիպումը տեղի է ունեցել1769 թվականին, երբ այդ ափերին է մոտեցելՋեյմս Կուկի արշավախումբը։ Այդ ժամանակ մաորիների ընդհանուր թվաքանակը ենթադրաբար կազմել է շուրջ 100 000 մարդ։ Մինչև1800 թվական թվականը եվրոպական նավերն սկսել են այցելել Նոր Զելանդիա բավական հաճախ, իսկ1830 թվականին Նոր Զելանդիայում արդեն ապրում էր շուրջ 2000 եվրոպացի։ Նրանց դրությունը մաորիների մոտ միշտ չէ, որ եղել է հավասար, բայց ոմանք զբաղեցրել են բավական բարձր դիրք ցեղերի հիերարխիայում։ Մաորիներն ավանդաբար չեն ունեցել առևտրային-դրամական հարաբերություններ և առևտուր, բայց կատարել են ապրանքների փոխանակում։ Այդ ավանդույթը նրանք տարածել են նաև եվրոպացի առևտրականների և կետորսների հետ հարաբերությունների վրա։ Մաորիներին ամենաշատ հետաքրքրող ապրանքներից մեկը եղել է եվրոպական հրազենը, ինչի արդյունքում 19-րդ դարի սկզբում երկրում բռնկվել է արյունահեղ միջցեղային բախումների շարք, որ կոչվել է Մուշկետային (Հրացանային) պատերազմներ և ընդմիջումներով շարունակվել մինչև1840 թվականը։ Միջցեղային կոնֆլիկտները, մաորիների ծանոթություննալկոհոլային խմիչքների հետ, ինչպես նաև նախկինում անհայտ հիվանդությունները, ինչպիսիք ենկարմրուկը,գրիպը ևվեներական հիվանդությունները, այդ տարիներին զգալիորեն կրճատել են Նոր Զելանդիայի բնիկների թվաքանակը, և1896 թվականին մաորիների թվաքանակը հասել է իր նվազագույնին ժամանակակից դարաշրջանում՝ կազմելով 42 000 մարդուց քիչ ավելի[112]։

Մաորիների բնակավայր, 19-րդ դարի կեսերի լուսանկար

1840 թվականին Մեծ Բրիտանիան և մաորի ցեղերի առաջնորդները ձեռք են բերել համաձայնություն և կնքել գրավոր պայմանագիր, որ կոչվել է Վայթանգիի պայմանագիր։ Ըստ դրա՝ մաորիները Նոր Զելանդիան հանձնել են Մեծ Բրիտանիայի հովանու տակ, բայց պահպանել են իրենց սեփականության իրավունքները, իսկ Մեծ Բրիտանիան ստացել է բացառիկ իրավունք՝ նրանցից գնելու հողային հանդավարները։ Այդ ժամանակաշրջանում տեղի է ունեցել ավելացող եվրոպական բնակչության ու մաորիների փոխադարձ ակտիվ ինտեգրացիա։ Առևտրի օբյեկտը հիմնականում շարունակել է մնալ մաորիներին պատկանող հողը, բայց սկիզբ են առել ու զարգացել մաորիների սեփական գործնական ձեռնարկումները։

Մաորիների հողի վաճառքի կայուն համակարգի ստեղծմանը և նրա արժեքի որոշմանը խանգարող խնդիրներից մեկը եղել է մաորիների և եվրոպացիների մոտ հողի նկատմամբ իրավունքի հիմնարար մեկնաբանումների հակասությունը, որը խորացել է Վայթանգիի պայմանագրի թարգմանության ձևակերպումների ոչ ճշգրտությամբ։ Պատմականորեն մաորիները նախկինում երբեք չէին վաճառել հող, բայց ցեղերի առաջնորդները կարող էին այն օգտագործման համար փոխանցել նրան, ով դրա կարիքն ուներ։ Այդ դրությունը կտրուկ տարբերվել է եվրոպական վերաբնակիչների պահանջմունքներից ու մտադրություններից։ Այդ ամենը պատճառ է դարձել մաորիների և վերաբնակիչների ու բրիտանական բանակի զորամասերի միջև զինված բախումների համար, որ տեղի են ունեցել1845 թվականից մինչև1872 թվականը և կոչվել Նորզելանդական հողային պատերազմներ։ Այդ ընդհարումների ընթացքում զոհվել է ավելի քան 2000 մաորի։ Բախումների արդյունքը եղել է երկրի ղեկավարության կողմից մաորիներից ավելի քան 14 000 կմ² հողի առգրավումը՝ որպես պատիժ նրանց կողմից ապստամբության բարձրացման համար։

Մաորիների ընտանիք, 19-րդ դարի վերջի նկար

1860-ական թվականների սկզբին Նոր Զելանդիայում մաորիների և եվրոպացիների թվաքանակներն առաջին անգամ մոտավորապես հավասարվել են․ նրանցից յուրաքանչյուրը կազմել է շուրջ 60 000[112]։ Ընդհուպ մինչև 1920-ական թվականները մաորիների թվաքանակը կամ նվազել է, կամ էլ մնացել անփոփոխ, իսկ եվրոպացիների թվաքանակը 1921 թվականին արդեն կազմել է1 200 000 մարդ։

Չնայած հասարակության մեջ մաորիների ներկայացուցիչների համամասնության նվազմանը՝ մաորիները շարունակել են մնալ սոցիալապես անկախ, թեև հեշտությամբ հարմարվել են եվրոպական քաղաքակրթության պայմաններին։ Մաորիների ներկայացուցիչներից ոմանք դարձել են նշանակալի քաղաքական գործիչներ և ձեռնարկատերեր։1858 թվականին հատուկ նախապատրաստված հրամանի հիման վրա երկրում բացվել է պետության կողմից սուբսիդավորվող դպրոցների համակարգ մաորի երեխաների համար։1865 թվականին այդ համակարգը դադարեցրել է իր գոյությունը՝ որպես պատիժ հողային պատերազմների համար, բայց երկու տարի անց վերականգնվել է։ Ընդհուպ մինչև1928 թվականը երկրում գոյություն են ունեցել առանձին ծրագրեր մաորիների և եվրոպացիների կրթության համար։1935 թվականից կրթությունը դարձել է պարտադիր (մինչև 15 տարեկան) և անվճար։

1867 թվականից սկսած՝ մաորիներն ունեն մշտական տեղեր երկրի խորհրդարանում, որոնց ընտրությունը կատարվում է առանձին քվեարկությամբ, որին մասնակցում են միայն մաորիները։2008 թվականի դրությամբ՝ խորհրդարանի յոթ տեղը (69-ից) պատկանում է նրանց։ Դրանից բացի մաորիները կարող են ընտրվել նաև ընդհանուր քվեարկությամբ։

1900 թվականին պետությունը հայտարարել է մաորիների առողջապահության զարգացման ծրագրի ստեղծման մասին։

1928 թվականին երկրի կառավարությունում հայտնվել է առաջին մաորի նախարարը։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակԳալիպլոլիի մարտերին մասնակից մաորիներ, 20-րդ դարի սկզբի նկար

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, չնայած պարտադիր զիրապարտությունը չի վերաբերել Նոր Զելանդիայի մաորիներին, զգալի թվով մաորիներ ընդգրկվել ենՆոր Զելանդիայի զինված ուժերի գործող զորաբաժանումների կազմում որպես կամավորներ և մասնակցել մարտական գործողություններիԵգիպտոսում,Իտալիայում ևՀունաստանում։

1940-1970-ական թվականներին մաորիների մոտ սկսվել էուրբանիզացիայի ակտիվ գործընթացը, և այդ ժամանակից սկսած նրանց մեծ մասը բնակվում է քաղաքներում։ 1960-1970-ական թվականներին մաորիների կրթության մակարդակի բարձրացման և նրանց բարօրության լավացման շնորհիվ սկսվել է ազգային ինքնագիտակցության աճ, ինչը հանգեցրել է երկրի զարգացման ու կայացման գործում մաորիների դերի գիտակցման անհրաժեշտության։1975 թվականին ընդունվել է պետական հրամանագիր, որ ամրագրել է Վայթանգիի պայմանագրի կարգավիճակը, և դրա հիման վրա1977 թվականից սկսած երկրում սկսել է գործել Վայթանգիի դատարանը, որը քննում է հողերի ու այլ ռեսուրսների վերադարձման, ինչպես նաև Հողային պատերազմների ժամանակաշրջանից սկսած մաորիներին հասցված վնասների փոխհատուցման հետ կապված հարցերը։ Վայթանգիի դատարանը դատական-իրավաբանական ատյան չէ, բայց ստեղծում է վերոնշյալ հարցերի վերաբերյալ խորհրդատվությունների և երկրի կառավորության ու մաորիների միջև բանակցությունների վարման մեխանիզմ։ 2008 թվականի դրությամբ վճարված փոխհատուցումների գումարը կազմել է ավելի քան 900 մլն նորզելանդական դոլար։

1987 թվականին մաորի լեզուն դարձել է Նոր Զելանդիայի պետական լեզուներից մեկը։

Ժամանակակից ժողովրդագրական դրություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Մաորիների ժամանակակից ազգագրական ներկայացում
2006 թվականի մարդահամարի տվյալների համաձայն[113][114].
  • Մաորիները կազմում են երկրի բնակչության 14,6 %-ը։ Նրանց ընդհանուր թվաքանակը կազմում է 565 329 մարդ։ Տասնհինգ տարվա ընթացքում (1991-2006 թվականներ) այդ ժողովրդի ներկայացուցիչների թվաքանակն աճել է գրեթե 30 %-ով։ Նրանց շուրջ 47 %-ը խառը ամուսնությունների (հիմնականում եվրոպացիների հետ) սերունդներ են։ Նոր Զելանդիայում ապրող մաորիների 51 %-ը տղամարդիկ են, 49 %-ը՝ կանայք։ Նրանք 35 %-ը 15 տարեկանից փոքր երեխաներ են։ Նոր Զելանդիայում ապրող մաորիների միջին տարիքը շուրջ 23 է։ Ընդ որում՝ կանանց միջին տարիքը 24 տարեկանից փոքր-ինչ ավելի է, տղամարդկանցը՝ 21 տարեկանից փոքր-ինչ ավելի։
  • Մաորիների 87 %-ն ապրում է Հյուսիսային կղզում, շուրջ 25 %-ըՕքլենդ քաղաքում և նրա մերձակայքում։ Այդ ժողովրդի ներկայացուցիչների ամենամեծ խտությունըՉաթեմ կղզում է։
  • Մաորիների 23 %-ը կարող է ազատ հաղորդակցվել մաորի լեզվով։ Շուրջ 25 %-ն ընդհանրապես չի տիրապետում այդ լեզվին։
  • Մաորիների շուրջ 4 %-ն ունի համալսարանական (կամ բարձր) կրթություն։ Մաորիների ընդհանուր թվաքանակի շուրջ 39 %-ն ունի մշտական աշխատանք լրիվ զբաղվածությամբ։

Սոցիալ-տնտեսական խնդիրներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

2008 թվականի դրությամբ՝ մաորիները կազմել ե երկրի կալանավայրերում գտնվող անձանց շուրջ 50 %-ը, իսկ երկրում կատարվող քրեկաան հանցագործությունների 42 %-ը տեղի է ունենում մաորիների մասնակցությամբ[115]։ Նոր Զելանդիայի էթնիկական խմբերից մաորիների մոտ է պահպանվում գործազրկության ամենաբարձր մակարդակը[116], նրանց մոտ կյանքի տևողությունն ամենացածրն է, իսկ հիվանդացության մակարդակը՝ ամենաբարձրը[117]։

Հաղորդակցման լեզուներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Նոր Զելանդիայի պետական լեզուներն ենանգլերենը,մաորի լեզուն ու ներզելանդերեն ժեստերի լեզուն։

Անգլերենը հաղորդակցման հիմնական լեզուն է, և երկրի բնակչության 96 %-ն օգտագործում է այն որպես այդպիսին։ Գրքերի, թերթերի ու ամսագրերի մեծ մասը հրատարակվում են անգլերենով, որը գերակշռում է նաև ռադիո- և հեռուստաեթերում։ Մաորի լեզուն երկրորդ պետական լեզուն է։2006 թվականին նորզելանդերեն ժեստերի լեզուն (New Zealand Sign Language) ստացել է երրորդ պետական լեզվի կարգավիճակ։

Անգլերենի նորզելանդական բարբառը[118] մոտ է ավստրալիականին, բայց պահպանել է Անգլիայի հարավային շրջանների անգլերենի ավելի մեծ ազդեցությունը։ Դրա հետ միասին այն ձեռք է բերելշոտլանդական ուիռլանդական առոգանության բնորոշ առանձնահատկություններ։ Առոգանության վրա որոշակի ազդեցություն է թողել մաորի լեզուն, և այդ լեզվի որոշ բառեր ներառվել են երկրի բազմազգ հասարակության առօրյա հաղորդակցման լեզվում։

Բացի դրանից, երկրում ապրում են ևս 171 լեզվական խմբերի ներկյացուցիչներ։ Անգլերենից ու մաորիից հետո ամենաշատ օգտագործվող լեզուներն են սամոաների լեզուն,ֆրանսերենը,հինդին ևչինարենը։

Մաորի լեզու

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Աշխարհի ամենաերկար տեղանունով ցուցանակ․ լեռան անվանում մաորի լեզվով, որը կարճ կոչվում էՏաումատա

Պետական լեզվի կարգավիճակ մաորի լեզու (ինքնանվանումը՝ Te Reo Māori, տե ռեո մաորի) ստացել է1987 թվականին։ Նրա օգտագործումը դարձել է պարտադիր պետական դեպարտամենտների և կառույցների անվանումներում, իսկ առանց սահմանափակումների օգտագործումը հնարավոր է դարձել պետական ծառայությունների բոլոր աշխատակիցների ու այցելուների համար, դատարաններում, հասարակական հիվանդանոցներում, ինչպես նաև զինված ուժերի զորաբաժանումներում։ Մաորի լեզվի հիմունքների ուսումնասիրումը պարտադիր դասընթաց է դպրոցական ծրագրում, իսկ մի շարք հաստատություններում ուսուցումը տարվում է երկու լեզվով։ Նոր Զելանդիայի բազմաթիվ տեղանուններ պատմականորեն ծագում են մաորի լեզվից։

Մաորինավստրոնեզիական լեզվաընտանիքի ամենահարավային լեզուն է[119]։ Շուրջ 150 մարդ նշել է, որ տիրապետում է մաորի լեզվին[120]։

Նորզելանդերեն ժեստերի լեզու

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

2006 թվականին նորզելանդերեն ժեստերի լեզվին տրվել է երկրի երրորդ պետական լեզվի կարգավիճակ[121]։ Նորզելանդերեն ժեստերի լեզուն բնական ծագում ունեցող լեզու է, որն օգտագործվում է խուլ կամ թույլ լսողություն ունեցող մարդկանց կողմից՝ հաղորդակցման նպատակով։ Նրա համար հիմք է ծառայել բրիտաներեն ժեստերի լեզուն, և այն համարում են BANZSL լեզվի բարբառներից մեկը։ Ամենօրյա հաղորդակցման մեջ, ըստ 2013 թվականի տվյալների, ժեստերի լեզուն օգտագործում է ավելի քան 24 հազար մարդ[122]։

Պետական-քաղաքական կառուցվածք

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Նոր Զելանդիան աշխարհի ամենակայուն և լավ կառավարվող երկրներից մեկն է[123]։ 2014 թվականի դրությամբ՝ Նոր Զելանդիան եղել է չորրորդ պետությունն աշխարհում դեմոկրատական ինստիտուտների հզորությամբ[124] և երկրորդըկոռուպցիայի բացակայությամբ՝ զիջելով միայնԴանիային[125]։ Նոր Զելանդիայում բարձր է բնակչության ակտիվությունը ընտրություններում (77 %,Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությունում միջինը կազմում է 68 %)[126]։

Պետական կառուցվածքի հիմունքներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Փեթսի Ռեդդի

Նոր Զելանդիանունիտար պետություն է՝ հիմնվածսահմանադրական միապետության և խորհրդարանական դեմոկրատիայի սկզբունքների վրա[127][128]։ Պետական կարգի հիմքում դրված էՎեստմինստերյան մոդելի պառլամենտարիզմի սկզբունքը, որը էությունն այն է, որ քաղաքական իշխանությունն իրականացվում է դեմոկրատական կերպով ընտրված խորհրդարանի կողմից․ թագուհին իշխում է, բայց կառավարությունը ղեկավարում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ ունի Ներկայացուցիչների պալատի աջակցությունը[129]։ 1840 թվականին ստորագրվել է Վայտանգիի պայմանագիրը, որով Նոր Զելանդիայի կղզիները դարձել են Մեծ Բրիտանիայի գաղութ[128][130]։ Նոր Զելանդիայի միապետությունն իրավաբանորեն տարբերվում է բրիտանական միապետությունից, որովհետև 1947 թվականին Նոր Զելանդիան վավերացրել է 1931 թվականի Վեստմինստերյան կանոնադրությունը, որը երկրին իրավունք է տվել ընդունել իր սեփական օրենքները[130]։

Նոր Զելանդիան իրենից կախյալ կարգավիճակ ունեցողՏոկելաուի ու Ռոսսի անտարկտիկական տարածքի և նրա հետ ազատ միություն կազմողԿուկի կղզիներ ևՆյուեյ պետությունների հետ միասին կազմում էՆոր Զելանդիայի թագավորությունը[128][130]։

Նոր Զելանդիայում չկա համակարգվածսահմանադրություն[128][131]։ Սահմանադրությունը ներառում է թագուհու առանձնաշնորհները, Միացյալ Թագովորության սահմանադրական ակտերն ու կանոնադրությունները, որոնք ընդգրկվել են Նոր Զելանդիայի սահմանադրական բազայում (Իրավունքների մեծ խարտիա)[128]։ Կարևոր սահմանադրական վավերագրեր են 1986 թվականի սահմանադրական օրենքը (որով պետության ղեկավար է ճանաչվել թագուհին, և սահմանվել են իշխանության երեք ճյուղեր՝ գործադիր (կառավարություն), օրենսդիր (խորհրդարան) և դատական), 1990 թվականի օրինագիծն իրավունքների մասին (որում շարադրվել են մարդու հիմնական իրավունքներն ու ազատությունները) և 1993 թվականի օրենքն ընտրությունների մասին, որը պարտավորեցնում է անցկացնել ազատ ու դեմոկրատական ընտրություններ[128][131]։

Գործադիր իշխանություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Պետության ղեկավարը Նոր Զելանդիայի միապետն է (1952 թվականի փետրվարի 6-ից՝Եղիսաբեթ II թագուհին)։ Միապետի կարգավիճակը սահմանված է «թագավորում է, բայց չի կառավարում» սահմանադրական սկզբունքով[132][133], և միապետը չունի նշանակալի քաղաքական ազդեցություն՝ պահպանելով հանդիսավոր ու խորհրդանշական դերը[127]։ Այնուամենայիվ, մի շարք գործառույթներ օրենսդրությամբ վերապահված են միապետին և կարող են իրականացվել միայն նրա կողմից։ Նրա առավել կարևոր լիազորություններից են գեներալ-նահանգապետի նշանակումը և այդ նշանակման մասին հրամանի ստորագրումը, երկրի խորհրդարանի հրավիրման կամ ցրելու մասին հատարարելը[134]։ Նոր ԶելանդիանԱզգերի համագործակցության մասնակից մի շարք այլ երկրների հետ միասին իրականացնում է մեկ միապետ ունենալու սկզբունքը, սահմանվել է 1926 թվականի Բալֆուրի հռչակագրով։

Երկրի տարածքում միապետի շահերը ներկայացնում է գեներալ-նահանգապետը (պաշտոնական տիտղոսը՝ Նոր Զելանդիայի գեներալ-նահանգապետ և գերագույն գլխավոր հրամանատար,Governor-General and Commander-in-Chief in and over New Zealand), որ նշանակվում է միապետի կողմից վարչապետի հանձնարարականով, որպես կանոն, հինգ տարի ժամկետով[135][136]։ Գեներալ-նահանգապետի երդումն ընդունում է Նոր Զելանդիայի գերագույն դատավորը։ Գեներալ-նահանգապետի հիմնական պարտականությունն է միապետի շահերի ներկայացումը, և նրա գործառույթները սահմանափակվում են սահմանադրական իրավունքների երաշխավոր անձի դերով, հանդիսակարգային պարտականություններով (օրինակ՝ նախարարների նշանակում վարչապետի հանձնարարականով[137]) և հասարակական ակտիվությամբ[138]։ Որպես սահմանադրական իրավունքների երաշխավոր անձ՝ գեներալ-նահանգապետն ապահովում է լեգիտիմութունն ու հետևողականությունը երկրի կառավարության աշխատանքում և իրականացնում մի շարք ֆորմալ օրենսդրական գործողություններ, որ կատարվում են վարչապետի հանձնարարականով, ինչպես նաև թագավորական առանձնաշնորհներ, օրինակ՝ խորհրդարանի ցրումը հերթական ընտրություներից առաջ կամ վարչապետի նշանակումը[139]։ Իր հանդիսակարգային պարտականությունների կատարման շրջանակներում գեներալ-նահանգապետը ներկա է գտնվում խորհրդարանի նոր նստաշրջանի առաջին նիստին, ստանում Նոր Զելանդիայում այլ պետությունների նոր նշանակված դեսպանների հավատարմագրերը, գլխավորում պետությունների ու նրանց խորհրդարանների ղեկավարների ընդունելությունները Նոր Զելանդիայում։ Հասարակական աշխատանքի շրջանակներում գեներալ-նահանգապետն ու նրա ամուսինը մասնակցում են բազմաթիվ բարեգործական միությունների հոգաբարձուների խորհուրդների աշխատանքներին և մասնակցում քաղաքացիական միջոցառումների[140]։ 1967 թվականից սկսած գեներալ-նահանգապետ նշանակվում են միայն Նոր Զելանդիայի քաղաքացիները։ Թագուհու և գեներալ-նահանգապետի իշխանությունը սահմանափակվում է սահմանադրությամբ և սովորաբար պահանջում է երկրի նախարարների կաբինետի վավերացումը[139][141]։

Խորհրդարան

Նոր Զելանդիայի խորհրդարաննօրենսդիր իշխանության միապալատ մարմին է, որի կազմի մեջ մտնում են երկրի միապետը (որ ներկայացվում է գեներալ-նահանգապետի ամենօրյա գործունեությամբ) և Ներկայացուցիչների պալատը[141]։ Նախկինում Նոր Զելանդիայում գոյություն է ունեցել նաև խորհրդարանի երկրորդ պալատ՝ Օրենսդիր խորհուրդը, որը լուծարվել է 1951 թվականին[141]։ Խորհրդարանի աշխատանքում միապետի դերը սահմանափակվում է Խորհրդարանի հրավիրմամբ ու ցրելով և Ներկայացուցիչների պալատի կողմից ընդունվող օրենսդրական ակտերի վրա թագավորական վավերագրի դրմամբ։ Թագավորական իշխանության նկատմամբ խորհրդարանի գերակայությունն սկզբում հայտնվել է Մեծ ԲրիտանիայումԻրավունքների մասին բիլլով, և հետագայում ամրագրվել Նոր Զելանդիայում առանձին օրենքով[141]։ Երկրի առաջին խորհրդարանը ձևավորվել է 1852 թվականին։ Խորհրդարանի նիստերը վարում է նրա խոսնակը[142]։

Ներկայացուցիչների պալատն ընտրվում է ժողովրդավարական ընտրությունների արդյունքում, որոնցում հաղթած կուսակցությունը կամ կոալիցիան ձևավորում է կառավարությունը[141]։ Այդպիսի հնարավորության բացակայության և համապատասխան քվերակության դեպքում ստեղծվում է փոքրամասնությունների կառավարություն։ Վարչապետ սովորաբար դառնում է հաղթող կուսակցության կամ կոալիցիայի ներկայացուցիչը։ Վարչապետից և նախարարներից կազմված կաբինետը պետության բարձրագույն օրինաստեղծ մարմինն է և կրում է պատասխանատվություն խորհրդարանի կարևորագույն գործողությունների համար[143]։ Ավանդաբար կաբինետի անդամները կոլեկտիվ պատասխանատվություն են կրում որոշումների համար[144]։

Ներկայացուցիչների պալատ

Նոր Զելանդիայի ներկայացուցիչների պալատը (անգլ.՝New Zealand House of Representatives) ունի 120 անդամ[145], որոնցից յոթի տեղը վերապահված է մաորիներին[146]։ Ներկայացուցիչների պալատի անդամներն ընտրվում են 1993 թվականի՝ Ընտրությունների մասին օրենքին համապատասխան[147] (երեք տարին մեկ համընդհանուր ազգային ընտրություններում, որ անցկացվում են խառը համամասնական ընտարական համակարգի սկզբունքներով[148])։ Ներկայացուցիչների պալատն իր անդամներից ընտրում է Նախարարների կաբինետի անդամներին ու վարչապետին։ 1936 թվականին Նոր Զելանդիան դարձել է աշխարհի առաջին պետությունը, որ կանոնավորապես հեռարձակում է խորհրդարանի նիստերը ռադիոյով[149]։

1951 թվականից Ներկայացուցիչների պալատը երկրի խորհրդարանի միակ պալատն է։ 1947 թվականին Վեստմինստերյան կանոնադրության ընդունումից հետո Ներկայացուցիչների պալատը դարձել է երկրի ընտրովի բարձրագույն օրենսդիր մարմինը։ Հիմնվելով պատմական ավանդույթի վրա՝ Նոր Զելանդիայի ներկայացուցիչների պալատի կառուցվածքն ու կազմակերպման ձևը հիմնվել է պառլամենտարիզմի Վեստմինստերյան մոդելի սկզբունքների վրա։ Այդ մոդելում էական փոփոխություններ են սկսել տեղի ունենալ միայն 1950-ական թվականներին․ 1951 թվականին լուծարվել է նշանակվող անդամներ ունեցող բարձրագույն Օրենսդիր խորհուրդը, խորհրդարանը դարձել է միապալատ ու ամբողջովին ընտրովի[150], փոխվել է Պալատի աշխատանքի ընթացակարգը։

Կառավարության ղեկավար

Նոր Զելանդիայի կառավարության ղեկավարը վարչապետն է[151]։ Երկրի վարչապետ դառնում է այն կուսակցական խմբավորման ղեկավարը, որը Ներկայացուցիչների պալատի անդամների ընտրություններում ստացել է ձայների մեծամասնությունը (այդ թվում նաև կոալիցիոն մեծամասնություն)։ Վարչապետն իր պաշտոնում նշանակվում է գեներալ-նահանգապետի կողմից[152]։

Նոր Զելանդիայի այս կամ այն պետական պաշտոնյայի դերը որոշող օրենքների հավաքածուի մեծ մասի նման երկրի վարչապետի պարտականությունները չունեն օրենսդրական հիմք և մեծ մասամբ որոշվում են սահմանադրական սովորույթներով։ Ներկայացուցիչների պալատի մյուս անդաների շարքում նրա դիրքը որոշվում է «Առաջինը հավասարների մեջ» (Primus inter pares) սկզբունքով, և զբաղեցնելով բարձրագույն վարչական պաշտոնը՝ վարչապետը, այնուամենայնիվ, պարտավոր է հետևել Նախարարների կաբինետի որոշումներին։ Նոր Զելանդիայի վարչապետի հիմնական իրավունքներից ու պարտականություններից են՝

  • Ներկայացուցիչների պալատի նիստերի օրակարգը որոշելու իրավունք,
  • Գեներալ-նահանգապետին նախարարի պաշտոնում նշանակելու կամ ազատելու թեկնածուի ներկայացնելու իրավունք,
  • Վարչապետի տեղակալի նշանակման կամ նրան պաշտոնից ազատելու իրավունք,
  • Թագուհուն խնդրելու, որ գեներալ-նահանգապետին հանձնարարի առաջարկել Խորհրդարանի նոր ընտրությունների ամսաթիվը,
  • Գեներալ-նահանգապետի պաշտոնի համար միապետին թեկնածու առաջադրելու իրավունք։

2017 թվականի հոկտեմբերին Նոր Զելանդիայի վարչապետ է դարձել Լեյբորիստական կուսակցության առաջնորդ Ջասինդա Արդերնը[153]։

Նախարարների կաբինետ

Նախարարների կաբինետը Ներկայացուցիչների պալատի գործադիր մարմինն է և երկրիգործադիր իշխանության բարձրագույն մարմինը։ Նախարարների կաբինետի ղեկավարը քարտուղարն է (Secretary of the Cabinet)[154]։ Նախարարների կաբինետի բոլոր անդամները միաժամանակ նաև Գործադիր խորհրդի անդամներ են[155]։ Նախարարների կաբինետի անդամները նշանակվում են գեներալ-նահանգապետի կողմից՝ վարչապետի հանձնարարականով և դառնում են Նոր Զելանդիայի կառավարության նախարարներ (անգլ.՝Cabinet ministers), թեև մի շարք դեպքերում կառավարության նախարարը կարող է չլինել Նախարարների կաբինետի անդամ[155]։ Իր աշխատանքի ընթացքում Նախարարների կաբինետը բաժանվում է ճյուղային հանձնաժողովների, որ նախապատրաստում են որոշումների նախագծեր, որոնք դրանից հետո ներկայացվում են ամփոփիչ քննարկման։ Նախարարների հանձաժողովի որոշումներն ընդունվում են ձայների պարզ մեծամասնությամբ։

Գործադիր խորհուրդ

Գործադիր խորհուրդը գեներալ-նահանգապետին առընթեր գործող խորհրդակցական մարմին է։ Գործադիր խորհրդի անդամ կարող է լինել միայն խորհրդարանի անդամը։ Գործադիր խորհրդի անդամները թագավորական նախարարներ են (անգլ.՝Ministers of the Crown)՝ անկախ նրանից, թե արդյոք Նախարարների կաբինետի անդամ են նրան, թե ոչ[156]։ Գործադիր խորհրդի որոշումները, որպես կանոն, ներկայացվում են ուղղակիորեն գեներալ-նահանգապետին (թեև գեներալ-նահանգապետը խորհրդի անդամ չէ) և ձևավորվում են Նախարարների կաբինետի վարած քաղաքականության հիման վրա։

Դատական համակարգ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Դատարանի շենք, քաղաք Տոկորոա

Նոր Զելանդիայի իրավաբանական-իրավական համակարգի հիմքում ընկած է ընդհանուր իրավունքը։ Դատավորների և դատարանների աշխատակիցների նշանակման վրա չէն կարող ազդել քաղաքական պատկերացումները, նրանք գտնվում են խիստ հսկողության տակ իրենց պաշտոնավարման ընթացքում, որպեսզի դատական իշխանությունը մնա կառավարությունից անկախ, ինչպես պահանջում է սահմանադրությունը[157]։ Տեսականորեն դա նշանակում է, որ դատական իշխանությունը կարող է օրենքը մեկնաբանել բացառապես խորհրդարանի օրենսդրական ակտերի հիման վրա՝ չկրելով կողմնակի ազդեցություն[158]։ Լոնդոնի Գաղտնի խորհրդի դատական կոմիտեն եղել է վերջին ատյանի բողոքարկման դատարան մինչև 2004 թվականը, երբ ստեղծվել է Նոր Զելանդիայի գերագույն դատարանը։ Դատական իշխանությունը ղեկավարում է Նոր Զելանդիայի գերագույն դատավորը[159], ներառյալ նաև Բողոքարկման դատարանը (անգլ.՝Court of Appeal of New Zealand), Բարձրագույն դատարանը (անգլ.՝High Court of New Zealand) և նրանց ենթակա՝ ավելի ցածր ատյանի բոլոր դատարանները[157]։

Դրանից բացի, Նոր Զելանդիայում գործում են 62 շրջանային դատարաններ[160] (District Court), որտեղ քննվում են այն գործերը, որոնցում պատասխանող կողմին չի սպառնում ցմահ ազատազրկում կամ վնասի արժեքը չի գերազանցում 200 000 նորզելանդական դոլարը[161]։

Երկրում գործում է նաև մասնագիտացված դատական ինստիտուտների համակարգ՝ Ընտանեկան դատարան (անգլ.՝Family Court), որ զբաղվում է ծնողական պարտականությունների հետ կապված գործերի քննությամբ[162], Երիտասարդական դատարան (Youth Court), որ զբաղվում է 12-16 տարեկան անձանց գործերի քննությամբ[163], Բնապահպանական դատարան (Environment Court)[164], Աշխատանքային իրավունքի հարցերով դատարան (Employment Court)[165] և այլն[166]։

Դատական համակարգի ղեկավարը միապետն է։

Ներքին քաղաքականություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Ընտրական համակարգ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Կառավարական շենքերի համալիրը Վելինգտոնում

Նոր Զեանդիայում 1853-1993 թվականներին անցկացված գրեթե բոլոր խորհրդարանական ընտրություններն անցկացվել են հարաբերական մեծամասնության համակարգով[167]։ 1930-ական թվականներից սկսած՝ երկրի քաղաքական հորիզոնում գերիշխում են երկու կուսակցություններ՝ Ազգային ևԼեյբորիստական[167]։ 1996 թվականից օգտագործվում է համամասնակական քվերակություն՝ խառը ընտարական համակարգ[157]։ Յուրաքանչյուր ընտրող ունի երկու ձայն՝ մեկը միամանդատ շրջանների համար (ընդ որում՝ մի քանի տեղեր վերապահված են մաորիների համար)[168], իսկ մյուսը՝ կուսակցության։ 2014 թվականից խորհրդարանի 71 տեղ նախատեսված է միամանդատ պատգամավորների (ներառյալ յոթ տեղմաորիների համար), իսկ մյուս 49 տեղը բաշխված են այնպես, որ խորհրդարանում կուսակցության տեղերի քանակը համապատասխանի նրա օգտին քվեարկած ընտրողների քանակին (սակայն խորհրդարանի կազմում ընդգրկվելու համար կուսակցությունը պետք է հաղթահարի 5 տոկոսի շեմը կամ հաղթի մեկ տեղ միամադատ շրջանի համար)[169]։ Այդ համակարգը գրեթե բացառում է մեկ կուսակցության կողմից Պալատի բոլոր տեղերն զբացեցնելու հնարավորությունը և կարևոր է դարձնում կուսակցական կոալիցիաների ձևավորման հարցը, որի մասին հաճախ հայտարարվում է ընտրություններից առաջ[170]։

2005 թվականի մարտից մինչև2006 թվականի օգոստոս Նոր Զելանդիան եղել է աշխարհի միակ երկիրը, որտեղ կառավարության բոլոր կարևոր պաշտոնները (կառավարության ղեկավար, գեներալ-նահանգապետ, վարչապետ, խորհրդարանի խոսնակ և Գերագույն դատարանի գլխավոր դատավոր) զբաղեցրել են բացառապես կանայք[171]։

Նոր Զելանդիայի՝ 18 տարին լրացած յուրաքանչյուր քաղաքացի իրավունք ունի առաջադրել իր թեկնածությունը Ներկայացուցիչների պալատի ընտրություններում։ Նոր Զելանդիայի բոլոր քաղաքացիները և նրա մշտական բնակիչները (Permanent Resident) իրավունք ունեն մասնակցելու ընտրություններին, որոնք անցկացվում են երեք տարին մեկ։

Հիմնական քաղաքական կուսակցություններ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

2015 թվականի դրությամբ՝ Նոր Զելանդիայում գրանցված է 15 քաղաքական կուսակցություն[172]։ Դրանից բացի երկրում գործում են ևս շուրջ 15 չգրանցված քաղաքական կուսակցություններ։ Երկրի խոշորագույն կուսակցություններ ընդունված է համար աջամետ Ազգային կուսակցությունն ու ձախակողմյան Լեյբորիստական կուսակցությունը։

Ըստ խորհրդարանում ներկայացվածության՝ առավել ազդեցիկ կուսակցություններն են[173]․

  • Ազգային կուսակցություն (National Party),
  • Լեյբորիստական կուսակցություն (The Labour Party of New Zealand),
  • Նոր Զելանդիայի կանաչների կուսակցություն (Green Party of Aotearoa New Zealand),
  • Նոր Զելանդիան ամենից առաջ (New Zealand First),
  • Մաորի կուսակցություն (Maori Party),
  • Նոր Զելանդիայի միացյալ ապագա (United Future New Zealand),
  • ACT New Zealand։

Լիբերալ կուսակցությունը (Liberal Party), որ պաշտոնապես հիմնադրվել է 1891 թվականին և դադարեցրել իր գոյությունը 1927 թվականին, եղել է երկրում ստեղծված առաջին քաղաքական կուսակցությունը։

Արտաքին քաղաքականություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Նոր Զելանդիայի դիվանագիտական ու հյուպատոսական ներկայացուցչությունների տեղակայումն աշխարհում
Անզաք օրվա տոնում ազգային զինվորական հուշարձանի մոտ

Երկրի պատմության վաղ շրջանում արտաքին առևտուրն ու արտաքին քաղաքականությունը եղել են բրիտանական գաղութային կառավարության վերահսկողության տակ[174]։ 1923 և 1926 թվականների կայսերական կոնֆերանսներում որոշվել է, որ Նոր Զելանդիան կարող է ինքնուրույն ստորագրել քաղաքականպայմանագրերը, և առաջին այդպիսի պայմանագիրը (Ճապոնիայի հետ) վավերացվել է 1928 թվականին։ 1939 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Նոր Զելանդիան միացել է Բրիտանիային և պատերազմ հայտարարելԳերմանիային, իսկ վարչապետՄայքլ Սևիջն ասել է․

Ուր նա է գնում, այնտեղ էլ գնում ենք մենք, որտեղ նա կանգնում է, այնտեղ էլ մենք ենք կանգնում[175]։

Բնօրինակ տեքստ(անգլ.)  

Where she goes, we go; where she stands, we stand.

Մաորիների գումարտակը պարում էհակաԵգիպտոսում, 1941 թվական

1951 թվականին Մեծ Բրիտանիան սկսել է ավելի մեծ ուշադրություն դարձնել իր շահերին Եվրոպայում[176], իսկ Նոր Զելանդիան, Ավստրալիան ու ԱՄՆ-ն կնքել են ԱՆԶՅՈՒՍ պայմանագիրը (անգլ.՝ANZUS Security Treaty — Australia, New Zealand, United States) կամ «Խաղաղօվկիանոսյան անվտանգության դաշինք»)[177]։

ԽԱղաղ օվկիանոսի կղզի-պետությունների քաղաքական կյանքում Նոր Զելանդիան ունի էական մասնակցություն։ Նոր Զելանդիայի մարդասիրական օգնության զգալի մասը ստանում են այդ երկրները, բազմաթիվ տեղացիներ մեկնում են Նոր Զելանդիա՝ աշխատանք փնտրելու[178]։ 1970 թվականի՝ սամոական քվոտայի և 2002 թվականի խաղաղօվկիանոսյան վիզայի մասին օրենքների համաձայն՝ մինչև 1100 մարդ Սամոայից և մինչև 750 մարդ խաղաղօվկիանոսյան այլ երկրներից կարող են դառնալ Նոր Զելանդիայի մշտական բնակիչ ամեն տարի։ 2007 թվականին հնարավորություն է ստեղծվել նաև ստանալ ժամանակավոր աշխատանքային վիզա սեզոնային աշխատանքների կատարման համար, և 2009 թվականին դրանով Նոր Զելանդիա է մեկնել խաղաղօվկիանոսյան երկրների շուրջ 8000 բնակիչ[179]։

Զինված ուժեր

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝Նոր Զելանդիայի զինված ուժեր
Նորզելանդական հետևակըՍոմի ճակատամարտի ժամանակ, 1916 թվականի սեպտեմբեր

Նոր Զելանդիայի զինված ուժեը բաժանվում են երեք տեսակի զորքերի՝Նոր Զելանդիայի ռազմածովային ուժեր,Նոր Զելանդիայի բանակ ևՆոր Զելանդիայի թագավորական ռազմաօդային ուժեր[180]։ Ազգային անվտանգությունը մեծ ծախսեր չի պահանջում, քանի որ ուղղակի հարձակումը քիչ հավանական է[181], և զինված ուժերը պահելու ու երկրի պաշտպանության ծախսերը կազմում ենՀԱԱ շուրջ 1 %-ը[182]։ Երկիրը մասնակցել էԱռաջին ևԵրկրորդ համաշխարհային պատերազմներին, ներառյալԴարդանելի օպերացիային,Կրետեի ռազմագործողությանը[183], Էլ Ալամեյնի[184] և Մոնտե Կասինոյի ճակատամարտերին[185]։ Դարդանելի օպերացիան կարևոր նշանակություն է ունեցել նորզելանդականնույնականության ձևավորման հարցում[186][187] և ամրապնդել Անզաքի մասնակցության՝ Ավստրալիայի հետ ընդհանուր փորձը[188]։ Ըստ Մերի Էդմոնդ Փոլի՝ «Առաջին համաշխարհային պատերազմը սպիներ է թողել Նոր Զելանդիայի հասարակության վրա․ պատերազմի արդյունքում զոհվել է 18 500 մարդ, ավելի քան 41 000 մարդ վիրավորվել է, շատերն ստացել են հոգեբանական տրավմաներ, ընդհանուր առմամբ օվկիանոսից այն կողմ ուղարկված 103 000 զինվորներից և միլիոնից քիչ ավելի բնակչությունից»[189]։ Նոր Զելանդիան որոշիչ դեր է կատարել Լա Պլատայի ճակատամարտում[190] և Բրիտանիայի համար օդային պայքարում[191][192]։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ ԱՄՆ-ն Նոր Զելանդիայում տեղակայել է ավելի քան 400-հազարանոց համակազմ[193]։

Դրանից բացի Նոր Զելանդիան մասնակցել էԿորեական,Անգլո-բուրական[194], Մալայական[195],Աֆղանական պատերազմներին ևՊարսից ծոցի պատերազմին։ Նոր Զելանդիայի տարածաշրջանային ու գլոբալ խաղաղարարական առաքելությունների է մասնակցելԿիպրոսում,Սոմալիում,Բոսնիա և Հերցեգովինայում,ՍինայումԱնգոլայում,Կամբոջայում,Իրան-իրաքյան սահմանին, Բուգենվիլում, ինչպես նաևՍողոմոնյան Կղզիներում[196]։

Նոր Զելանդիան զբաղեցրել է ութերորդ տեղը Գլոբալ զարգացման կենտրոնի 2012 թվականի ցանկում, որում ներկայացվել են առավել զարգացած երկրները՝ ըստ ավելի աղքատ պետությունների բարօրության բարձրացման գործում իրենց ներգրավվածության մակարդակի[197]։ Նոր Զելանդիան զբաղեցրել է չորրորդ տեղը խաղաղասիրության վարկանշային աղյուսակում 2014 թվականին[198]։

Միջազգային վարկանիշներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Նոր Զելանդիան ընդգրկված է աշխարհի ամենազարգացած երկրների շարքում, մշտապես զբաղեցնում է առաջատար հորիզոնականներ կյանքի որակի և տնտեսական ու սոցիալական զարգացման համաշխարհային վարկանշային աղյուսակներում։

ՎարկանիշՀորիզոնական
Խաղաղասիրության գլոբալ ինդեքս[199], 2015 թվական4 (162-ից)
Կոռուպցիայի ընկալման ինդեքս[200][201], 2017 թվական1 (180-ից)
Տնտեսության մրցունակության վարկանիշ[202], 2009-2010 թվականներ23 (133-ից)
Բիզնեսի խոչընդոտների ինդեքս[203], 2018 թվական1 (190-ից)
Մարդկային զարգացման ինդեքս, 2017 թվական16 (189-ից)
Կոռուպցիայի ընկալման ամենաբարձր համաթիվն ունեցող 10 երկրներ, 2021
ԵրկիրԿոռուպցիայի ընկալման համաթիվ
Նոր Զելանդիա Նոր Զելանդիա
88
Դանիա Դանիա
88
Ֆինլանդիա Ֆինլանդիա
88
Նորվեգիա Նորվեգիա
85
Սինգապուր Սինգապուր
85
Շվեդիա Շվեդիա
85
Շվեյցարիա Շվեյցարիա
84
Նիդերլանդներ Նիդերլանդներ
82
Լյուքսեմբուրգ Լյուքսեմբուրգ
81
Գերմանիա Գերմանիա
80

Աղբյուրը՝World Population Review

Պետական խորհրդանիշներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Պետական դրոշ
Պետական զինանշան
Հիմնական հոդվածներ՝Նոր Զելանդիայի դրոշ ևՆոր Զելանդիայի զինանշան

Նոր Զելանդիայի դրոշը, որ հաստատվել է 1902 թվականի մարտի 24-ին, ուղղանկյուն պաստառ է 1:2 հարաբերությամբ[204]։ Ներկայիս դրոշի նախատիպը՝ կապույտ գույնի և անկյունում Մեծ Բրիտանիայի դրոշով, ստեղծվել է 1865 թվականին, երբ կառավարությունը որոշել է, որ բրիտանական գաղութների բոլոր նավերը պետք է ունենան այդպիսի դրոշ։ 1867-1869 թվականներին ներքևի աջ անկյունում եղել ենNZ տառերը, իսկ 1869-1902 թվականներին՝ սպիտակ եզրագծով չորս կարմիր աստղեր[204]։ Դրոշի կապույտ ֆոնն ասոցացվում է երկիրը շրջապատող ծովի ու երկնքի կապույտ գույնի հետ[205]։ Հարավային Խաչի աստղերն ակնարկում են երկրի գտնվելը Խաղաղ օվկիանոսի հարավային հատվածում։ Մեծ Բրիտանիայի դրոշը նշում է այն պատմական փաստը, որ երկիրը եղել է նախկին Բրիտանական գաղութ[205]։

Նոր Զելանդիայի առաջին պետական զինանշանն սկսել է օգտագործվել1911 թվականին, իսկ ներկայիս զինանշանն ընդունվել է1956 թվականին։ Այն վահան է, որը մի կողմից բռնել է ձեռքին Նոր Զելանդիայի դրոշ պահած սպիտակամորթ կինը, մյուս կողմից՝ մաորի ռազմիկ։ Վահանի վերևում սուրն Էդուարդի թագն է։ Վահանի ներքևում ձարխոտի երկու ճյուղեր են։ Գերբն արտահայտում է երկրում բնակվող բոլոր ժողովուրդների ու մշակույթների միասնությունը և նվիրվածությունը նորզելանդական միապետությանը[206]։

Նոր Զելանդիայում պետական են ճանաչվել երկու հիմներ՝ «Աստված, պաշտպանիր Նոր Զելանդիան» (անգլ.՝God, Defend New Zealand) և«Աստված, պահպանիր թագուհուն» (անգլ.՝God, Save the Queen)։ Չնայած երկուսն էլ ունեն հավասար կարգավիճակ, ավելի շատ օգտագործվում է «Աստված, պաշտպանիր Նոր Զելանդիան» հիմնը։

«Աստված, պաշտպանիր Նոր Զելանդիան» հիմնի տեքստը գրել է Թոմաս Բրաքենը (անգլ.՝Thomas Bracken)1870 թվականին։ տեքստի համար երաժշտության՝ 1876 թվականին անցկացված մրցույթում հաղթել է Ջոն Ժոզեֆ Վուդսը (անգլ.՝John Joseph Woods)։ Երգն արժանացել է ժողովրդականության, և1940 թվականին երկրի կառավարությունը ձեռք է բերել նրա հեղինակային իրավունքներն ու այն հայտարարել ազգային հիմն։ Բայց միայն1977 թվականին է երգն օրենքով հաստատվել որպես երկրորդ պետական հիմն։

«Աստված, պաշտպանիր Նոր Զելանդիան» հիմնի տեսքտը կազմված է հինգ տնից։ Երգի բնօրինակը գրվել է անգլերեն, պաշտոնական տարբերակն ունի նաև մաորի լեզվով թարգմանություն։ Ավանդաբար պետական միջոցառումների ժամանակ կատարվում է միայն առաջին տունը․ սկզբում հնչում է մաորի լեզվով տարբերակը, ապա՝ անգլերեն[207]։

Տնտեսություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Տեսարն դեպի Օքլենդ քաղաք

Նոր Զելանդիանզարգացած երկիր է շուկայական տնտեսական համակարգով, որի հիմքը կազմում ենգյուղատնտեսությունը,մշակող ուսննդի արդյունաբերությունը ևզբոսաշրջությունը։ Երկրի տնտեսությունն ունի արտահանման ուղղվածություն։ Հիմնական առևտրային գործընկերներն են Ավստրալիան, ԱՄՆ-ն,Ճապոնիան,Չինաստանը։

Նոր ԶելանդիայիՀամախառն ազգային արդյունքը (ՀԱԱ) 2016 թվականին կազմել է 186,7 մլրդ ամերիկյան դոլար, և երկիրն այդ ցուցանիշով աշխարհում զբաղեցրել է 58-60-րդ տեղը՝ ըստ տարբեր գնահատականների[208]։ Պետական բյուջեի եկամուտները կազմում են 54,36 մլրդ դոլար[209]։ Բնակչության մեկ անձի հաշվով եկամուտը 2007 թվականին կազմել է 26 300 ամերիկյան դոլար, և երկիրը այդ ցուցանիշով զբաղեցրել է 21-րդ տեղն աշխարհում[210]։ 2014 թվականի դեկտեմբերին մեկ անձի հաշվով եկամուտը կազմել է 34 910 ամերիկյան դոլար (NZ$47,836)[211]։ ՀԱԱ տարեկան աճի մակարդակը 4,8 % է։ Գնաճի մակարդակը, ըստ 2006 թվականի տվյալների, կազմել է 3,8 %[212]։ Երկրի արտաքին պարտքը, ըստ2006 թվականի տվյալների, կազմել է 59,08 մլրդ ամերիկյան դոլար (47-րդ տեղն աշխարհում), ինչը մեկ բնակչի հաշվով կազմել է մոտավորապես 11,7 հազար ամերիկյան դոլար[213]։ Տնտեսության մեջ պետական սեկտորի մասնաբաժինը մեծ չէ․2008 թվականին պետության վերահսկողության տակ է գտնվել 19 ձեռնարկություն և կազմակերպություն[214]։

Երկրի աշխատունակ բնակչության թվաքանակը 2013 թվականին կազմել է 2,41 մլն մարդ[215]։ Նրան մեծ մասը (մինչև 74 %) զբաղված է սպասարկման ոլորտում։ Գործազրկության մակարդակը 2014 թվականի դեկտեմբերի դրությամբ կազմել է 5,7 %[216]։

Նոր Զելանդիան մի շարք միջազգային և տարածաշրջանային տնտեսական կազմակերպությունների անդամ է։ Դրանց շարքում առավել ազդեցիկներից են՝Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպություն,Առևտրի համաշխարհային կազմակերպություն,Ասիական և խաղաղօվկանոսյան տնտեսական խորհուրդ, Միջազգային էներգետիկական գործակալությունը։

Նոր Զելանդիան 2012 թվականին գլխավորել է բիզնես արելու համար լավագույն երկրների ցանկը, որ կազմել է ամերիկյանForbes ամսագիրը։ Դրանից մեկ տարի առաջ Նոր Զելանդիան զբաղեցրել էր ցանկի երկրորդ հորիզոնականը։ Նոր Զելանդիայի համար առաջին տեղն ապահովել են «թափանցիկ ու կայուն» բիզնես-կլիման, որ խթանում է ձեռնարկատիրությունը, ինչպես բացատրվել է Forbes-ում։ Նոր Զելանդիան զբաղեցրել է առաջին տեղը 11 ցուցանիշներից չորսով, որոնք ուսումնասիրել են Forbes-ի աշխատակիցները։ Երկիրն առաջատար է անձնային ազատության, ներդրողների իրավունքների պաշտպանության, բյուրոկրատիզմի ու կոռուպցիայի ցածր մակարդակով[217]։

Նոր Զելանդիայի համախառն ներքին արդյունք, 2006-2021[218]

Դրամական համակարգ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Նոր Զելանդիայի դրամական համակարգն ծնունդ է առել միայն այդ տարածքներում առաջին եվրոպացիների հայտնվելուց հետո։ Դրանից առաջ մաորիներըփող չեն օգտագործել այդ բառի ուղղակի իմաստով՝ նախընտրելով իրենց տնտեսական հարաբերությունները կառուցել բարտերային փոխանակության հիման վրա։

Մինչև1840 թվականը կղզում չի եղել մետաղադրամների մեկ միասնական համակարգ, և վերաբնակիչներն օգտագործել են հիմնականում բրիտանականհատման մետաղադրամներ։ Թղթադրամներն զգալիորեն ավելի քիչ են շրջանառվել։ 1840 թվականից հետո շրջանառության մեջ են դրվել մասնավոր պարտքի հանձնառություններ և թղթադրամներ, որ թողարկվել են մասնավոր առևտրականների կողմից։ Այդ իրավիճակը շարունակվել է ընդհուպ մինչև1881 թվականը, և ընդհանուր առմամբ 48 մասնավոր առևտրականներ այդ ընթացքում շրջանառության մեջ են դրել իրենց թղթադրամներն ու մետաղադրամները։1897 թվականին երկրի միակ օրինական արժույթը դարձել են Նոր Զելանդիայի ռեզերվային բանկի (անգլ.՝Reserve Bank of New Zealands) շրջանառության մեջ դրվող դրամական նշանները։ Որպես օրինակ սկսել է օգտագործվել բրիտանական դրամական համակարգը՝ բաժանվածֆունտ ստեռլինգների,շիլլինգների ուպենսերի։1967 թվականին շրջանառության մեջ է դրվել միաժամանակ ներմուծված նորզելանդական դոլարի ու ցենտի տասնորդական համակարգը։

Ներկայում երկրում շրջանառվում են 5, 10, 20, 50 և 100 դոլար անվանական արժեքով թղթադրամներ և 1 ու 2 դոլար և 10, 20 ու 50 ցենտ անվանական արժեքով մետաղադրամներ։

Բանկային համակարգ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Նոր Զելանդիան ունի բանկային ծառայությունների կարգավորված համակարգ, որ կառուցված է բանկային բոլոր գործունեությունների պարտադիր պետական արտոնագրման հիման վրա։ 2009 թվականին երկրում գործել է 19 բանկ, որոնցից ինը եղել են միջազգային խոշոր բանկերի մասնաճյուղեր[219]։ Բանկային գործունեության կազմակերպումը համակարգվում է Նոր Զելանդիայի ռեզերվային բանկի միջոցով, որը կատարում է երկրի կենտրոնական բանկի գործառույթներ և որոշում երկրի դրամական ու ֆինանսական քաղաքականությունը։ Երկրի հիմնական բանկերն ունեն մասնաճյուղերի ցանց երկրի բոլոր հիմնական բնակավայրերում, ընդ որում՝ KiwiBank-ի բաժանմունքներն աշխատում են կապի փոստային բաժինների հիմքի վրա։ Երկրի բոլոր հիմնական բանկերը մասնակցում են EFTPOS (Electronic Funds Transfer at Point of Sale) միջբանկային համակարգին, որն ապահովում է համագործակցություն կրեդիտային ու դեբետային քարտերով վճարումների գծով։

Գյուղատնտեսություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Արոտավայր Նոր Զելանդիայում
Կիվիի պլանտացիա

Նոր Զելանդիայի ունի արդյունավետ ու զարգացած գյուղատնտեսություն ունեցող երկրի միջազգային համբավ։ Արդյունաբերականանասնաբուծության (հատկապես կաթնատու կենդանիների բուծում ևոչխարաբուծություն),այգեգործության,գինեգործության ուխաղողագործության,անտառաբուծության արտադրանքները դարձել են ազգային տնտեսության հիմնական արդյունքը։ Հետազոտական աշխատանքն ու ժամանակակից տեխնոլոգիաները կարևոր դեր են խաղում Նոր Զելանդիայի գյուղատնտեսական արտադրանքի կայուն մրցունակության և միջազգային շուկայում նրա բարձր պահանջարկի ապահովման գործում[220]։

Ոչխարների արդյունաբերական գլխաքանակը 2005 թվականին կազմել է ավելի քան 40 մլն, խոշոր եղջերավոր անասուններինը՝ 8,6 մլն, այդ թվում՝ 4,2 մլնկաթնատու կովեր,եղջերուների ֆերմերային գլխաքանակը նույն թվականին կազմել է 1,6 մլն[221]։

Նոր Զելանդիայի գյուղատնտեսության բնագավառի կառուցվածքը բավական ինքնատիպ է զարգացած երկրների համեմատությամբ։ Նրա հիմնական առանձնահատկությունը ֆերմերային տնտեսությունների նկատմամբ պետության կողմից ցանկացածդոտացիայի բացակայությունն է։ Դա արտադրողներին և գյուղատնտեսական մթերքների արտահանողներին ստիպում է ինքնուրույն մրցակցել այլ երկրների իրենց գործընկերների հետ, որոնցից շատերում գյուղատնտեսության բնագավառն ավադաբար շարունակում է օգտվել պետության սուբսիդավորումներից։ Այդ պատճառով էլ Նոր Զելանդիան միջազգային տնտեսական ֆորումներում և հատկապեսԱռևտրի համաշխարհային կազմակերպության շրջաակներում հաստատակամությամբ հանդես է գալիս բոլոր արտադրող երկրներում տնտեսության գյուղատնտեսական բնագավառներում պետական ֆինանսական աջակցությունների գործընթացների վերահսկողության ընդհանուր ռեժիմի ներդրման օգտին։

Երկրի գյուղատնտեսության զարգացումն ու գործունեությունը վերահսկում է գյուղատնտեսության ու անտառարդյունաբերության նախարարությունը (անգլ.՝Ministry of Agriculture and Forestry)[222]։ Բայց այդ վերահսկողությունը սահմանափակող դեր չունի․ Նոր Զելանդիայի ամբողջ գյուղատնտեսությունն իր գոյությունը շարունակում և զարգանում է ազատ տնտեսության սկզբունքներով։

Արդյունաբերական ձկնորսություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Ձկնորսական նավեր Թիմարու նավահանգստում

Արդյունաբերականձկնորսությունը մեծ նշանակություն ունի ինչպես նորզելանդացիների կյանքում, այնպես էլ երկրի տնտեսության զարգացման գործում։ Այդ պատճառով էլ Նոր Զելանդիայի համար նրա 200 մղոնանոց բացառիկ տնտեսական գոտու կարևությունը, որը երկրի ձկնորսների համար ծառայում է որպես հիմնական բազա։

2002 թվականին ծովային տնտեսության էկոնոմիկան տվել է 3,3 մլրդ դոլար կամ ՀԱԱ-ի 3 %-ը[223]։ 2006 թվականին միայն նոր որսած ձկան ու ծովամթերքների արտահանումը կազմել է 1,3 մլրդ դոլար։

Ծովային ռեսուրսների արդյունահանումն իրականացվում է քվոտավորման գիտականորեն հիմնավորված նորմերի համապատասխան, որ որոշվում են պետության կողմից և բաժանվում ազգային ձկնորսական ընկերությունների միջև։ Արդյունահանման քվոտաների մի մասը պատկանում է մաորիներին։ Քվոտավորված ձկնորսության իրականացման համար նորզելանդական ընկերությունները հաճախվարձում են այլ երկրների (առավել հաճախ՝ Ուկրաինայի, Ռուսաստանի, Չինաստանի) ձկնորսական ու վերամշակող նավեր։

Երկրի ձկնորսները արդյունաբերական մասշտաբերով որսում են ավելի քան 130 տեսակի ձկներ ու այլ ծովային ռեսուրսներ։ Նրանց շարքում առավել կարևոր նշանակություն ունեն նորզելանդական մակրուրոնուսը, լուցիանը, հոպլոստետը,կաղամարը, լանգուստը և այլն։ Արդյունահանված ձկան ու ծովամթերքների շուրջ 90 %-ն արտահանվում է։

Արդյունաբերություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Մարդսենի Նավթամշակման գործարանն իր տեսակի մեջ միակն է երկրում

Գյուղատնտեսությունը, արդյունաբերական ձկնորսությունը, սննդի ու անտառային արդյունաբերությունները կազմում են երկրի հիմնական տնտեսությունը և մեծ մասամբ որոշում նրա արդյունաբերական զարգացման ուղղվածությունը։Սննդի արդյունաբերությունը խոշորագույն արդյունաբերական ճյուղն է ըստ զբաղվածության և ենթակառուցվածքների ճյուղավորմամբ Նոր Զելանդիայի տնտեսության մեջ։ Սննդի արդյունաբերության ընդհանուր արտադրանքը կազմում էՀԱԱ-ի շուրջ 10 %-ը, իսկ սննդի արդյունաբերության արտադրանքի արտահանումը՝ շուրջ 15 մլրդ դոլար[224]։

Երկրի բնութագրական առանձնահատկություններից է խոշոր արդյունաբերական ձեռնարկությունների և ծանր արդյունաբերության ճյուղերի բացակայությունը։ Երկրում գործում են շուրջ 15 000 ընկերություններ, որ զբաղվում են արդյունաբերական ապրանքների արտադրությամբ տնտեսության տարբեր ճյուղերի համար։ Արտադրության մեծ մասը նախատեսված է արտահանման համար։ Արդյունաբերական ընկերություններն ընդհանուր առմամբ ապահովում են ՀԱԱ-ի շուրջ 15 %-ը։ Արդյունաբերական արտադրանքի հիմնական մասն ուղղված է ավտոմոբիլային տրանսպորտի, ավիացիայի ու պաշտպանական ճյուղի, ինչպես նաև էլեկտրոնային սարքավորումների ու բարձրագույն տեխնոլոգիաների արտադրության ապահովմանը[225]։

Կենսատեխնոլոգիական արտադրությունը (հատկապես գյուղատնտեսական կենսատեխնոլոգիա ևդեղագիտական տեխնոլոգիաներ) ավանդական է Նոր Զելանդիայի համար։ Նրա տարեկան ծավալը կազմում է շուրջ 800 մլն դոլար[226]։

Ոսկի արդյունահանող առաջատար երկրների ցանկ, 2021[227]
ԵրկիրՏոննա
Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետություն Չինաստան332.0
Ռուսաստան Ռուսաստան330.9
Ավստրալիա Ավստրալիա315.1
Կանադա Կանադա192.9
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ ԱՄՆ186.8
Գանա Գանա129.2
Պերու Պերու127.3
Մեքսիկա Մեքսիկա124.5
Ինդոնեզիա Ինդոնեզիա117.5
Հարավային Աֆրիկա Հարավային Աֆրիկա113.6
Ուզբեկստան Ուզբեկստան104.9
Բուրկինա Ֆասո Բուրկինա Ֆասո102.8
Մալի Մալի98.7
Բրազիլիա Բրազիլիա90.1
Սուդան Սուդան85.1
Կոնգոյի Հանրապետություն Կոնգոյի Հանրապետություն63.3
Կոլումբիա Կոլումբիա61.0
Գվինեա Գվինեա60.5
Զիմբաբվե Զիմբաբվե46.4
Բոլիվիա Բոլիվիա45.7
Տանզանիա Տանզանիա45.4
Կոտ դ'Իվուար Կոտ դ'Իվուար41.9
Պապուա Նոր Գվինեա Պապուա Նոր Գվինեա40.9
Թուրքիա Թուրքիա39.5
Արգենտինա Արգենտինա37.0
Վենեսուելա Վենեսուելա35.0
Չիլի Չիլի33.6
Սուրինամ Սուրինամ28.3
Ֆիլիպիններ Ֆիլիպիններ28.0
Դոմինիկյան Հանրապետություն Դոմինիկյան Հանրապետություն25.5
Ղրղզստան Ղրղզստան21.8
Էկվադոր Էկվադոր21.3
Սենեգալ Սենեգալ20.7
Լիբերիա Լիբերիա20.5
Գայանա Գայանա20.1
Մոնղոլիա Մոնղոլիա19.2
Նիգերիա Նիգերիա18.5
Մադագասկար Մադագասկար15.5
Ղազախստան Ղազախստան11.4
Լաոս Լաոս11.4
Բուլղարիա Բուլղարիա10.1
Ֆինլանդիա Ֆինլանդիա9.1
Մավրիտանիա Մավրիտանիա8.1
Շվեդիա Շվեդիա7.5
Նոր Զելանդիա Նոր Զելանդիա5.3

Էներգետիկա

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Հիդրոէլեկտրոկայան կենտրոնական Օտագոյում
Երկրաջերմային կայան Ուաիրակեիում

Նոր Զելանդիայի տնտեսության էներգետիկական ճյուղի հիմքում ընկած էնավթա- ևգազամթերքների,էլեկտրաէներգիայի ևերկրաջերմային էներգիայի օգտագործումը։ Միջուկային էներգիայից հրաժարվելու պատճառովատոմակայան Նոր Զելանդիայում չի գործում, և այն կառուցելու ծրագրեր չկան։

Գազի արդյունահանման գումարային էներգետիկական ցուցանիշները Նոր Զելանդիայում կազմում են մոտավորապես 200պետաջոուլ[228]։

Նավթի արդյունահանման գումարային էներգետիկական ցուցանիշները կազմում են 38 պետաջոուլ[229]։ Նավթի արդյունահանումը գնալով զգալիորեն նվազում է, իսկ արտահանվող նավթամթերքների քանակը՝ անշեղորեն աճում՝ 2004 թվականին կազմելով ընդհանուր առմամբ շուրջ 300 պետաջոուլ[230]։

Ածխի արդյունահանումը գումարային էներգետիկական ցուցանիշներով Նոր Զելանդիայում կազմում է մոտավորապես 140 պետաջոուլ (2006 թվականի տվյալներով)։ Արդյունահանվող ածխի շուրջ մեկ երրորդն արտահանվում է[231]։

Ակտիվորեն օգտագործվում է երկրաջերմային էներգիան։ Նոր Զելանդիայի 129 հայտնի երկրաջերմային գոտիներից արդյունաբերական նշանակություն ունեն 36 գոտի, որտեղ ջրի ջերմաստիճանը կազմում է 70-220 աստիճան։ Երկրաջերմային գոլորշիներն օգտագործվում են մի շարք արդյունաբերական ու գյուղատնտեսական արտադրություններում, բայց նրա հիմնական մասն օգտագործվում է էկեկտրաէներգիայի արտադրության համար, որի արդյունքում ստացվում է երկրում արտադրվող էլեկտրաէներգիայի ընդհանուր ծավալի առնվազն 7 %-ը (2,7 մլրդկՎտ·ժ)[232]։

Էլեկտրաէներգիայի ընդհանուր արտադրությունը երկրում, ըստ 2006 թվականի ցուցանիշների, կազմել է 41,5 մլրդ կՎտ·ժ։ Ընդ որում՝ էլեկտրաէներգիայի մեծ մասը (56 %, ավելի քան 23 մլրդ կՎտ·ժ) արտադրվել էհիդրոէլեկտրակայանների կողմից։ Գազն ու ածուխը դարձել են երկրորդ ամենակարևոր աղբյուրներն էլեկտրաէներգիայի արտադրության ոլորտում․ դրանց օգտագործմամբ 2006 թվականին արտադրվել է էլեկտրաէներգիայի ընդհանուր ծավալի համապատասխանաբար 21,3 %-ը և 13,1 %-ը կամ 8,8 մլրդ կՎտ·ժ և 5,4 մլրդ կՎտ·ժ համապատասխանաբար։ Էլեկտրաէներգիայի արտադրության այլընտրանքային միջոցներից օգտագործվում ենհողմային կայանները, որոնք 2006 թվականին տվել են ընդհանուր ծավալի 1,5 %-ը[233]։

Երկիրը շարունակում է ակտիվորեն զարգացնել հողմաէներգետիկան՝2007 թվականին կրկնապատկելով հողմաէներգետիկական գեներացման ծավալները 2006 թվականի համեմատությամբ։ 2008 թվականին երկրում գործել է 8 հողմաէներգետիկական ֆերմա, իսկ 11 նոր ֆերմաներ գտնվել են շինարարության կամ նախագծման փուլում[234]։

Միջազգային առևտուր

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Օքլենդ քաղաքի գործարար կենտրոնը

Նոր Զելանդիայի՝ աշխարհագրական տեսանկյունից մեկուսացվածությունը, սեփական արդյունաբերական բազայի սահմանափակվածությունն ու միջազգային հիմնական շուկաներից նրա հեռու լինելը երկրի պատմության ամբողջ ընթացքում նրան ստիպել են մեծ ուշադրություն դարձնել արտաքին առևտրին և միջազգային տնտեսական համագործակցությանը։ Ըստ տարբեր գնահատականների՝ երկրում արտադրվող ապրանքների առնվազն 20 %-ը նախատեսված է արտահանման համար։ Ըստ 2006 թվականի տվյալների՝ Նոր Զելանդիայի արտահանման ընդհանուր ծավալը կազմել է գրեթե 33 մլրդ նորզելանդական դոլար, իսկ ներկման ծավալն այդ տարի գերազանցել է 37 մլրդ նորզելանդական դոլարը[235]։

Երկրի տնտեսության՝ արտահանման հիմնական ճյուղեր ավանդաբար համարվում ենգյուղատնտեսությունը,ձկնորսությունը և ծովամթերքների վերամշակումը, անտառային ու փայտամշակման արդյունաբերությունները։ Հենց այդ ճյուղերի վրա է ընկնում արտահանումից երկրի ստացած շահույթի կեսից ավելին։ Կաթնամթերքը կազմում է արտահանման ընդհանուր ծավալի առնվազն 18 %-ը, բուրդը՝ առնվազն 14 %, իսկ անտառտնտեսության ու փայտամշակման արտադրանքինը՝ առնվազն 4 % Նոր Զելանդիայի արտահանման ընդհանուր ծավալից[236]։

Երկիր ներկրվող ապրանքների ամենամեծ բաժինը կազմում են նավթային ու վառելիքային ապրանքները, որոնց ձեռքբերման համար երկրի սպառողները ծախսել են ավելի քան 3,1 մլրդ նորզելանդական դոլար։ Երկրորդ տեղում են ավտոմեքենաները, որոնց համար ծախսվել է 3,1 մլրդ նորզելանդական դոլար, ինչին հետևում է ավիացիոն տեխնիկայի ներկրումը, որի տարեկան ծախսը կազմում է առնվազն 1,7 նորզելանդական դոլար[237]։

Երկրի հիմնական առևտրային գործընկերներն ենԱվստրալիան (այդ երկրի հետ առտրի ծավալը, ըստ 2005 թվականի տվյալներով, կազմում է 6,1 մլրդ նորզելանդական դոլար), Միացյալ Նահանգները (4,2 մլրդ դոլար ըստ նույն թվականի տվյալների), Ճապոնիան (3,3 մլրդ նորզելանդական դոլար)։ Նոր Զելանդիայից արտահանվող ապրանքների առնվազն 70 %-ը բաժին է ընկնումԱսիական և խաղաղօվկանոսյան տնտեսական խորհրդի երկրներին[238]։

Նոր Զելանդիան կնքել է մի շարք համաձայնագրեր ազատ առևտրի վերաբերյալ։ Առաջին նման պայմանագիրը կնքեվել է1966 թվականին Ավստրալիայի հետ, հետագայում (1983 թվականին) այդ պայմանագիրն ընդլայնվել է (Australia New Zealand Closer Economic Relations Trade Agreement)։2001 թվականից նման համաձայնություն է գործում Սինգապուրի հետ (New Zealand and Singapore Closer Economic Partnership)։2005 թվականին ազատ առևտրի մասին պայմանագիր է կնքվելԹայլանդի հետ (New Zealand and Thailand Closer Economic Partnership)։ Նույն թվականին նմանատիպ բովանդակությամբ քառակողմ պայմանագիր է կնքվելԲրունեյի,Չիլիի ևՍինգապուրի հետ (Trans-Pacific Strategic Economic Partnership)։2008 թվականին զարգացած երկրներից առաջինը Նոր Զելանդիան է ազատ առևտրի վերաբերյալ պայմանագիր կնքել Չինաստանի հետ (New Zealand China Free Trade Agreement)։

Զբոսաշրջություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Նոր Զելանդիայի համար տիպական բնապատկեր

Զբոսաշրջության ոլորտն ու նրան ուղեկցող ենթակառուցվածքները գնալով դառնում են Նոր Զելանդիայի տնտեսության ավելի ու ավելի կարևոր տարրեր։ Երկրի տեղադրությունն ու նրա բնության գեղեցկությունը, սպասարկման բարձր մակարդակը, տրանսպորտային ենթակառուցվածքների հարմարությունն ու զբոսաշրջիկներին դեպի երկիր գրավելու ակտիվ ծրագրերը նպաստում են զբոսաշրջության զարգացմանը։

Ներկայում զբոսաշրջությունը կազմում է երկրի ՀԱԱ-ի առնվազն 10 %-ը։ Զբոսաշրջության ոլորտում աշխատում է գրեթե 18 000 ձեռնարկություն, որոնք ապահովում են երկրի աշխատատեղերի շուրջ 10 %-ը[239]։

2006 թվականին Նոր Զելանդիա է այցելել երկրի պատմության մեջ ռեկորդային թվով զբոսաշրջիկ՝ 2 422 000 մարդ։ Ընդ որում՝ յուրաքանչյուր զբոսաշրջիկ երկրում գտնվել է միջինը 20 օր, և ընդհանուր առմամբ նրանք Նոր Զելանդիայում ծախսել են ավելի քան 6,5 մլրդ դոլար։ Զբոսաշրջաիկների հիմնական մասը կազմել են Ավստրալիայի բնակիչները։ Մեծ է նաև Չինաստանից եկող զբոսաշրջիկների թիվը, որոնք 2006 թվականին զբաղեցրել են երկրորդ տեղը երկիր այցելած զբոսաշրջիկների շարքում՝ ըստ երկրի։ Նրանց հետևում են ԱՄՆ-ից,Գերմանիայից,Հարավային Կորեայից ևՃապոնիայից եկած զբոսաշրջիկները[240]։

Տրանսպորտ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Օքլենդի օդանավակայան
Գետանցման նավ Կուկի նեղուցում
Քաղաքային ուղևորափոխադրող երկաթուղու կայարան Օքլենդում

Տրանսպորտի և տրանսպորտային ենթակառուցվածքի զարգացումը երկրի տնտեսական առաջնային խնդիրներից մեկն է նրա զարգացման ամբողջ պատմության ընթացքում։ Դա կապված է առաջին հերթին համեմատաբար մեծ տարածքում բնակչության փոքրխտության և բնակավայրերի միջև առկա մեծ հեռավորության հետ։

Նոր Զելանդիայի թեթև մարդատար
ավտոմեքենաների ապրանքանիշեր, որ
գրանցված են եղել 2008 թվականին[241]

Երկրի ներսում տրանսպորտայի համակարգի կառուցվածքը հիմնված է պետական արագընթաց ամտոմոբիլային ճանապարհների ցանցի վրա (անգլ.՝New Zealand State Highway Network), որ ներառում է ավելի քան 100 ավտոմոբիլային մայրուղիներ։ Այդ ցանցը կառավարվում էTransit New Zealand պետական կազմակերպության կողմից։ Երկրի հիմնական տրանսպորտային ուղին՝ SH1 ճանապարհը, անցնում է Հյուսիսային և Հարավային կղզիների ողջ երկայնքով՝ հյուսիսից դեպի հարավ։ Երկրի ավտոմոբիլային ճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է ավելի քան 92 000 կմ։

Երկրի երկաթուգային մայրուղիների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 3898 կմ (էլեկտրաֆիկացված է շուրջ 500 կմ)։ Ազգային երկաթուղային համակարգը ղեկավարում էONTRACK պետական կազմակերպությունը։1993 թվականին երկրի երկաթգծերը մասնավորեցվել են։ Նրանց տնտեսական ծանր դրության պատճառով2003 թվականին Նոր Զելանդիայի կառավարությունը համաձայնել է նորից իր վերահսկողության տակ վերցնել երկաթուղին, իսկ2008 թվականին կառավարությունն ամբողջությամբ գնել է երկաթգծերի համակարգն ու գետանցումային նավերը[242]։

Ներքին ջրային ուղիները երկրում կորցրել են իրենց նախկին կարևորությունը, բայց մինչ օրս էլ 1609 կմ տարածքներ պիտանի են և մասնակիորեն օգտագործվում են գետային նավարկման համար։

Հյուսիային և Հարավային կղզիները միմյանց հետ կապված են ուղղակի գետանցումային կապով, որ կանոնավորապես տեղափոխում է ուղևորներին ու բեռներ։ Նավերի մի մասը հարմարեցված են երկաթուղայինվագոնների ու ավտոմեքենաների տեղափոխման համար։

Պատմականորեն երկրի տնտեսության համար մեծ նշանակություն ունեն ծովայիննավահանգիստները։ Ներկայում կոնտեյներային տերմինալներով նավահանգիստներ են աշխատում Օքլենդում, Տաուրանգում,Վելինգտոնում, Դինադինում և Նեյպիրում։ Նավահանգստային կետեր են գործում Ֆանգարեիում, Գիսբորնում, Նյու Պլիմուտում,Նելսոնում, Պիկտոնում, Թիմարուում և Բլաֆում։ Եվս երեք ծովախորշեր հազվադեպ օգտագործվում են ավերի կայանման ու աննշան քանակի բեռների վերամշակման համար։ Երկրում գործում են նաև վեց գետային նավահանգիստներ, որ ներկայում ոչ մի կարևոր տրանսպորտային դեր չունեն։

Չնայած ծովային բեռնափոխադրումների կարևորությանը՝ Նոր Զելանդիան ունի ոչ մեծ թվով խոշոր տարողության նավեր։ Դա պայմանավորված է1994 թվականին բացված կաբոտաժային փոխադրումներով միջազգային ծովային ընկերությունների համար և Նոր Զելանդիայի նավային ընկերությունների՝ նրանց հետ մրցակցելու օբյեկտիվ անհնարինությամբ։

Երկրում գործում են 113 օդանավակայաններ ու աերոդրոմներ։ Նրանցից խոշորագույնն Օքլենդի օդանավակայանն է, որն ընդունում է տարեկան շուրջ 11 մլն ուղևոր։ Նոր Զելանդիա ժամանողների առնվազն 70 %-ը երկիր է հասնում այդ օդանավակայանով[243]։ Նշանակությամբ և փոխադրումների ծավալով նրան հաջորդում են Վելինգտոնի[244] և Կրայստչերչի[245] օդանավակայանները, որ տարեկան ընդունում են շուրջ 4 մլն ուղևոր։

Նոր Զելանդիայի ազգային ավիափոխադրողըAir New Zealand ընկերությունն է, որի հիմնական օդանավակայանն Օքլենդում է։ Այդ ընկերության ինքնաթիռները կատարում են կանոնավոր չվերթներ դեպի աշխարհի 11 երկրներ, իսկ միջազգային գործընկերային ծրագրերին ընկերության մասնակցությունը նրա ուղևորներին թույլ է տալիս առանց դժվարության հասնել աշխարհի գրեթե ցանկացած երկիր։ Նրա չորս դուստր ընկերությունները՝Air Nelson,Eagle Airways,Mount Cook Airline ևFreedom Air, կատարում են հիմնականում բեռնափոխադրումների և ուղևորափոխադրումների հիմնական մասը երկրի ներսում։

Տրանսպորտային խողովակաշարերը Նոր Զելանդիայում օգտագործվում են աննշան չափով։Խողովակաշարեր են անցկացվել գազի (շուրջ 1000 կմ), նավթամթերքների (160 կմ) և հեղուկ գազի (150 կմ) տեղափոխման համար։

Թեթև մարդատար ավտոմեքենաների թվում Նոր Զելեանդիայի 2000-ական թվականների վերջում գերակշռել են ճապոնական արտադրության մեքենաները։

Միջազգային ներդրումներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Վելինգտոն, Նոր Զելանդիայի մայրաքաղաքը

Նոր Զելանդիան, լինելով միջազգային ֆինանսական շուկայի լիիրավ անդամ, ակտիվորեն մասնակցում է համաշխարհային ներդրումային գործընթացներին։ Ավստրալիան ու ԱՄՆ-ն երկրի կարևորագույն ֆինանսական գործընկերներն են։ Ըստ2006 թվականի տվյալների՝ Նոր Զելանդիայի տնտեսությունում այդ երկրների ձեռներեցների ընթացիկ ներդրումների ընդհանուր գումարը կազմել է մոտավորապես 110 մլն նորզելանդական դոլար, ինչը կազմել է արտասահմանյան ներդրումների գրեթե կեսը։ Նոր Զելանդիայում ունեցած ընթացիկ ներդրումների ծավալով այդ երկրներին հաջորդում են Մեծ Բրիտանիան,Շվեյցարիան ևՍինգապուրը, որոնց ներդրումների ընդհանուր գումարը կազմել է ավելի քան 20 մլրդ նորզելանդական դոլար։ Ներ Զելանդիայի տնտեսության մեջ արտասահմանյան ներդրումների համար առավել ժողովրդականություն են վայելում նախագծերը ֆինանսների և ապահովագրության ոլորտներում։ Նոր Զելանդիայում օտարերկրացի ձեռներեցների ներդրումների ծավալը 2006 թվականին կազմել է 19,5 մլրդ նորզելանդական դոլար, ընդ որում՝ նորզելանդացի ձեռներեցները նույն թվականին արտասահմանյան նախագծերում ներդրել են ընդամենը 10,7 մլրդ նորզելանդական դոլար[246]։

Նոր Զելանդիայի երկարաժամկետ կրեդիտային վարկանիշները (ազգային արժույթով)[247]․

Կապ և հաղորդակցում

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Նոր Զելանդիայի հեռուստատեսության շտաբ-բնակարանը, Օքլենդ

Իր աշխարհագրական դիրքի պատճառով Նոր Զելանդիան իր ժամանակակից ամբողջ պատմության ընթացքում ուշադրություն է դարձրելկապի համակարգի զարգացմանը։ Արդեն1840 թվականին երկրում սկսել է գործելփոստային ծառայություն, իսկ1862 թվականին անցկացվել է առաջին հեռագրային գիծը, որ Կրայստչերչ քաղաքը կապել է իր մերձակա բնակավայրերից մեկի հետ։1865 թվականինհեռագրային կապ է հաստատվել Հյուսիսային և Հարավային կղզիների, իսկ1872 թվականին՝ երկրի երկու խոշորագույն քաղաքների՝ Վելինգտոնի ու Օքլենդի միջև։ 1876 թվականին դեպի Ավստրալիա անցկացված ստորջրյա կաբելային գիծը Նոր Զելանդիան կապել է ինչպես հենց Ավստրալիայի, այնպես էլ նրա միջոցով նաև Ասիայի ու Եվրոպայի երկրների հետ։1877 թվականին երկրում հայտնվել է առաջին հեռախոսային գիծը։1906 թվականին սկսել են աշխատելռադիոկայանները։1939 թվականին երկրի մեկ բնակչին բաժին ընկնող ռադիոընդունիչների թվով Նոր Զելանդիան աշխարհում զբաղեցրել է երկրորդ տեղը (Միացյալ Նահանգներից հետո)։1960 թվականին երկրում ստեղծվել է առաջինհեռուստատեսային կայանը։1971 թվականից Նոր Զելանդիայի քաղաքացիական հաղորդակցման ոլորտում սկսել են օգտագործվելարբանյակներ։1985 թվականին երկրի բոլոր բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները կապվել են միասնականհամակարգչային ցանցով, իսկ1986 թվականին սկսել է գործել նորզելանդական ազգայինդոմեյնը։1993 թվականին երկիրն ստացել էԻնտերնետ համակարգի մշտական հասանելիություն։

2009 թվականին երկրում գործածվել է 4,245 մլնբջջային հեռախոս, իսկ կաբելային հեռախոսային կապի ցանցն ընդգրկել է երկրի բնակելի տների շուրջ 99 %-ը։ Երկրում գործում է 41 հեռուստակայան, 3,36 մլն նորզելանդացիներ պարբերաբար օգտվում են համացանցից[248]։

Երկրում գործում է բջջային կապի երեք օպերատոր՝ օգտագործելով1X EV-DO,GSM,HSDPA,UMTS — 2degrees, Vodafone[249] և Telecom[250]։

2009 թվականին Նոր Զելանդիայում գործել է 986 փոստային բաժանմունք, որոնք տարեկան վերամշակել են շուրջ 1 մլրդ փոստային առաքում[251]։

Ծովի հատակով անցկացված կապի օպտիկական գծեր

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Tasman-2, թողունակությունը՝ 1.2Gbps, շահագործման է հանձնվել 1992 թվականին, Ավստրալիա-Նոր Զելանդիա,

Southern Cross Cable Network (SCCN), թողունակությունը՝ 3.6Tbps, շահագործման է հանձնվել 2000 թվականին, մոտավոր պոտենցիալ թողունակությունը՝ > 12Tbps, Ավստրալիա, Նոր Զելանդիա, Ֆիջի կղզիներ, Հավայան կղզիներ, Հյուսիսային Ամերիկա[252],

Tasman Global Express, թողունակությունը՝ 30Tbps, շահագործման է հանձնվել 2015 թվականին, Ավստրալիա-Նոր Զելանդիա,

APX East, թողունակությունը՝ 19.2Tbps, շահագործման է հանձնվել 2015 թվականին, Ավստրալիա-Նոր Զելանդիա-Հյուսիսային Ամերիկա,

Hawaiki Cable, թողունակությունը՝ 25Tbps, շահագործման է հանձնվել 2018 թվականի երկրորդ քառորդում, նախագծում շեշտը դրված է Հյուսիսային Ամերիկայի հետ կապի վրա, բայց կապ է ապահովում նաև Ավստրալիայի, Ամերիկյան Սամոայի, Հավայան կղզիների հետ[253]։

Սպորտային նավաշինարարություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Երկրում գրանցված է զբոսանքի համար նախատեսված ավելի քան մեկ միլիոն առագաստանավեր ու կատերներ։ Նավարկումը հնարավոր է ամբողջ տարի։ Նավերի արտադրությունը վայելում է պետության աջակցությունը, այդ ոլորտի մասնագետների թիվ գերազանցում է 10 հազարը։ «Marine Industry Association NZ» կազմում միավորված ընկերությունների թիվը գերազանցում է 500-ը, իսկ նրանց համախառն տարեկան արդյունքը 2008 թվականին գերազանցել է1 մլրդ եվրոն[254]։ Ի տարբերություն մյուս բոլոր երկրների, որտեղ առագաստանավային մարզաձևի՝ աշխարհում ամենամեծ ժողովրդականություն վայելող տիտղոսի՝ Ամերիկայի գավաթի համար պայքարը վերահսկվում է մասնավոր անձանց կողմից, Նոր Զելանդիայում այն դարձել է ազգային գաղափար և հիմք դրել զբոսանավային արդյունաբերությանը։ Նորզելանդացիներն աշխարհում ճանաչում ունեն որպես մեգազբոսանավերի կառուցման օրենքների մշակողներ[255]։

Տիեզերագնացություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

2018 թվականի հունվարի 21-ին Նոր Զելանդիան տիեզերք է ուղարկել Էլեկտրոն տեսակի թեթև դասի կրող հրթիռ երկու արբանյակներով Rocket Lab Launch Complex 1 մեկնարկային համալիրից, որը կառուցվել է Նոր Զելանդիայի Հյուսիսային կղզու արևելյան ափին գտնվող Մահիա թերակղզում[256]։

Մշակույթ և հասարակություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Մաորիների ավանդական փորագրություն փայտի վրա

Նոր Զելանդիայի ժամանակակից մշակույթում նախկինի պես առանձնահատուկ նշանակություն ունենԲրիտանական կղզիներում բնակվող ժողովուրդների ավադույթներն ու մշակութային ազդեցությունը և արևմտաեվրոպական ժողովուրդներին հատուկ մշակութային սկզբունքները, որոնց ներկայացուցիչները այս կամ այն ժամանակաշրջանում բնակություն են հաստատել Նոր Զելանդիայում։ Միևնույն ժամանակ այն կրում է պոլինեզիական ժողովուրդների մշակութային ավանդույթների ազդեցությունը։ Վերջիններիս թվում առավել ուժեղ է մաորիների ազդեցությունը, իսկ վերջին տասնամյակներին Ֆիջի, Սամոա, Տոնգա կղզիներից եկած վերաբնակիչներն իրենց ներդրումն են ունենում երկրի մշակույթի պոլինեզիական ուղղության զարգացման մեջ։ Վերջին 25 տարիների ընթացքում, կապված ներգաղթի ակտիվացման հետ, մեծացել է Ասիայի ժողովուրդների ներդրումը Նոր Զելանդիայի միասնական ու բազմազան մշակույթի ստեղծման գործում։

Մաորիների ազգային մշակույթի պահպանությունն ու զարգացումը երկրի առաջնային խնդիրներից մեկն է։ Դեռ 20-րդ դարում մաորիների լեզուն դադարել է օգտագործվել առօրյա հաղորդակցման մեջ։ Ներկայում ազգային հեռուստատեսության ալիքներից մեկը հեռարձակվում է միայն այդ լեզվով, հրատարակվում են թերթեր, լույս են տեսնում գրքեր։

Երկրի մշակույթի զարգացման և հասարակության հարցերով զբաղվող պետական մարմինների աշխատանքը համակարգում է մշակույթի և պատմական ժառանգության նախարարությունը[257]։

Արվեստ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Գրականություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Նախքան եվրոպացիների գալը մաորիների մշակույթը գիր չի ունեցել, այդ պատճառով էլ Նոր Զելանդիայում գրական արվեստն սկսել է զարգանալ համամատաբար ուշ։ Մաորիներն արագ յուրացրել են գիրը՝ որպես տեղեկատվության փոխանցման միջոց, և նրանց բանավոր ավանդություններից ու պոեմներից շատերը գրի են առնվել[258]։ 1930-ական թվականներիցնորզելանդական գրականությունն սկսել է գլոբալ հիմնախնդիրներից՝ անդրադառնալով տեղական նշանակության խնդիրների, բայց նրա ժողովրդականությունն սկսել է ավելանալ միայն 20-րդ դարի կեսերից, երբ մեծացել է տեղական հրատարակչությունների թիվը[259]։ Նորզելանդական գրականության ավանդական ժանրերն են պատմվածքն ու նովելը։ Առավել հայտնի հեղինակներն ենՔեթրին Մենսֆիլդն ուՋենեթ Ֆրեյմը։ԴանիդինըՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի գրականության քաղաք է[260]։

Կինոարվեստ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Չնայած այն հանգամանքին, որ Նոր Զելանդիայում ֆիլմեր նկարահանվել սկսել են դեռ 1920-ական թվականներին, կինոարտադրության ակտիվ զարգացումն սկսվել է միայն 20-րդ դարի 70-ական թվականներին։ Ամեն տարի ավելանում է երկրում նկարահանվող կամ նորզելանդացի կինեմատոգրաֆիստների մասնակցությամբ ստեղծվող ֆիլմերի թվաքանակը[261]։ Հատկապես մեծ ճանաչում են ձեռք բերել«Մատանիների տիրակալը» և «Հոբիտ» եռագրությունները,«Վերջին սամուրայը»,«Նարնիայի ժամանակագրություններ։ Առյուծը, կախարդը և զգեստապահարանը»,«Նարնիայի ժամանակագրություններ։ Արքայազն Կասպիանը», «Զենան՝ ռազմիկների թագուհին» ֆիլմերը և այլն։ Նորզելանդական կինեմատոգրաֆիայի հայտնի ներկայացուցիչների թվում են կինոռեժիսորՓիթեր Ջեքսոնը, սցենարիստ և կինոռեժիսորՋեյն Քեմփիոնը, սցենարիստ, կինոռեժիսոր և դերասան Թայքա Վայտիտին, դերասաններՍեմ Նիլն ուՌասել Քրոուն, դերասանուհիներ Կեյշա Քասլ Հյուզն ուԼյուսի Լոուլեսը։

Լուսանկարչություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Լուսանկարչությունը Նոր Զելանդիայում զարգացել է մյուս գաղութների նման։ Լուսնկարչության գոյության առաջին տարիներին Նոր Զելանդիան իր մեկուսացած դիրքի պատճառով ունեցել էլուսանկարչական նյութերի պակաս, բայց լուսանկարչության պիոներները թողել են բազմաթիվ լուսանկարներ, մասնավորապես մաորիների մեծ թվով լուսանկարներ։ 20-րդ դարի առաջին կեսին երկրի լուսանկարչության ոլորտում գերիշխել ենպիկտորիալիզմը և սոցիալական ռեալիզմը։ 21-րդ դարում փոքր տեսախցիկների համընդհանուր տարածման շնորհիվ լուսանկարչական արվեստը դեմոկրատացվել է ու դարձել հասանելի բնակչության բոլոր շերտերին։

Ճարտարապետություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Մաորիների մարաե՝ ցեղի հավաքման համար նախատեսված շենք

Նոր Զելանդիայի պատմության նախաեվրոպական ժամանակաշրջանում ճարտարապետության միակ ձևը եղել են պոլինեզիական ավանդույթները, որ պահպանվել և զարգացվել են մաորիների մշակույթում։ Բնակելի կառույցներից բացի շինությունների միակ ձևն այդ ժամանակաշրջանում եղել են ցեղի ընդհանուր հավաքների համար նախատեսված շենքերը (մարաե,մաորի՝ Marae) և ամրաշինությունները։ Մարաեներն ունեն միասնական ճարտարապետություն և տարբեր ձևավորումներ, որոնք հատուկ են մաորի ժողովրդին ու շատ քիչ են տարբերվել առանձին ցեղերի մոտ։

Եվրոպացիների հաստատվելը երկրում ուղեկցվել է շինարարության զարգացմամբ։ Քանի որ այդ ժամանակվա բնակչության մեծ մասը կազմել են Մեծ Բրիտանիայից եկած վերաբնակիչներ, ապա նրանք իրենց շինարարության մեծ սկզբում հետևել են բրիտանական ճարտարապետական դպրոցին։ Սակայն արդեն 19-րդ դարում և հատկապես 20-րդ դարի առաջին կեսին սկսել է ձևավորվել վառ արտահայտված նորզելանդական ճարտարապետական ոճը։ Այդ պատճառով էլ նույնիսկ ամենավաղ նորզելանդական կառույցներն ունեն զգալի ոճական տարբերություններ ոչ միայն այդ ժամանակի բրիտանական, այլ նաև ավստրալիական կառույցներից։ Դրա պատճառը հիմնականում եղել է երկրի մեկուսացվածությունն ու բնակչության ոչ մեծ խտությունը, ինչը խիստ դժվարացրել է ցանկացած խոշոր օբյեկտի կամ կառույցի շինարարության ֆինանսավորումը։ Շինարարության համար պիտանի քարի մեծ քանակը թույլ է տվել արդեն երկրի յուրացման սկզբնական շրջանում հրաժարվել շինարարության մեջ փայտի օգտագործումից։

Երկրի ամենահետաքրքիր ճարտարապետական հուշարձաններից մեկը Նեյպիր քաղաքի կենտրոնական հատվածի կառուցապատումն է։ 1931 թվականին երկրաշարժից ավերվելուց հետո քաղաքը վերականգնվել է և կառուցապատվել այդ ժամանակաշրջանին բնորոշար-դեկո ճարտարապետական ոճով, որն անփոփոխ պահպանվում է մինչ օրս և հայտարարվել էՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային մշակութային ժառանգության օբյեկտ[262]։

Ժամանակակից նորզելանդական ճարտարապետության և շինարարական տեխնոլոգիաների ամենահայտնի նմուշը1997 թվականին Օքլենդում կառուցված Սքայ թաուեր հեռուստաաշտարակն է, որի բարձրությունը կազմում է 328 մետր․ 2007 թվականի մայիսի դրությամբ՝ այն հարավային կիսագնդի ամենաբարձր կառույցն է[263]։

Մաորիների ավանդական արվեստ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Մաորի ռազմիկներ, որ կատարում ենհակա, 19-րդ դարի վերջի նկար
Մոկո մաորի ցեղի առաջնորդի դեմքին, 19-րդ դարի նկար

Պատմականորեն մաորիների մշակույթը կրել է հիմնականում կրոնական ենթատեքստ։ Նրա հիմնական ուղղությունները եղել են փորագրությունը փայտի կամ ոսկորի վրա, հյուսումը, երաժշտությունն ու պարը և դաջվածքները։ Մաորի լեզվով առաջին գիրքը լույս է տեսել 1840 թվականին, իսկ առաջին թերթն սկսել է հրատարակվել 1900 թվականին։

Նախքան եվրոպացիների հետ շփումը գիր չունենալու պատճառով փայտափորագրությունը մաորիների համար դարձել է դրա յուրօրինակ փոխարինող և տեսարաններ պատկերելիս հաճախ ներկայացվել է ժողովրդի պատմությունն ու ավանդությունները։ Մինչ օրս մաորիների մոտ պահպանվել է փորագրված նկարների միջոցով ցեղի պատմությունն «ընթերցելու» ավանդույթը։

Գեղեցիկ հյուսված ծածկոցները հաճախ օգտագործվել են որպես բնակելի կառույցների քիչ թվով զարդարանքներից մեկը, ինչպես նաև պաշտամունքային ու կրոնական նպատակներով օգտագործվել են ցեղերի ընդհանուր հավաքի համար նախատեսված կառույցներում։

Մոկո կամ տա մոկո դաջվածքները մաորիների հնագույն մշակութային ավանդույթներից են, որ սկիզբ են առել ժողովրդի զարգացման սկզբնական շրջաններից։ Երկար ժամանակի ընթացքում մոկոյի առկայությունը եղել է սոցիալական կարգավիճակի խորհրդանիշ, և ստորին խավի մարդիկ իրավունք չեն ունցել դաջվածք անել իրենց դեմքին, թեև մարմնի վրա դաջվածքի տարրեր ունենալ նրանց թույլատրվել է։ Տղամարդկանց համար ավանդական է համարվել մոկոյի դաջումը դեմքին, նստատեղին ու կոնքերին։ Կանայք կարող էին դաջվածք անել շուրթերին ու այտերին։ Ե՛վ կանայք, և տղամարդիկ կարող էին դաջվածք անել իրենց մարմնի այլ հատվածներում, բայց դրանք ավելի քիչ նշանակություն են ունեցել։ Ժամանակակից Նոր Զելանդիայում կրկին մոկոներն սկսել են ժողովրդականություն վայելել, և ներկայում այն հաճախ հարգանքի տուրք է նախնիներին ու սեփական ավանդույթներին։ Միևնույն ժամանակ մոկոյի տարրերը ժողովրդականություն են վայելում նաև Նոր Զելանդիայի մյուս էթնիկական խմբերի մոտ և նույնիսկ արտասահմանում։

Կապա հական մաորիների մշակույթի ամենանշանակալի տարրերից մեկն է և ներառում է պարերի, միմիկայի ու շարժումների համակարգ, որ ուղեկցվում են երգեցողությամբ։ Կապա հակայի պարային ավանդույթները ներառում են մի քանի ուղղություններ՝պոի (մաորի՝ Poi)՝ կանանց պար, որ ներկայումս աշխարհում առավել հայտնի է որպես պարանների վրա գնդակներով աճպարարության[264] ևհակա (մաորի՝ Haka), որն աշխարհում հայտնի է դարձել Նոր Զելանդիայի ռեգբիի ազգային հավաքականիAll Blacks ելույթների շնորհիվ[265]։ Հական մտել է առօրյա կյանք և պետական ու հասարակական արարողությունների մաս է կազմում։ Նոր Զելանդիայի զինված ուժերի բանակային ու նավատորմային ստորաբաժանումներն ունեն հակայի իրենց տարբերակները։ Բազմաթիվ մարզական ակումբներ օգտագործում են իրենց համար հարմարեցված տարբերակները։

Զանգվածային լրատվամիջոցներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

2006 թվականին երկրում հրատարակվել է 20օրաթերթ։ Դրոնցից խոշորագույնը եղել էNew Zealand Herald[266], որ հրատարակվել է ավելի քան 195 000 օրինակ տպաքանակով։ Դրանից բացի երկրում հրատարակվել են ևս 123 թերթեր, որոնց մեծ մասը պատկանել են հասարակական կազմակերպությունների և առանձին անհատների։ 2006 թվականին երկրում հրատարակվել է շուրջ 230ամսագիր։ Դրանցից խոշորագույնները եղել են՝Skywatch[267] ևNew Zealand Women’s Day[268], որոնց տպաքանակները կազմել են ավելի քան 500 000 և 130 000 օրինակ համապատասխանաբար։

Երկրի խոշորագույն հեռուստատեսային ընկերությունն ազգայինTelevision New Zealand ընկերությունն է[269], որը հեռարձակվում է երկու համազգային ալիքներովTV ONE[270] ևTV2[271]։ Հաղորդումները հեռարձակվում են օրական 24 ժամ և շաբաթական յոթ օր և հասանելի են գրեթե ամբողջ երկրի տարածքում։ Պետության ֆինանսական աջակցությամբ 2006 թվականին ընկերությունն սկսել է հեռարձակել նոր անվճար և գովազդից զերծ ալիք՝FreeView[272]։ Մաորիների ազգային լեզվի զարգացման ու պահպանման համար երկրում գործում էMāori Television հեռուստաալիքը[273], որի հաղորդումները գերազանցապես մաորի լեզվով են։ Երկրում գործում են նաև երկու անկախ հեռուստատեսային ընկերություններ՝SKY Television[274] ևHT Media։ Առաջինը մասնագիտացած է արբանյակային թվային ալիքների հեռարձակակման ոլորտում, երկրորդը հեռարձակում էTV3[275] ևC4 ալիքները[276]։

Ազգային պետականռադիոն իր ծրագրերն սկսել է 1930-ական թվականների սկզբին, իսկ առաջին անկախ մասնավոր ռադիոկայաններն երկրում հայտնվել են միայն1960-ական թվականներին։ Համազգային ռադիոհեռարձակումն իրականացնում էRadio New Zealand Te Reo Irirangi o Aotearoa[277]։ Նրանց ղեկավարության տակ գտնվում են երեք համազգային ցանցեր՝National[278],Concert[279] ևAM Network, միջազգային հեռարձակման նորզելանդական պետական կայանը՝Radio New Zealand International[280], լրատվական ալիքներ՝Radio New Zealand News[281] ևCurrent Affairs, ազգային աուդիոարխիվը[282]։ Խոշորագույն անկախ ռադիոընկերություն՝Niu FM[283], ղեկավարում է՝National Pacific Radio Trust։ Ընկերության հաղորդումները հասանելի են երկրի բնակչության ավելի քան 85 %-ի բնակության շրջաններում։Māori Radio[284] ռադիոալիքը վարում է իր հաղորդումները մաորի լեզվով և ստեղծվել է1989 թվականին հենց այդ ժողովրդի լեզվի պահպանության ու զարգացման նպատակով։ Այդ ալիքում աշխատում է 21 ռադիոկայան, որոնք բոլորը պատկանում են մաորի տարբեր ցեղերի։ Ընդհանուր առմամբ երկրում գործում են շուրջ 200 այլ անկախ ռադիոկայաններ։

Գիտություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Էռնեստ Ռեզերֆորդ, ժամանակակից միջուկային ֆիզիկայի հիմնադիրն ու Նոր Զելանդիայի ամենահայտնի գիտնականներից մեկը

Նոր Զելանդիայի թագավորական միությունը (Royal Society of New Zealand) կատարում է Գիտությունների ազգային ակադեմիայի դեր և միավորում շուրջ 60 անկախ գիտահետազոտական ու տեխնոլոգիական կենտրոններ[285]։ Թագավորական գիտահետազոտական ինստիտուտները (Crown Research Institutes) պետական կազմակերպություն է, որ ստեղծվել է 1992 թվականին և միավորում է ինը գիտահետազոտական կենտրոններ, որ աշխատում են երկրի համար կենսական կարևորություն ունեցող հետազոտությունների ոլորտներում։ Այն երկրի խոշորագույն գիտահետազոտական միավորումն է[286]։ Գիտական ուսումնասիրությունների և հետազոտական մշակումների ներդրման աշխատանքները համապետական մակարդակում համակարգում է Հետազոտությունների, գիտության ու տեխնոլոգիաների նախարարությունը[287]։ Գիտության զարգացման և հետազոտությունների համար հատկացվող պետական ծախսերը 2005 թվականին կազմել են ՀԱԱ-ի շուրջ 0,5 %-ը։ Պետական հատկացումները կազմում են գիտության, տեխնոլոգիաների ու երկրի տնտեսության զարգացման համար ծախսվող գումարների շուրջ 11 %-ը[288]։

Ավանդաբար Նոր Զելանդիայի համար առաջնային են բժշկական հետազոտությունները, կենսաբանությունը, կենսաքիմիան, գյուղատնտեսական հետազոտություններն ու անտառտնտեսությունը, ինժեներիան ու սոցիալական գիտությունները, անտարկտիկական ուսումնասիրությունները։ Նոր Զելանդիայի խոշորագույն աստղադիտարանըՄաունթ Ջոն համալսարանական աստղադիտարանն է։

Թանգարաններ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Օքլենդի ռազմա-պատմական թանգարանի շենքը

Նոր Զելանդիայում առաջին թանգարանը բացվել է1852 թվական․ դաեղել է Օքլենդի ռազմա-պատմական թանգարանը, որը երկրի մինչ օրս գործող խոշորագույն թանգարաններից մեկն է[289] (Auckland War Memorial Museum)։ Նոր Զելանդիայի ամենամեծ թանգարանը ներկայում Վելինգտոնում գտնվող Նոր Զելանդիայի ազգային թանգարանն է, որն առավել հայտնի է Տե Պապա անունով։ Թանգարանի պատմությունն սկիզբ է առնում1865 թվականին, բայց ժամանակակից տեսքով այն բացվել է1998 թվականին։ Ամեն տարի թանգարանն ընդունում է շուրջ 1,3 մլն այցելու[290]։

Առանձին տարածաշրջանների, քաղաքների ու բնակավայրերի պատմությունները ներկայացնող ցուցադրություններով, ինչպես նաև արդյունաբերության առանձին ձևերի կամ գիտության առանձին ճյուղերի զարգացմանը նվիրված ցուցադրություններով թանգարաններ են գործում երկրի գրեթե բոլոր քաղաքներում։ Այդպիսի թանգարաններից շատերը պատկանում են մասնավոր սեփականատերերի կամ ֆինանսավորվում են հասարակական կազմակերպությունների ու տեղական ինքնակառավարման մարմինների կողմից։ Ավելի քան 1,3 մլն նորզելանդացիներ (բնակչության 31 %-ը) ամեն տարի այցելում է թանգարաններ[291]։

Գրադարաններ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Երկրի խոշորագույն գրադարանը Նոր Զելանդիայի ազգային գրադարանն է, որ հիմնադրվել է 1858 թվականին[292]։ Գրադարանների զարգացած ցանց է գործում երկրի բոլոր քաղաքներում ու խոշոր բնակավայրերում։ Ժողովրդականություն է վայելում նաև շարժական գրադարաների համակարգը, որոնք այցելում են այս կամ այն հեռավոր կամ քիչ բնակություն ունեցող բնակավայրեր։ Գրադարանների մեծ մասը ֆինանսավորվում է տեղական ինքնակառավարման մարմինների և բարեգործական նվիրատվությունների հաշվին։ Երկրի բնակչությա շուրջ 40 %-ը մշտապես օգտվում է գրադարաններից[293]։

Սպորտ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
All Blacks թիմը կատարում էհակա խաղից առաջ
Նոր Զելանդիայի և Ավստրալիայի կրիկետի թիմերի հանդիպում
Նորզելանդացի Բրյուս Մաքլարենը վարում է իրՄաքլարեն թիմի մեքենան

Սպորտն ավանդաբար կարևոր դեր ունի ներզելանդացիների կյանքում։ Մինչ օրս պահպանվել են Բրիտանական կղզիներից եկած վերաբնակիչների ավանդույթների մեծ մասը, ինչի շնորհիվ Նոր Զելանդիայում ազգային մարզաձև կարելի է համարելռեգբին։Նոր Զելանդիայի ռեգբիի ազգային հավաքականը (All Blacks) զբաղեցնում է առաջին տեղը հավաքականների միջազգային վարկանշային աղյուսակում և այդ մարզաձևում աշխարհի բոլոր ազգային թիմերի հետ խաղերի արդյունքներով՝ ունի հաղթանակների ու պարտությունների լավագույն հարաբերակցությունը։ Երկար տարիների ընթացքում թիմը ճանաչվել է ուժեղագույնն աշխարհում[294][295]։ Երկրում կան ավելի քան 140 գրանցված խաղացողներ, որոնք միավորված են 520 ակումբներում, և ավելի քան 2 հազար մրցավարներ[296]։

Վազքի նորզելանդական դպրոց ընդգրկվել է համաշխարհային էլիտայի շարքերում 1950-ական թվականների վերջին և 1960-ական թվականների սկզբին․ հայտնի են օլիմպիական չեմպիոններՓիթեր Սնելլն ուՄյուրեյ Հալբերգն իրենց մարզչի՝Արթուր Լիդյարդի հետ միասին։ Վերջինիս գաղափարներն ընդունել են բազմաթիվ մարզիչներ ամբողջ աշխարհում։ Լիդյարդի ժողովրդականացման գաղափարների շնորհիվ Օքլենդում 1961 թվականին ստեղծվել է սնգսնգալով քայլքը, որը հանգեցրել է համաշխարհային «բումի» 1970-ական թվականներին։

Նոր Զելանդիայի մարզիկները կանոնավոր կերպով մասնակցում ենՕլիմպիական խաղերին (1920 թվականից երկրի ազգային թիմը մասնակցում է Ամառային օլիմպիական խաղերին, 1952 թվականից՝Ձմեռային)։ Նոր Զելանդիայի մարզիկները Օլիմպիական խաղերում նվաճել են (նախքան 2014 թվականի Ձմեռային օլիմպիական խաղերը) 42 ոսկե, 18 արծաթե և 39 բրոնզե մեդալներ[297]։ Առավել մեծ հաջողության են հասել թիավարները․ կանոեիստԻան Ֆերգյուսոնը միակ նորզելանդացի մարզիկն է, որ նվաճել է 4 ոսկե և մեկ արծաթե մեդալներ 1984 և 1988 թվականների Օլիմպիական խաղերում, իսկ նրա զուգընկերՓոլ Մաքդոնալդն արժանացել է երեք ոսկե և մեկական արծաթե ու բրոնզե մեդալների։ 1960 և 1964 թվականների երեք օլիմպիական ոսկե մեդալներ է վաստակել վազորդ Փիթեր Սնելլը։ Կանանց շարքում հայտնի է աշխարհի քառակի չեմպիոնԲարբարա Քենդալը, որ արժանացել է Օլիմպիական խաղերի ոսկե (1992), արծաթե (1996) և բրոնզե (2000) մեդալներիվինդսյորֆինգից։ Գնդի հրում մարզաձևում երկու անգամ անընդմեջ Օլիմպիական խաղերի ոսկե մեդալների է արժանացելՎալերի Ադամսը 2008 և 2012 թվականներին։

Ավանդաբար Նոր Զելանդիայի մարզական կյանքում կարևոր իրադարձություն էՀամագործակցության խաղերը։ 1950 և 1990 թվականներին այդ խաղերն անցկացվել են Օքլենդում։ Նոր Զելանդիայի ազգային թիմը վեց ազգային թիմերից մեկն է, որ մասնակցել է անցկացված բոլոր խաղերին։ Խաղերի ամբողջ պատմության ընթացքում Նոր Զելանդիայի թիմը վաստակել է 525 մեդալ (այդ թվում՝ 124 ոսկե, 167 արծաթե և 234 բրոնզե)[298]։

Նորզելանդացիները լուրջ հաջողությունների են հասել համաշխարհային ավտոսպորտում։Բրյուս Մաքլարենը 1960 թվականին դարձել էՖորմուլա 1-ի փոխչեմպիոն, հետագայում ստեղծել է Մաքլարեն հայտնի ավտոմրցարշավային թիմը, որը դարձել է ամենահաջողակներից մեկն ավտոմրցարշավի պատմության մեջ։ Ֆորմուլա 1-ի՝ նորզելանդացի առաջին չեմպիոնը դարձել է Դեննի Հյումը 1967 թվականին։ 1960-1970-ական թվականներին Ֆորմուլա 1-ի առաջատար ավտոմրցարշավորդների թվին է պատկանել նաևՔրիս Էլմոնը։ Նորզելանդական անձնակազմը, որի կազմում ներառված էին Բրյուս Մաքլարենն ու Քրիս Էյմոնը, 1966 թվականին հաղթել է «24 ժամ-Լե Ման» հեղինակավոր մրցարշավումFord GT40 մեքենայով։

1995, 2003 և 2017 թվականներին նորզելանդականBlack MagicTeam New Zealand (թիմի ավագ՝ Փիթեր Բլեյք) ևEmirates Team New Zealand առագաստանավերի անձնակազմերը դարձել են Ամերիկայի գավաթի խաղարկության հաղթող, որն աշխարհի ամենհայտնի ռեգատաներից մեկն է[299]։ Ամերիկայի գավաթի 36-րդ խաղարկության եզրափակիչ խաղերն անցկացվելու են 2021 թվականի մարտին Օքլենդում[300][301]։

Նոր Զելանդիայի ամենամեծ փակ մարզադաշտերից են՝TSB Bank Arena Վելինգտոնում (4650 տեղ[302]),Westpac Arena Կրայստչերչում (9000 տեղ[303]) ևVector Arena Օքլենդում (12 000 տեղ[304]։

Նոր Զելանդիայում գնալով ավելի մեծ ժողովրդականություն է վայելումֆուտբոլը։ Երկրի մինչև 17 տարեկան բնակչության շուրջ 18 %-ը2006 թվականին ակտիվ զբաղմունքներից նախապատվությունը տվել է հենց այդ մարզաձևին[305]։ Մյուս մարզաձևերի ու ակտիվ հանգստի՝ ժողովրդականություն վայելող ձևերից են նաևգոլֆը,կրիկետը,թենիսը, նեթբոլը (ամենամեծ ժողովրդականություն վայելող կանացի մարզաձևը երկրում), լողը[306]։

Տոներ և հիշատակի օրեր

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Նոր Զելանդիայի օրենսդրությունը սահմանում է համազգային տոներ ու հիշատակի օրեր, ինչպես նաև տարածաշրջանային հիշատակի օրեր։ Բոլոր համազգային տոները պարտադիր ոչ աշխատանքային օրեր են երկրի աշխատող կամ սովորող բնակիչների համար։ Տարածաշրջանային տոները նշվում են առանձին շրջանների ու քաղաքների պատմության հիշարժան օրերը և կարող են լինել ոչ աշխատանքային օր այն նշող շրջաններում։

ԵթեՍուրբ ծնունդը կամԱմանորը լինում է շաբաթ կամ կիրակի օրը, ապա այն աշխատողները, որոնք այդ օրերին ազատ են, ստանում են մեկ լրացուցիչ ազատ օր երկուշաբթի[307]։

Ընդհանուր կարևոր տոների շարքին կարելի է դասել նաևՄայրերի օրը (մայիսի 2-րդ կիրակի) ևՀայրերի օրը (սեպտեմբերի 1-ին կիրակի)։

Համազգային տոներ[308]Ամսաթիվ
Ամանոր1-2 հունվարի
Վայթանգիի օր6 փետրվարի
Ավագ ՈւրբաթԶատկին նախորդող վերջին ուրբաթ
Զատկի կիրակիըստ եկեղեցական օրացույցի
Սուրբ յոթի տոնԶատկի հաջորդ երկուշաբթին
ԱՆԶԱՔ-ի օր25 ապրիլի
Թագուհու ծննդյան օր7 հունիսի, 2010
Աշխատանքի օրՀոկտեմբերի 4-րդ երկուշաբթի
Սուրբ ծնունդ25 դեկտեմբերի
Նվերների օր26 դեկտեմբերի

Ազգային խորհրդանիշներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Կիվի թռչունի անվան ու նկարի օգտագործումը նորզելանդական գովազդում

Նոր Զելանդիայի ազգային խորհրդանիշները հայտնի են «կիվիանա» հավաքական անվանումով[309]։ Դրանք կարելի է բաժանել աշխարհագրական, բնության, ռազմաքաղաքական և մշակութային։ Երկրի՝Հարավային կիսագնդում գտնվելըՆոր Զելանդիայի դրոշի վրա նշված էՀարավային Խաչ համաստեղության առկայությամբ,Հարավային Ալպերը դարձել է Նոր Զելանդիայի խորհրդանիշ 19-րդ դարում՝ հաջորդ հարյուրամյակում իր տեղը զիջելով լողափերին։ Անասնաբուծության զարգացման շնորհիվ երկրի խորհրդանիշներից են դարձել ոչխարները, ռետինե երկարաճիտ կոշիկներն ու ցանկապատերում օգտագործվող մետաղալարը։ Համընդհանուր ճանաչում գտած ազգային խորհրդանիշներ ենկիվի (Apterygiformes,անգլ.՝kiwi) թռչուններն ու արծաթափայլ ցիատեան (Cyathea dealbata), որը անգլերենի նորզելանդական տարբերակում հայտնի է որպես արծաթափայլ ձարխոտ (անգլ.՝Silver Fern)։ Նրա ընձյուղների՝ պարույրի ձևով խորհրդանշական պատկերումը, որը կոչվում է «կորա», ստեղծվել է մաորիների կողմից և ընդօրինակվել եվրոպացիներին[309]։

Կիվի թռչունն այքան մեծ ժողովրդականություն է վայելում, որ 1950-ական թվականներին նրա անունով կոչվել է չինական ակտինիդիա (Actinídia) բույսի տեսակներից մեկը, որն աճեցվում է Նոր Զելանդիայում ու արտահանվում աշխարհի շատ երկրներ, և ներկայում այդ պտուղներն առավել հայտնի են հենցկիվի անունով (անգլ.՝kiwifruit)։ Դրանից բացի կիվի (անգլ.՝Kiwi) անունն օգտագործվում է որպես առօրյայում կիրառվող ինքնանվանում և նորզելանդացիների միջազգային մականուն։Մոա ոչնչացած թռչունը նույնպես «կիվիանա» է, չնայած գաղութային ժամանակաշրջանի ավարտից հետո կիվին ավելի մեծ ժողովրդականություն է վայելում[309]։

Կիվի թռչունի նկարի հետ միասին արծաթափայլ ձարխոտի պատկերը նույնպես ժողովրդականություն է վայելում և հաճախ օգտագործվում է նորզելանդական ազգային ապրանքանիշերի գրաֆիկայում ու պատկերանշաններում, այդ թվում նաև նորզելանդական դոլարի վրա[309]։

Նոր Զելանդիայի զինվորների գլխարկը՝ Campaign hat, երկրի ռազմական հաղթանակների խորհրդանիշն է։ Մեծ Բրիտանիայի պատմական աղդեցությունն իր արտացոլում է գտել երկրի դրոշի վրաՅունիոն Ջեքի և ազգային արժույթի վրա Եղիսաբեթ թագուհու պատկերի առկայությամբ։ Անձնավորված Զելանդիան եղել է երկրի խորհրդանիշը 20-րդ դարի սկզբին[309]։

Խոհանոց

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Նոր Զելանդիայի խոհարարական ավանդույթները մեծ մասամբ ձևավորվել են երկրի աշխարհագրական մեկուսացվածության, ներկրվող ապրանքների սահմանափակության և ծովամթերքների առատության պայմաններում։ Ավանդույթների ձևավորման վրա ազդել է նաև երկրի եվրոպական բնակչության, հիմնականում Բրիտանական կղզիների ժողովուրդների ներկայացուցիչների սովորույթները։ Դրանից բացի, երկրի համար ընդհանուր խոհարարական ավանդույթների ձևավորման վրա 1970-ական թվականներին իրենց էական ազդեցությունն են ունեցել Ասիայի երկրների նոր ներգաղթյալները, հիմնականում՝չինացիներն ու հնդիկները։ Ժամանակակից Նոր Զելանդիայի խոհանոցն իր հիմքում միջազգային խորարարական դպրոցները միավորում է բրիտանական ավանդական խոհանոցի ազդեցության հետ։ Առավել մեծ ժողովրդականություն վայելող ուտեստների թվում նախկինի պես մնում են ձուկն ու կարտոֆիլ ֆրին,Պավլովա տորթը, ինչպես նաև յուրատիպ և հիմնականում Ավստրալիայում ու Նոր Զելանդիայում տարածված մսով կարկանդակը։ Նորզելանդական խոհանոցի ազդեցությունը համաշխարհային խոհարարական ավանդույթների վրա աննշան է, թեև նորզելանդական գինեգործության արտադրանքը զգալի ժողովրդականություն է վայելում աշխարհում։ Մաորիների խոհանոցի կերակուրները գրեթե ներկայացված չեն նորզելանդացի ամենօրյա կերակրացանկում, չնայած մաորիներին հայտնի որոշ ուտելիքներ, օրինակ՝բաթաթը, մեծ տարածում են գտել երկրի ամբողջ բնակչության շրջանում, իսկ մաորիներն իրենք ուտում են հանգի ավանդական կերակուրն իրենց ժողովների ժամանակ[310]։

Սոցիալական ոլորտ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Կրթություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Լինքոլնի համալսարանի պատմական շենքը Կրայստչերչում

Նոր Զելանդիայի կրթական համակարգը ներառում է նախադպրոցական ուսումնական հաստատությունները (Childhood Services), անվճար տարրական ու միջին դպրոցական կրթությունը (Primary and Secondary Education) և բարձրագույն կրթական համակարգը (Tertiary Education), որոնք հավասարապես հասանելի են բոլոր նորզելանդացիներին։

Նախադպրոցական կրթության համակարգը նախատեսված է մինչև վեց տարեկան հասակի երեխաների համար։ Նախադպրոցական հաստատությունները Նոր Զելանդիայում չեն պատկանում պետությանն ու մտնում են մասնավոր բիզնեսի ոլորտի մեջ։ Միջին հաշվով նախադպրոցական տարիքի երեխաների մինչև 60 %-ը հաճախում է մանկական կրթական կենտրոններ[311]։

Դպրոցական կրթությունը հասանելի է հինգ տարեկան հասակից և պարտադիր է վեցից մինչև տասնվեց տարեկանների համար։ Բոլոր դպրոցներում կրթությունը տարվում է անգլերեն, իսկ որոշ մասնագիտացված դպրոցներում կրթությունը տրվում է գերազանցապես մաորի լեզվով դասավանդմամբ։ Միևնույն ժամանակ մաորի լեզուն պարտադիր առարկա է տարրական դպրոցում, և երկրի դպրոցների մեծ մասում գործում են հատուկ ծրագրեր մաորի լեզուն սովորել ցանկացողների համար։

Դպրոցում կրթությունը համապատասխանում է կրթության համաշխարհային ընդհանուր չափանիշներին, և նորզելանդական դպրոցականNCEA Level 1 ճանաչվում է այն նորմերին համապատասխան, որ ներկայացվում են բրիտանականGeneral Certificate of Secondary Education, կանադական ու ամերիկայնGrade 10-ին[312]։

Բարձրագույն կրթական համակագը ներառում է հետդպրոցական մասնագիտական նախապատրաստման ու կրթության ողջ սեկտորը։ Ներկայում երկրում գործում է 36 բաց բարձրագույն ուսումնական կենտրոն, այդ թվում՝ 8համալսարան, 21 տեխնոլոգիական ինստիտուտ (անգլ.՝Institute of Technologies) և պոլիտեխնիկական կրթական կենտրոն (անգլ.՝Polytechnic)։ Դրանից բացի գործում են մասնագիտական պատրաստության 46 կենտրոն և 895 մասնավոր կրթական ուսումնական հաստատություններ, որոնց մեծ մասը կազմում են օտարերկրացի ուսանողների համար անգլերենի ուսուցման կենտրոնները[313]։

Երկրում զարգացած է հեռակա ուսուցման համակարգը կրթության բոլոր մակարդակներում։ Բազմաթիվ ուսումնական հաստատություններ անցկացնում են նախապատրաստական դասընթացներ երեկոյան ժամերին ու արձակուրդներին։

Առողջապահություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Օքլենդ քաղաքի հիվանդանոցը, որ խոշորագույններից մեկն է երկրում

Առողջապահական համակարգը Նոր Զելանդիայում բազմաստիճան է, և նրա հիմքը կազմում ենառողջապահության հարցերով շրջանային խորհուրդները (District Health Boards)։ Երկրում գործում է 21 նմանատիպ կազմակերպություն, որոնց աշխատանքը ֆինանսավորվում է պետության կողմից։ Նրանց հիմնական խնդիրն է իրենց տարածքի բնակչության առողջապահական խնդիրների համալիր լուծումն ու իրենց տարածքի առողջապահական համակարգի բոլոր կառույցների ու օղակների ներգրավումը։

Նոր Զելանդիայի առողջապահական համակարգի հաջորդ օղակը կազմում են այն կազմակերպություններն ու մանսագետները, որոնք ցույց են տալիս են այսպես կոչվածհիմնական բուժօգնությունը (Primary Health Care)։ Այդ հասկացությունը ներառում է արտահիվանդանոցային ծառայությունները, որ ստանում են նորզելանդացիները, ներառյալ բժիշկների ու բժշկական մասնագետների ծառայությունները, որ իրականացնում են առաջնային ընդունելություններ, այն մասնագետների ու կազմակերպությունների ծառայությունները, որ իրականացնում են բնակչության առողջության վերահսկում և կատարում են կրթական ու տեղեկատվական ծառայություններ, ատամնաբույժների ու հոգեբույժների ծառայությունները, օստեոպատների ու խիրոպրակտիկների ծառայությունները։ Հիմնական բժշկական օգնության մասնագետները, թեև կարող են ստանալ պետական սուբսիդավորում, սակայն առավել հաճախ աշխատում են ինքնուրույն, պետական բժշկական հաստատություններից դուրս։

Նոր Զելանդիայի առողջապահական համակարգի մյուս կարևոր օղակը կազմում ենառողջապահության համակարգի կազմակերպությունները (Primary Health Organisations), որոնց թվին են պատկանումհիվանդանոցները, մասնագիտացված բժշկական կենտրոններն ու սանիտարա-հիգիենիկ հաստատությունները։

Պետությունը երկրի առողջապահական խնդիրների ամբողջ համալիրը վերահսկում է Առողջապահության նախարարության[314] (Ministry of Health) միջոցով։ Նախարարությունը պետական բյուջեի և արտաբյուջետային մուտքերի հաշվին իրականացնում է այդ ոլորտի ֆինանսավորումը։ Այդ ֆինանսավորման հիմնական նպատակն է երկրի բնակչության բոլոր շերտերի համար ապահովել բժշկական ծառայություններից հավասարաչափ օգտվելու հնարավորություն։ Հենց այդ պատճառով էլ պետական հիվանդանոցները մի շարք դեպքերում կատարում են անվճար բուժօգնություն, իսկAccident Compensation Corporation պետական համակարգի[315] շնորհիվ յուրաքանչյուր նորզելանդացի կարող է ստանալ անվճար բուժօգնություն դժբախտ պատահարի դեպքում։ Պետությունը բնակչին օգնում է նաև մեծաքանակ դեղամիջոցներ գնելու դեպքում և հատկացնում թոշակներ ու նպաստներ երկարատև հիվանդությունների ու աշխատունակության կորստի դեպքում։ Երկրում գործում է նաև բժշկական ապահովագրության զարգացած համակարգ։

Ոստիկանություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Նոր Զելանդիայի ճանապարհային ոստիկանության ստորաբաժանման մեքենա
Ոստիկանության սպա

Նոր Զելանդիայիոստիկանությունը (New Zealand Police) երկրի պետական իրավապաշտպանական համակարգ է, որի խնդիրն է հասարակական կարգի պահպանումն ու հանցագործության դեմ պայքարը։

Առաջին ոստիկանական ստորաբաժանումը Նոր Զելանդիայում ձևավորվել է1840 թվականին բրիտանական վեց ոստիկաններից, որոնք ուղարկվել են Նոր Զելանդիա։1886 թվականին առաջին անգամ ձևավորվել է միասնական իրավապաշտպանական կազմակերպություն, որ կոչվել է Նոր Զելանդիայի ոստիկանական ուժեր (New Zealand Police Force)։

Նոր Զելանդիայի ոստիկանությունը ղեկավարում է ազգային կառավարիչը (National Managers), որն ու կոմիսարի կոչում, իսկ պետական կառավարումն իրականացվում է ոստիկանության նախարարի կողմից։ Ոստիկանության շտաբ-գրասենյակը տեղակայված է Վելինգտոնում, իսկ երկրի օպերատիվ ղեկավարման համար գործում են 12 շրջանային ոստիկանական կենտրոններ։ Ըստ աշխատանքի բնույթի՝ ոստիկանության ստորաբաժանումները բաժանված են երեք խմբի՝ Ընդհանուր ղեկավարում, Քրեական հետաքննությունների ղեկավարում և Ճանապարհային անվտանգության ղեկավարում։

Ոստիկանները նախապատրաստվում են երկրի միակ՝ Նոր Զելանդիայի թագավորական ոստիկանական քոլեջում (Royal New Zealand Police College)։ Ոստիկանության անձնակազմի թվաքանակը կազմում է շուրջ 10 500 մարդ (ներառյալ քաղաքացիական մասնագետները)[316]։

Նոր Զելանդիայի ոստիկանները սովորաբար իրենց հետ հրազեն չեն ունենում, այլ միայն մականներ ու գազի սրվակներ։ Սկսած 2007 թվականից՝ ոստիկաններին իրավունք է վերապահվել կիրառել էլեկտրաշոկային զենք։ Հրազեն ունեցող ոստիկանության ստորաբաժանումները կամ ոստիկանության սպաները մասնակցում են միայն հատուկ առաջադրանքների կատարմանը։

Հասարակական կարգի պահպանումից բացի Նոր Զելանդիայի ոստիկանությունն զբաղվում է նաև ազգային անվտանգության պահպանման, այդ թվում նաևահաբեկչության դեմ պայքարի հարցերով։ Մի շարք դեպքերում, որ սահմանված են օրենսդրությամբ, ազգային անվտանգության պահպանման համար Նոր Զելանդիայի ոստիկանությունը կարող է դիմել երկրիԶինված ուժերի օգնությանը։ Ոստիկանության սպաները հաճախ մասնակցում են միջազգային համատեղ աշխատանքների՝ Խաղաղօվկիանոսյան երկրներու կարգի պահպանման նպատակով։ Նոր Զելանդիայի ոստիկանությունն ակտիվորեն մասնակցում էԻնտերպոլի աշխատանքներին։

Հարցումները ցույց են տվել, որ երկրի բնակչության շուրջ 60 %-ը դրական է վերաբերվում ոստիկանության աշխատանքին[317]։

Ոստիկանության արտակարգ կանչի համապետական հեռախոսահամարն է՝111։

Ազգային անվտանգության ծառայություններ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Նոր Զելանդիայի անվտանգության ծառայությունը (անգլ.՝New Zealand Security Intelligence Service,SIS, հազվադեպ՝NZSIS) ազգային հետախուզական ու հակահետախուզական կազմակերպությունն է, որ գործում է1956 թվականից։ SIS-ը քաղաքացիական կազմակերպություն է, որն օրենսդրորեն սահմանափակված է օպերատիվ գործունեության մի շարք հարցերով ուղղակիորեն Նոր Զելանդիայի տարածքում։ Կազմակերպության գրասենյակը տեղակայված է երկրի մայրաքաղաք Վելինգտոնում, մասնաճյուղեր են գործում Կրայստչերչում և Օքլենդում։ Կազմակերպությունը հաշվետու է անմիջապես երկրի Նախարարների կաբինետին։ Աշխատակիցների թվաքանակը ենթադրաբար չի գերազանցում 140-ը, բյուջեն (ըստ2006 թվականի գնահատողական վերլուծության) կազմում է շուրջ 40-45 մլն նորզելանդական դոլար[318]։

Կապի անվտանգության կառավարական բյուրոն (անգլ.՝Government Communications Security Bureau, GCSB) Նոր Զելանդիայի ազգային հետախուզական կազմակերպություն է, որը կենտրոնացած է ռադիոէլետրոնային հետաուզության և կապի համակարգի անվտանգության հարցերի վերաբերյալ տեղեկատվության հավաքման ոլորտում։ Կազմակերպությունը գործում է1977 թվականից և սկզբում ձևավորվել է որպես երկրի պաշտպանության նախարարության հետախուզական ստորաբաժանումներից մեկը։2000 թվականին բյուրոն ստացել է ինքնուրույն կարգավիճակ և ներկայում քաղաքացիական կազմակերպություն է, որ ենթարկվում է ուղղակիորեն Նոր Զելանդիայի կառավարությանը։ Աշխատակիցներ քանակը ենթադրաբար չի գերազանցում 300 մարդը, բյուջեն (ըստ 2006 թվականի գնահատողական վերլուծության) կազմում է շուրջ 40 մլն նորզելանդական դոլար։

Իր գործունեության տեխնիկական ապահովման համար GCSB-ը հիմնվում է դիտումների երկու կայանների վրա։ Վաիհոպաի (անգլ.՝Waihopai) հովտի և Տանիմոանայի (անգլ.՝Tangimoana) վերգետնյա կայանները մաս են կազմում ECHELON գլոբալ համակարգի, որ գործում է UKUS SIGINT համագործակցության շրջանակներում[319]։

Պատերասրահ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Նոր Զելանդիայի համայնապատկերներ
Կորոմանդել թերակղզի, Հյուսիսային կղզի
Ուայկարեմոանա, Հյուսիսային կղզի
Լեռնային լանդշաֆտ Կուինսթաունի շրջանում, Հարավային կղզի
Օքլենդ, երկրի խոշորագույն քաղաքը
Օքլենդ, տեսարան հյուսիսային ծովափից
Վելինգտոն, Նոր Զելանդիայի մայրաքաղաքը
Նոր Զելանդիայի խորհրդարանի շենքերի համալիրը, Վելինգտոն

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
  1. ↑https://www.legislation.govt.nz/act/public/2016/0017/latest/DLM6174518.html
  2. ↑https://www.legislation.govt.nz/act/public/2006/0018/latest/DLM372782.html
  3. ↑https://www.mch.govt.nz/our-work/flags-anthems-and-emblems/national-anthems
  4. ↑Human Development Report —UNDP, 2022.
  5. ↑Hay, Maclagan, էջ 72
  6. ↑King, 2003, էջ 41
  7. ↑Wilson, John (2009 թ․ մարտ).«European discovery of New Zealand – Tasman's achievement». Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 24-ին.
  8. ↑«A Note on the two 'New Zealands'» (անգլերեն). Mapforum.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
  9. ↑Wilson, John (2007 թ․ սեպտեմբեր).«Tasman's achievement». Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 16-ին.
  10. ↑Mackay, Duncan (1986). «The Search For The Southern Land». In Fraser, B (ed.).The New Zealand Book Of Events. Auckland: Reed Methuen. էջեր 52–54.
  11. ↑Brunner, Thomas (1851).The Great Journey: an expedition to explore the interior of the Middle Island, New Zealand, 1846-8. Royal Geographical Society.
  12. ↑McKinnon, Malcolm (2009 թ․ նոյեմբեր).«Place names – Naming the country and the main islands». Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 24-ին.
  13. ↑Williamson, Maurice (2013 թ․ հոկտեմբերի 10).«Names of NZ's two main islands formalised» (Press release). New Zealand Government.
  14. ↑Wilmshurst, J. M.; Hunt, T. L.; Lipo, C. P.; Anderson, A. J. (2010). «High-precision radiocarbon dating shows recent and rapid initial human colonization of East Polynesia».Proceedings of the National Academy of Sciences.108 (5): 1815.Bibcode:2011PNAS..108.1815W.doi:10.1073/pnas.1015876108.ISSN 0027-8424.
  15. ↑McGlone, M.; Wilmshurst, J. M. (1999). «Dating initial Maori environmental impact in New Zealand».Quaternary International.59: 5–0.doi:10.1016/S1040-6182(98)00067-6.
  16. ↑Murray-McIntosh, Rosalind P.; Scrimshaw, Brian J.; Hatfield, Peter J.; Penny, David (1998). «Testing migration patterns and estimating founding population size in Polynesia by using human mtDNA sequences».Proceedings of the National Academy of Sciences.95 (15): 9047–52.Bibcode:1998PNAS...95.9047M.doi:10.1073/pnas.95.15.9047.
  17. ↑Mein Smith, 2005, էջ 6
  18. ↑Wilmshurst, J. M.; Anderson, A. J.; Higham, T. F. G.; Worthy, T. H. (2008). «Dating the late prehistoric dispersal of Polynesians to New Zealand using the commensal Pacific rat».Proceedings of the National Academy of Sciences.105 (22): 7676.Bibcode:2008PNAS..105.7676W.doi:10.1073/pnas.0801507105.
  19. ↑Clark, Ross (1994). «Moriori and Māori: The Linguistic Evidence». In Sutton, Douglas (ed.).The Origins of the First New Zealanders. Auckland: Auckland University Press. էջեր 123–135.
  20. ↑Davis, Denise (2007 թ․ սեպտեմբեր).«The impact of new arrivals». Te Ara Encyclopedia of New Zealand. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 30-ին.
  21. ↑Davis, Denise; Solomon, Māui (2009 թ․ մարտ).«'Moriori – The impact of new arrivals'». Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 23-ին.
  22. ↑Mein Smith, 2005, էջ 23
  23. ↑Salmond, Anne.Two Worlds: First Meetings Between Maori and Europeans 1642–1772. Auckland: Penguin Books. էջ 82.ISBN 0-670-83298-7.
  24. ↑King, 2003, էջ 122
  25. ↑Fitzpatrick, John (2004).«Food, warfare and the impact of Atlantic capitalism in Aotearo/New Zealand»(PDF).Australasian Political Studies Association Conference: APSA 2004 Conference Papers. Արխիվացված էօրիգինալից(PDF) 2011 թ․ մայիսի 11-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 28-ին.
  26. ↑Brailsford, Barry (1972).Arrows of Plague. Wellington: Hick Smith and Sons. էջ 35.ISBN 0-456-01060-2.
  27. ↑Wagstrom, Thor (2005). «Broken Tongues and Foreign Hearts». In Brock, Peggy (ed.).Indigenous Peoples and Religious Change. Boston: Brill Academic Publishers. էջեր 71 and 73.ISBN 978-90-04-13899-5.
  28. ↑Lange, Raeburn (1999).May the people live: a history of Māori health development 1900–1920. Auckland University Press. էջ 18.ISBN 978-1-86940-214-3.
  29. ↑«A Nation sub-divided».Australian Heritage. Heritage Australia Publishing. 2011. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.
  30. ↑30,030,1Rutherford, James (2009 թ․ ապրիլ) [originally published in 1966].«Busby, James». In McLintock, Alexander (ed.).from An Encyclopaedia of New Zealand. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Արխիվացված էօրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 7-ին.
  31. ↑McLintock, Alexander, ed. (2009 թ․ ապրիլ) [originally published in 1966].«Sir George Gipps».from An Encyclopaedia of New Zealand. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Արխիվացված էօրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 17-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 7-ին.
  32. ↑32,032,1Wilson, John (2009 թ․ մարտ).«Government and nation – The origins of nationhood». Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 7-ին.
  33. ↑McLintock, Alexander, ed. (2009 թ․ ապրիլ) [originally published in 1966].«Settlement from 1840 to 1852».from An Encyclopaedia of New Zealand. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Արխիվացված էօրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 7-ին.
  34. ↑Foster, Bernard (2009 թ․ ապրիլ) [originally published in 1966].«Akaroa, French Settlement At». In McLintock, Alexander (ed.).from An Encyclopaedia of New Zealand. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Արխիվացված էօրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 7-ին.
  35. ↑Simpson, K (2010 թ․ սեպտեմբեր).«Hobson, William – Biography». In McLintock, Alexander (ed.).from the Dictionary of New Zealand Biography. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Արխիվացված էօրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 7-ին.
  36. ↑Phillips, Jock (2010 թ․ ապրիլ).«British immigration and the New Zealand Company». Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 7-ին.
  37. ↑«Crown colony era – the Governor-General». Ministry for Culture and Heritage. 2009 թ․ մարտ. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 7-ին.
  38. ↑38,038,138,2Wilson, John (2009 թ․ մարտ).«Government and nation – The constitution». Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 2-ին.
  39. ↑Temple, Philip (1980).Wellington Yesterday. John McIndoe.ISBN 0-86868-012-5.
  40. ↑«New Zealand's 19th-century wars – overview». Ministry for Culture and Heritage. 2009 թ․ ապրիլ. Արխիվացված էօրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 7-ին.
  41. ↑Wilson., John (2009 թ․ մարտ).«History – Liberal to Labour». Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 2-ին.
  42. ↑Boxall, Peter; Haynes, Peter (1997).«Strategy and Trade Union Effectiveness in a Neo-liberal Environment».British Journal of Industrial Relations.35 (4): 567–591.doi:10.1111/1467-8543.00069. Արխիվացված էօրիգինալից(PDF) 2011 թ․ մայիսի 11-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 28-ին.
  43. ↑Commonwealth and Colonial Law by Kenneth Roberts-Wray, London, Stevens, 1966. P. 888
  44. ↑Proclamation of 9 September 1907, S.R.O. Rev. XVI, 867.
  45. ↑«War and Society». Ministry for Culture and Heritage. Արխիվացված էօրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 9-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 7-ին.
  46. ↑Easton, Brian (2010 թ․ ապրիլ).«Economic history – Interwar years and the great depression». Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 7-ին.
  47. ↑Derby, Mark (2010 թ․ մայիս).«Strikes and labour disputes – Wars, depression and first Labour government». Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 1-ին.
  48. ↑Easton, Brian (2010 թ․ նոյեմբեր).«Economic history – Great boom, 1935–1966». Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 1-ին.
  49. ↑Keane, Basil (2010 թ․ նոյեմբեր).«Te Māori i te ohanga – Māori in the economy – Urbanisation». Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 7-ին.
  50. ↑Royal, Te Ahukaramū (2009 թ․ մարտ).«Māori – Urbanisation and renaissance». Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 1-ին.
  51. ↑La Nouvelle-Zélande légalise le mariage homosexuel. // Le Monde, 17.04.2013(ֆր.)
  52. ↑52,052,1«Новая Зеландия (государство)». Большая советская энциклопедия. Վերցված է 29.08.15-ին.
  53. ↑«The Sea Floor». Te Ara: энциклопедия Новой Зеландии. Վերցված է 29.08.15-ին.
  54. ↑54,054,1«Quick Facts - Land and Environment : Geography - Physical Features».Statistics New Zealand. 2000. Արխիվացված էօրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  55. ↑55,055,155,2Taonga, New Zealand Ministry for Culture and Heritage Te Manatu.«1. – Natural environment – Te Ara Encyclopedia of New Zealand» (անգլերեն).
  56. ↑«Climate Summaries» (անգլերեն). National Institute of Water & Atmospheric Research.Արխիվացված օրիգինալից 2006 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  57. ↑NIWA (2014 թ․ դեկտեմբերի 3).«Scientist turns detective on NZ temperature records» (անգլերեն). Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 19-ին.
  58. ↑Lesley Mackintosh.«Overview of New Zealand's climate» (անգլերեն). NIWA. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 19-ին.
  59. ↑«About UV exposure and health» (անգլերեն). Environmental Health Indicators. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 19-ին.
  60. ↑«GeoNet and Earthquakes» (անգլերեն). GeoNet. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  61. ↑«Taupo, New Zealand» (անգլերեն). Volcano World.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  62. ↑62,062,1«Interpretation of the mineral stock account» (անգլերեն). Statistics New Zealand. Արխիվացված էօրիգինալից 2007 թ․ նոյեմբերի 25-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  63. ↑«New Zealand petroleum — facts and figures» (անգլերեն). Ministry of Economic Development.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  64. ↑«Gas production and reserve statistics» (անգլերեն). Ministry of Economic Development.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  65. ↑«Energy Information — Oil» (անգլերեն). Ministry of Economic Development.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  66. ↑«Oil production and reserves statistics» (անգլերեն). Ministry of Economic Development.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  67. ↑«Country Profile - New Zealand» (անգլերեն). World Coal Institute.Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  68. ↑68,068,1«Lake water quality» (անգլերեն). Ministry for the Environment. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 3-ին.
  69. ↑«Snapshot of Lake Water Quality in New Zealand» (անգլերեն). Ministry for the Environment. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 3-ին.
  70. ↑«Lakes. New Zealand lakes» (անգլերեն). Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 28-ին.
  71. ↑71,071,1«Water Resources and Freshwater Ecosystems-- New Zealand»(PDF) (անգլերեն). World Resources Institute. Արխիվացված էօրիգինալից(PDF) 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 18-ին.
  72. ↑«Water- Physical Stock Accounts for the June years 1995 to 2001»(PDF) (անգլերեն). Statistics New Zealand. Արխիվացված էօրիգինալից(PDF) 2006 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 18-ին.
  73. ↑«Water — Monetary Stock Report»(PDF) (անգլերեն). Statistics New Zealand. Արխիվացված էօրիգինալից(PDF) 2006 թ․ հունիսի 11-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 18-ին.
  74. ↑Allan Hewitt.«Soils - Diversity and uniqueness».
  75. ↑«Soil Order».The New Zealand Soil Classification (անգլերեն). Soils Portal. Արխիվացված էօրիգինալից 2019 թ․ հունվարի 22-ին. Վերցված է 2016 թ․ սեպտեմբերի 25-ին.
  76. ↑«Forget-me-nots» (անգլերեն). An Encyclopaedia of New Zealand.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 18-ին.
  77. ↑«100% Pure New Zealand» (անգլերեն).YouTube. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  78. ↑«New Zealand world first for carbon tax» (անգլերեն). Environmental Data Interactive Exchange. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  79. ↑«New Zealand carbon neutral by 2020» (անգլերեն). ScienceAlert.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  80. ↑«National Parks» (անգլերեն). New Zealand Department of Conservation. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  81. ↑«Marine parks» (անգլերեն). New Zealand Department of Conservation.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  82. ↑«Marine reserves & other protected areas» (անգլերեն). New Zealand Department of Conservation.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  83. ↑«Biodiversity and Protected Areas»(PDF) (անգլերեն). World Resources Institute. Արխիվացված էօրիգինալից(PDF) 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  84. ↑«Latest news: Christchurch earthquake».The New Zealand Herald (անգլերեն). APN News & Media. 2010 թ․ սեպտեմբերի 5. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 24-ին.
  85. ↑«270 aftershocks rock Canterbury».Otago Daily Times (անգլերեն). Allied Press Limited. 2010 թ․ սեպտեմբերի 8. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 6-ին.
  86. ↑3 News; Radio Live; New Zealand Press Association (2010 թ․ սեպտեմբերի 6).«Quake updates: Aftershocks continue to rumble» (անգլերեն). 3 News (MediaWorks New Zealand). Արխիվացված էօրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 24-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  87. ↑«Sep 4, 2010 - Darfield earthquake damages Canterbury».GeoNet (անգլերեն). Earthquake Commission and GNS Science. 2010 թ․ սեպտեմբերի 4. Արխիվացված էօրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 25-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 23-ին.
  88. ↑88,088,1«Huge quake strikes Canterbury».The New Zealand Herald (անգլերեն). 2011 թ․ փետրվարի 23.
  89. ↑«February earthquake toll hits 185» (անգլերեն). The Press. 2010 թ․ փետրվարի 9. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 1-ին.
  90. ↑«List of deceased» (անգլերեն). Полиция Новой Зеландии. 2010 թ․ փետրվարի 9. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 1-ին.
  91. ↑«В Новой Зеландии уточнили число погибших при землетрясении». lenta.ru. 2011 թ․ փետրվարի 27. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 27-ին.
  92. ↑«Christchurch earthquake one week on: As it happened» (անգլերեն). tvnz.co.nz. 2011 թ․ մարտի 1. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 1-ին.
  93. ↑«Разрушенный землетрясением новозеландский город накрыло облако пыли». lenta.ru. 2011 թ․ մարտի 2. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 2-ին.
  94. ↑«NZ skin cancer statistics». Արխիվացված էօրիգինալից 2014 թ․ օգոստոսի 1-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 4-ին.
  95. ↑95,095,1«Перепись населения (2013)». Արխիվացված էօրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 23-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 4-ին.
  96. ↑«Cook Islands» (անգլերեն). New Zealand Ministry of Foreign Affairs and Trade.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  97. ↑«Tokelau» (անգլերեն). New Zealand Ministry of Foreign Affairs and Trade.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  98. ↑«Niue» (անգլերեն). New Zealand Ministry of Foreign Affairs and Trade.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  99. ↑«The Ross Dependency» (անգլերեն). New Zealand Ministry of Foreign Affairs and Trade.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
  100. ↑«Estimated resident population of New Zealand» (անգլերեն). Statistics New Zealand. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 4-ին.
  101. ↑101,0101,1«QuickStats About Culture and Identity»(PDF) (անգլերեն). Statistics New Zealand.Արխիվացված(PDF) օրիգինալից 2007 թ․ օգոստոսի 8-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  102. ↑«QuickStats About Māori» (անգլերեն). Statistics New Zealand.Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ ապրիլի 29-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  103. ↑«2013 Census — New Zealand as a village of 100 people». Արխիվացված էօրիգինալից 2017 թ․ նոյեմբերի 22-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 5-ին.
  104. ↑«New Zealand Population Growth Rate»(PDF) (անգլերեն). Statistics New Zealand. Արխիվացված էօրիգինալից(PDF) 2006 թ․ դեկտեմբերի 12-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  105. ↑«New Zealand Population Growth Rate» (անգլերեն). Index Mundi.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  106. ↑«New Zealand Birth Rate» (անգլերեն). Index Mundi.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  107. ↑«New Zealand Death Rate» (անգլերեն). Index Mundi.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  108. ↑«New Zealanders in Australia» (անգլերեն). Australian Bureau of Statistics.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  109. ↑«New Zealand, country profile» (անգլերեն). UK Foreign and Commonwealth Office.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
  110. ↑«2013 Census QuickStats about culture and identity» (անգլերեն). Արխիվացված էօրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 19-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 5-ին.
  111. ↑W. R. van Leeuwen. Dreamers of the Dark. — University of Waikato, 2008. — P. IX. — 168 p.
  112. ↑112,0112,1«Population» (անգլերեն). The Encyclopedia of New Zealand.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
  113. ↑«Population» (անգլերեն). QuickStats About Māori.Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
  114. ↑«Demographics — Age structure» (անգլերեն). Māori Health.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
  115. ↑«Over-representation of Maori in the criminal justice system» (անգլերեն). New Zealand Department of Corrections.Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
  116. ↑«Māori Labour Market Outcomes» (անգլերեն). New Zealand Department of Labour. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
  117. ↑«Life expectancy» (անգլերեն). New Zealand Ministry of Social Development.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
  118. ↑«New Zealand English» (անգլերեն). New Zealand English. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
  119. ↑Harlow, RayMāori, A Linguistic Introduction. — Cambridge University Press, 2006. — С. 10. —ISBN 978-0-521-80861-3
  120. ↑Harlow, RayMāori, A Linguistic Introduction. — Cambridge University Press, 2006. — С. 2. —ISBN 978-0-521-80861-3
  121. ↑«Recognition for Sign Language» (անգլերեն). TV New Zealand.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
  122. ↑Deaf Aotearoa.«About Sign Language» (անգլերեն).Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 28-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 20-ին.
  123. ↑- 2012 Failed States Index The Fund for Peace. Retrieved 31 July 2012
  124. ↑Democracy Index 2014 — Economist Intelligence Unit
  125. ↑«Corruption Perceptions Index: Transparency International». Արխիվացված էօրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 7-ին.
  126. ↑New Zealand — OECD Better Life Index
  127. ↑127,0127,1«Queen and New Zealand». Բրիտանական միապետության կայք. Արխիվացված էօրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 2-ին. Վերցված է 29.08.15-ին.
  128. ↑128,0128,1128,2128,3128,4128,5«New Zealand's constitution – past, present and future»(PDF). Նոր Զելանդիայի կառավարություն. Արխիվացված էօրիգինալից(PDF) 2017 թ․ ապրիլի 24-ին. Վերցված է 29.08.15-ին.
  129. ↑Sir Kenneth Keith.«On the Constitution of New Zealand: An Introduction to the Foundations of the Current Form of Government». Department of the Prime Minister and Cabinet. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 28-ին.
  130. ↑130,0130,1130,2«Queen and New Zealand (History and present government)». Բրիտանական միապետության կայք. Արխիվացված էօրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 29.08.15-ին.
  131. ↑131,0131,1«Constitutional policy and human rights». Նոր Զելանդիայի արդարադատության նախարարություն. Վերցված է 29.08.15-ին.
  132. ↑John Walsh (4 февраля 2012).«The Queen: Majesty and modesty».The Independent. Վերցված է 29.08.15-ին.
  133. ↑«Head of state 'reigns but she does not rule'». Salisbury Journal. 30 июля 2009. Արխիվացված էօրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 29.08.15-ին.
  134. ↑«The Monarchy today» (անգլերեն). Official web site of the British Monarchy.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
  135. ↑«The Governor General of New Zealand». Official website of the Governor General. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 8-ին.
  136. ↑«The Queen's role in New Zealand». The British Monarchy. Արխիվացված էօրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2010 թ․ ապրիլի 28-ին.
  137. ↑«How Parliament works: People in Parliament». New Zealand Parliament. Արխիվացված էօրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 21-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 21-ին.
  138. ↑Harris, Bruce (2009).«Replacement of the Royal Prerogative in New Zealand».New Zealand Universities Law Review.23: 285–314. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 18-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 28-ին.
  139. ↑139,0139,1«The Reserve Powers». Governor General. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 8-ին.
  140. ↑«Governor-General of New Zealand» (անգլերեն). Official web site of Governor-General.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
  141. ↑141,0141,1141,2141,3141,4«How Parliament works: What is Parliament?». New Zealand Parliament. 2010 թ․ հունիսի 28. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 31-ին.
  142. ↑Parliament of New Zealand
  143. ↑Wilson, John (2010 թ․ նոյեմբեր).«Government and nation – System of government». Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 9-ին.
  144. ↑«Cabinet Manual: Cabinet». Department of Prime Minister and Cabinet. 2008. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 2-ին.
  145. ↑«New Zealand's System of Government». Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  146. ↑«Māori Representation». Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  147. ↑«The Cabinet manual»(PDF). էջ 1. Արխիվացված էօրիգինալից(PDF) 2008 թ․ օգոստոսի 20-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  148. ↑«Voting System». Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  149. ↑«History. Parliament on record». Արխիվացված էօրիգինալից 2016 թ․ հունիսի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  150. ↑«Evolution of Parliament. Legislative Council». Արխիվացված էօրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  151. ↑«Prime Minister, ¶ 2.3» (անգլերեն). New Zealand Cabinet Manual.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հուլիսի 29-ին.
  152. ↑«Prime Minister of New Zealand» (անգլերեն). Official web site of Prime Minister of New Zealand. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
  153. ↑«The world's youngest female leader takes over in New Zealand».The Economist. 2017 թ․ հոկտեմբերի 26.Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հոկտեմբերի 26-ին.
  154. ↑«Secretary of the Cabinet and the Cabinet Officetitle». Արխիվացված էօրիգինալից 2015 թ․ օգոստոսի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 9-ին.
  155. ↑155,0155,1«Ministers». Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  156. ↑«Executive Council». Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 14-ին.
  157. ↑157,0157,1157,2«Factsheet – New Zealand – Political Forces».The Economist. The Economist Group. 2005 թ․ փետրվարի 15. Արխիվացված էօրիգինալից 2006 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 4-ին.
  158. ↑«The Judiciary». Ministry of Justice. Արխիվացված էօրիգինալից 2010 թ․ նոյեմբերի 24-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 9-ին.
  159. ↑«The Current Chief Justice». Courts of New Zealand. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 9-ին.
  160. ↑«The District Courts Of New Zealand. Alphabetical list». Արխիվացված էօրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 26-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  161. ↑«Our District Courts». Արխիվացված էօրիգինալից 2016 թ․ հուլիսի 28-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  162. ↑«Overview of how the family justice system can help you». Արխիվացված էօրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 15-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  163. ↑«Introduction to the Youth Court». Արխիվացված էօրիգինալից 2016 թ․ հունիսի 17-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  164. ↑«How cases come to Court». Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  165. ↑«About the court». Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  166. ↑«Courts». Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  167. ↑167,0167,1«First past the post – the road to MMP». Ministry for Culture and Heritage. 2009 թ․ սեպտեմբեր. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 9-ին.
  168. ↑«Reviewing electorate numbers and boundaries». Electoral Commission. 2005 թ․ մայիսի 8. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 9-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 23-ին.
  169. ↑«Sainte-Laguë allocation formula». Electoral Commission. 2013 թ․ փետրվարի 4. Վերցված է 2014 թ․ մայիսի 31-ին.
  170. ↑«MMP basics» (անգլերեն). Elections New Zealand.Արխիվացված օրիգինալից 2008 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 12-ին.
  171. ↑Collins, Simon (2005 թ․ մայիս).«Women run the country but it doesn't show in pay packets».The New Zealand Herald.
  172. ↑«Register of Political Parties»(PDF). Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 8-ին.
  173. ↑«Parliamentary parties». Արխիվացված էօրիգինալից 2016 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
  174. ↑«External Relations».An Encyclopaedia of New Zealand. Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. 2009 թ․ ապրիլ [originally published in 1966]. Արխիվացված էօրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 7-ին.
  175. ↑«Michael Joseph Savage». Ministry for Culture and Heritage. 2010 թ․ հուլիս. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 29-ին.
  176. ↑Patman, Robert (2005).«Globalisation, Sovereignty, and the Transformation of New Zealand Foreign Policy»(PDF).Working Paper 21/05. Centre for Strategic Studies, Victoria University of Wellington. էջ 8. Արխիվացված էօրիգինալից(PDF) 2007 թ․ սեպտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2007 թ․ մարտի 12-ին.
  177. ↑«Department Of External Affairs: Security Treaty between Australia, New Zealand and the United States of America». Ավստրալիայի կառվարություն. 1951 թ․ սեպտեմբեր. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 29-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 11-ին.
  178. ↑Bertram, Geoff (2010 թ․ ապրիլ).«South Pacific economic relations – Aid, remittances and tourism». Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 11-ին.
  179. ↑Howes, Stephen (2010 թ․ նոյեմբեր).«Making migration work: Lessons from New Zealand». Development Policy Centre. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 23-ին.
  180. ↑«Welcome to NZDF». New Zealand Defence Force. Արխիվացված էօրիգինալից 2020 թ․ հուլիսի 3-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 11-ին.
  181. ↑Ayson, Robert (2007). «New Zealand Defence and Security Policy,1990–2005». In Alley, Roderic (ed.).New Zealand In World Affairs, Volume IV: 1990–2005. Wellington: Victoria University Press. էջ 132.ISBN 978-0-86473-548-5.
  182. ↑«New Zealand Military Expenditures» (անգլերեն). Index Mundi.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 3-ին.
  183. ↑«The Battle for Crete». Ministry for Culture and Heritage. 2010 թ․ մայիս. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 9-ին.
  184. ↑«El Alamein – The North African Campaign». Ministry for Culture and Heritage. 2009 թ․ մայիս. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 9-ին.
  185. ↑Holmes, Richard (2010 թ․ սեպտեմբեր).«World War Two: The Battle of Monte Cassino». Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 9-ին.
  186. ↑«Gallipoli stirred new sense of national identity says Clark».New Zealand Herald. 2005 թ․ ապրիլ.
  187. ↑Prideaux, Bruce (2007). Ryan, Chris (ed.).Battlefield tourism: history, place and interpretation. Elsevier Science. էջ 18.ISBN 978-0-08-045362-0.
  188. ↑Burke, Arthur.«The Spirit of ANZAC». ANZAC Day Commemoration Committee. Արխիվացված էօրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 11-ին.
  189. ↑Mary Edmond-Paul (2008).Lighted windows: critical essays on Robin Hyde. Otago University Press. p.77.ISBN 1-877372-58-7
  190. ↑«New Zealand and the Battle of River Plate». New Zealand Ministry of Foreign Affairs and Trade. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 11-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 29-ին.
  191. ↑«Airmen from New Zealand who took part in the Battle of Britain». The Battle of Britain London Monument. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ մայիսի 10-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 10-ին.
  192. ↑«New Zealand's contribution – The Battle of Britain». Ministry for Culture and Heritage. 2010 թ․ սեպտեմբեր. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 10-ին.
  193. ↑«Bureau of East Asian and Pacific Affairs Background Note: New Zealand». ԱՄՆ պետական դեպարտամենտ. 2010 թ․ օգոստոս. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 10-ին.
  194. ↑«South African War 1899–1902». Ministry for Culture and Heritage. 2009 թ․ փետրվար. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 11-ին.
  195. ↑«NZ and the Malayan Emergency». Ministry for Culture and Heritage. 2010 թ․ օգոստոս. Վերցված է 2011 թ․ հունվարի 11-ին.
  196. ↑«New Zealand Defence Force Overseas Operations». Նոր Զելանդիայի զինված ուժեր. 2008 թ․ հունվար. Արխիվացված էօրիգինալից 2008 թ․ հունվարի 25-ին. Վերցված է 2008 թ․ փետրվարի 17-ին.
  197. ↑Center for Global Development. Retrieved 29 July 2012.
  198. ↑Global Peace Index 2014Արխիվացված 2010-06-01Wayback Machine. Vision of Humanity. Retrieved 31 October 2014.
  199. ↑«Глобальный индекс миролюбия» (անգլերեն). Vision of Humanity. Վերցված է 2015-ին.
  200. ↑«Corruption Perceptions Index 2009» (անգլերեն). Transparency International. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
  201. ↑«Corruption Perceptions Index 2014» (անգլերեն). Transparency International. Արխիվացված էօրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2015-ին.
  202. ↑«The Global Competitiveness Report 2009–2010»(PDF) (անգլերեն). Transparency International.Արխիվացված(PDF) օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 22-ին.
  203. ↑«Doing Business 2015» (անգլերեն). World Bank. Վերցված է 2015-ին.
  204. ↑204,0204,1«Flags of New Zealand». Նոր Զելանդիայի մշակույթի և ժառանգության նախարարություն. Արխիվացված էօրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 29.08.15-ին.
  205. ↑205,0205,1«Flags». Նոր Զելանդիայի մշակույթի և ժառանգության նախարարություն. Վերցված է 29.08.15-ին.
  206. ↑«New Zealand's National Coat of Arms» (անգլերեն). Ministry for Culture & Heritage.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  207. ↑«New Zealand's National Anthems» (անգլերեն). Ministry for Culture & Heritage.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 18-ին. Վերցված է 2008 թ․ դեկտեմբերի 17-ին.
  208. ↑«New Zealand» (անգլերեն). CIA. Արխիվացված էօրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 14-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 2-ին.
  209. ↑«The World Factbook: New Zealand»(PDF) (անգլերեն). Index Mundi.Արխիվացված(PDF) օրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է CIA-ին.
  210. ↑«GDP per Capita»(PDF) (անգլերեն). Statistic New Zealand.Արխիվացված(PDF) օրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 2-ին.
  211. ↑stats.govt.nz
  212. ↑«New Zealand Inflation Rate» (անգլերեն). Index Mundi.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 2-ին.
  213. ↑«World's External Debt» (անգլերեն). CIA. Արխիվացված էօրիգինալից 2019 թ․ մարտի 17-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11-ին.
  214. ↑«List of State Services and wider State sector organisations» (անգլերեն). New Zealand State Services Commission. Արխիվացված էօրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11-ին.
  215. ↑«The World Factbook» (անգլերեն). CIA.org. Արխիվացված էօրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 11-ին.
  216. ↑«NZ Top Statistics» (անգլերեն). Statistics New Zealand.
  217. ↑Kurt Badenhausen (14 նոյեմբերի, 2012).«New Zealand Tops Our List Of The Best Countries For Business» (անգլերեն). Forbes.com.Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 3-ին. Վերցված է 31 марта 2013-ին.
  218. ↑«GDP (current US$) - New Zealand | Data».data.worldbank.org. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  219. ↑«List of registered banks in New Zealand» (անգլերեն). The Reserve Bank of New Zealand. Արխիվացված էօրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 24-ին. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 31-ին.
  220. ↑«Situation and outlook for New Zealand agriculture and forestry»(PDF) (անգլերեն). New Zealand Ministry of Agriculture and Forestry.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11-ին.
  221. ↑«Agricultural production statistics for the 2006» (անգլերեն). Statistics New Zealand. Արխիվացված էօրիգինալից 2007 թ․ փետրվարի 19-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11-ին.
  222. ↑«Ministry of Agriculture and Forestry» (անգլերեն).Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11-ին.
  223. ↑«Marine Environmental accounts» (անգլերեն). Statistics New Zealand.Արխիվացված օրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 23-ին.
  224. ↑«Food and Beverage: growing traditional strengths with innovation» (անգլերեն). New Zealand Trade and Enterprise.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 23-ին.
  225. ↑«Specialised Manufacturing» (անգլերեն). New Zealand Trade and Enterprise.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 23-ին.
  226. ↑«Biotechnology and agritech» (անգլերեն). New Zealand Trade and Enterprise.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 23-ին.
  227. ↑«Global mine production by country».World Gold Council (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
  228. ↑«Gas Fields & Production» (անգլերեն). Gas Association of New Zealand.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 11-ին.
  229. ↑«Gas Fields & Production» (անգլերեն). New Zealand Ministry of Economic Development.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 11-ին.
  230. ↑New Zealand Ministry of Economic Development, Energy Information
  231. ↑«World Coal Institute Country Profile - New Zealand» (անգլերեն). Coal Association of New Zealand.Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 11-ին.
  232. ↑«New Zealand geothermal uses» (անգլերեն). New Zealand Geothermal Association. Արխիվացված էօրիգինալից 2005 թ․ դեկտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 11-ին.
  233. ↑«New Zealand Electricity Commission annual report, 2005—2006» (անգլերեն). New Zealand Electricity Commission. Արխիվացված էօրիգինալից(PDF) 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 11-ին.
  234. ↑«Wind generation in New Zealand» (անգլերեն). New Zealand Wind Energy Association.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 11-ին.
  235. ↑«Overseas cargo statistics, 2006» (անգլերեն). Statistics New Zealand.Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ նոյեմբերի 9-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 20-ին.
  236. ↑«Agricultural and forestry exports from New Zealand» (անգլերեն). Ministry of Agriculture and Forestry. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 20-ին.
  237. ↑«New Zealand Export statistics» (անգլերեն). Statistics New Zealand. Արխիվացված էօրիգինալից 2004 թ․ դեկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 20-ին.
  238. ↑«New Zealand external trade statistics»(PDF) (անգլերեն). Statistics New Zealand. Արխիվացված էօրիգինալից(PDF) 2007 թ․ փետրվարի 19-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 20-ին.
  239. ↑«Key Tourism Statistics»(PDF) (անգլերեն). New Zealand Ministry of Tourism.Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 24-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 23-ին.
  240. ↑«Tourism Leading Indicators Monitor»(PDF) (անգլերեն). New Zealand Ministry of Tourism. Արխիվացված էօրիգինալից(PDF) 2007 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 23-ին.
  241. ↑New Zealand motor vehicle registration statistics 2008
  242. ↑«New Zealand government buys back rail-ferry network» (անգլերեն). M&C.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 3-ին.
  243. ↑«Airport Information» (անգլերեն). Auckland Airport.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 3-ին.
  244. ↑«Airport Statistics» (անգլերեն). Wellington Airport. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 3-ին.
  245. ↑«Facts and Figures» (անգլերեն). Christchurch Airport.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 3-ին.
  246. ↑«Balance of payments and international investment position» (անգլերեն). Statistics New Zealand. Արխիվացված էօրիգինալից 2007 թ․ մարտի 2-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 23-ին.
  247. ↑«New Zealand Sovereign Credit Ratings» (անգլերեն). New Zealand Debt Management Office.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 23-ին.
  248. ↑«The World Factbook» (անգլերեն). Արխիվացված էCIS օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 18-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 12-ին.{{cite web}}:Check|url= value (օգնություն)
  249. ↑«Vodafone NZ» (անգլերեն).
  250. ↑«Telecom» (անգլերեն).
  251. ↑«Fast Facts» (անգլերեն). New Zealand Post. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 12-ին.(չաշխատող հղում)
  252. ↑«Southern Cross Cable Network (SCCN)». Արխիվացված էօրիգինալից 2004 թ․ նոյեմբերի 28-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 27-ին.
  253. ↑«Hawaiki Cable». Արխիվացված էօրիգինալից 2016 թ․ հունիսի 17-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 16-ին.
  254. ↑Киричук, 2009, էջ 62
  255. ↑Киричук, 2009, էջ 63
  256. ↑«Орбита достигнута». Spaceflight101. 2018 թ․ հունվարի 21. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 21-ին.
  257. ↑«Ministry for Culture and Heritage» (անգլերեն). Министерство культуры и исторического наследия.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 16-ին.
  258. ↑Swarbrick, Nancy (2010 թ․ հունիս).«Creative life – Writing and publishing». Te Ara: The Encyclopedia of New Zealand.
  259. ↑«The making of New Zealand literature». Ministry for Culture and Heritage. 2010 թ․ նոյեմբեր. Արխիվացված էօրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 17-ին.
  260. ↑«28 cities join the UNESCO Creative Cities Network». UNESCO. 2014 թ․ դեկտեմբեր.
  261. ↑«New Zealand» (անգլերեն). The Internet Movie Database.Արխիվացված օրիգինալից 2000 թ․ նոյեմբերի 10-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 16-ին.
  262. ↑«Napier Art Deco Historic Precinct» (անգլերեն).ՅՈՒՆԵՍԿՕ.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 16-ին.
  263. ↑«SkyCity» (անգլերեն). Fun Facts.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 16-ին.
  264. ↑«Maori Poi» (անգլերեն).Youtube. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
  265. ↑«All Blacks Haka» (անգլերեն).Youtube. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
  266. ↑«New Zealand Herald» (անգլերեն). New Zealand Herald.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
  267. ↑«Skywatch» (անգլերեն). Skywatch.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
  268. ↑«New Zealand Women's Day» (անգլերեն). ACP Media.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
  269. ↑«Television New Zealand» (անգլերեն). Television New Zealand.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
  270. ↑«TV ONE» (անգլերեն). TV NZ.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
  271. ↑«TV2» (անգլերեն). TV NZ.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
  272. ↑«FreeView» (անգլերեն). FreeView.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
  273. ↑«Māori Television» (անգլերեն). Māori Television.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
  274. ↑«SKY Television» (անգլերեն). SKY Television.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
  275. ↑«TV3» (անգլերեն). TV3.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
  276. ↑«C4» (անգլերեն). C4.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
  277. ↑«Radio New Zealand Te Reo Irirangi o Aotearoa» (անգլերեն). Radio New Zealand Te Reo Irirangi o Aotearoa.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
  278. ↑«National Radio» (անգլերեն). Radio New Zealand Te Reo Irirangi o Aotearoa.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
  279. ↑«Radio New Zealand Concert» (անգլերեն). Radio New Zealand Te Reo Irirangi o Aotearoa.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
  280. ↑«Radio New Zealand International» (անգլերեն). Radio New Zealand Te Reo Irirangi o Aotearoa.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
  281. ↑«Radio New Zealand News» (անգլերեն). Radio New Zealand Te Reo Irirangi o Aotearoa.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
  282. ↑«New Zealand Sound Archive» (անգլերեն). New Zealand Sound Archive.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
  283. ↑«Niu FM» (անգլերեն). Niu FM.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
  284. ↑«Māori Radio» (անգլերեն). Māori Radio.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 21-ին.
  285. ↑«Royal Society of New Zealand» (անգլերեն). Royal Society of New Zealand.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 29-ին.
  286. ↑«Research associations & organisations» (անգլերեն). Ministry of Research, Science and Technology.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 29-ին.
  287. ↑«Ministry of Research, Science and Technology» (անգլերեն). Ministry of Research, Science and Technology.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 29-ին.
  288. ↑«Research and Development in New Zealand: 2006»(PDF) (անգլերեն). Statistics New Zealand.Արխիվացված(PDF) օրիգինալից 2007 թ․ նոյեմբերի 25-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 29-ին.
  289. ↑«Auckland War Memorial Museum» (անգլերեն). Auckland War Memorial Museum.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 11-ին.
  290. ↑«Museum of New Zealand» (անգլերեն). Museum of New Zealand.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 11-ին.
  291. ↑«Museums and art galleries» (անգլերեն). Statistics new Zealand.Արխիվացված օրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 11-ին.
  292. ↑«The National Library of New Zealand» (անգլերեն). The National Library of New Zealand.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 11-ին.
  293. ↑«Library services» (անգլերեն). Statistics New Zealand.Արխիվացված օրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 9-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 11-ին.
  294. ↑«World Rankings» (անգլերեն). International Rugby Board. Արխիվացված էօրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 15-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 11-ին.
  295. ↑«All Blacks» (անգլերեն). All Blacks.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 11-ին.
  296. ↑«The National Library of New Zealand» (անգլերեն). New Zealand. Արխիվացված էօրիգինալից 2007 թ․ մայիսի 6-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 11-ին.
  297. ↑«New Zealand Olympic Committee» (անգլերեն). New Zealand Olympic Committee. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 11-ին.
  298. ↑«New Zealand Commonwealth Games Site» (անգլերեն). New Zealand Commonwealth Games Site.Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ օգոստոսի 19-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 11-ին.
  299. ↑«AMERICA'S CUP HISTORY 1983 - 2013. 1995».americas-cup-history.com — История Кубка Америки. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 21-ին. «With the yacht NZL 32 "Black Magic", headed by Sir Peter Blake and helmed by Russell Coutts the Team New Zealand won after 3 attempts in vain 1987 (Kiwi magic), 1988 ("big boat" KZ 1) and 1992 (NZL 20) the America's Cup 1995»
  300. ↑«America's Cup AC75 Yacht Revealed».sailingscuttlebutt.com (անգլերեն). 2017 թ․ նոյեմբերի 20. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  301. ↑Yacht Russia, 2017
  302. ↑«TSB Bank Arena» (անգլերեն). Wellington Convention Centre.Արխիվացված օրիգինալից 2004 թ․ մարտի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 11-ին.
  303. ↑«Westpac Arena» (անգլերեն). Vbase.Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ մարտի 9-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 11-ին.
  304. ↑«Facts and facilities» (անգլերեն). Vector Arena.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 11-ին.
  305. ↑«Participation in sport and active leisure by NZ young people» (անգլերեն). Sport & Recreation New Zealand.Արխիվացված օրիգինալից 2006 թ․ հոկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 11-ին.
  306. ↑«Participation in sport and active leisure by New Zealand adults» (անգլերեն). Sport & Recreation New Zealand.Արխիվացված օրիգինալից 2006 թ․ մայիսի 6-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 11-ին.
  307. ↑Министерство труда (2010 թ․ ապրիլի 22).«Public holidays» (անգլերեն). Արխիվացված էօրիգինալից 2010 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 19-ին.
  308. ↑Министерство труда (2010 թ․ ապրիլի 22).«public holidays – general entitlements» (անգլերեն). Արխիվացված էօրիգինալից 2010 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2016 թ․ օգոստոսի 19-ին.
  309. ↑309,0309,1309,2309,3309,4Fiona Barker. Story: New Zealand identity //Te Ara — the Encyclopedia of New Zealand. — Ministry for Culture and Heritage.
  310. ↑Charles Royal and Jenny Kaka-Scott (2013 թ․ օգոստոսի 13).«Māori foods – kai Māori» (անգլերեն). Te Ara - the Encyclopedia of New Zealand. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 26-ին.
  311. ↑«Early childhood education» (անգլերեն). Ministry of Education.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 25-ին.
  312. ↑«New Zealand Education System Overview» (անգլերեն). Ministry of Education.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 25-ին.
  313. ↑«Tertiary qualifications» (անգլերեն). New Zealand Qualifications Authority.Արխիվացված օրիգինալից 2003 թ․ մարտի 8-ին. Վերցված է 2009 թ․ մայիսի 25-ին.
  314. ↑«New Zealand Ministry of Health» (անգլերեն). New Zealand Government.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 11-ին.
  315. ↑«New Zealand Accident Compensation Corporation» (անգլերեն). New Zealand Accident Compensation Corporation.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 11-ին.
  316. ↑«Allocation takes police staffing to over 10,500» (անգլերեն). New Zealand Police. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 3-ին.
  317. ↑«New Zealand Crime & Safety Survey 2006»(PDF) (անգլերեն). Ministry of Justice.Արխիվացված(PDF) օրիգինալից 2008 թ․ հոկտեմբերի 14-ին. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 3-ին.
  318. ↑«New Zealand Security Intelligence Service» (անգլերեն). New Zealand Security Intelligence Service.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 3-ին.
  319. ↑«Government Communications Security Bureau» (անգլերեն). Government Communications Security Bureau.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ օգոստոսի 3-ին.

Գրականություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Ռուսերեն
  • Малаховский К. В. История Новой Зеландии. — М.: Наука, 1981. — 240 с.
  • Малаховский К. В. Британия Южных морей. — М.: Наука, 1973. — 168 с.
  • Рыбкина И. А.Новая Зеландия = New zealand : Пособие по страноведению для ст. кл. гимназий и школ с углубл. изучением англ. яз. / Сост. Е. А. Рыбкина. — СПб.: Каро, 2001. — 187 с. — (Страноведение). —ISBN 5-89815-085-4
  • Ed Kruger, Yury Sneshko (2012).Экономика Новой Зеландии. National Library of New Zealand: QFSE Media.ISBN 978-0-473-21729-7.
  • Беликов В. И. Маорийские синкретические религии в прошлом и настоящем //Прошлое и настоящее Австралии и Океании. — «Наука», 1979. — С. 215—228.
  • Богомолов В. А. Развитие сельского хозяйства Новой Зеландии в 70-х годах XX в //Прошлое и настоящее Австралии и Океании. — М.: «Наука», 1979. — С. 109—121.
  • Вернер Ланге Пауль. Горизонты Южного моря: История морских открытий в Океании. — М.: Прогресс, 1987. — 288 с.
  • Влэдуциу Ион. Полинезийцы/Пер. с румын. — Бухарест: Издательство молодежи, 1967. — 174 с.
  • Вольневич Я. Красочный пассат, или Странствия по островам Южных морей/Пер. с польск. — М.: Наука, 1980. — 232 с. — Серия «Рассказы о странах Востока».
  • Стингл Милослав. Приключения в Океании. — М.: Правда, 1986. — 592 с.
  • Стингл М. Таинственная Полинезия. — М.: Наука, Гл. редакция восточной литературы, 1991. — 224 с.
  • Савельева Л. П. Ранний этап английского проникновения в Новую Зеландию (по «Историческим документам Нового Южного Уэльса») //Прошлое и настоящее Австралии и Океании. — М.: «Наука», 1979. — С. 9—21.
  • Ковлер И. В. К истории формирования Либеральной партии Новой Зеландии в конце XIX в //Актуальные проблемы развития Австралии и Океании. — М.: «Наука», 1984. — С. 88—96.
  • С. П., Миронов (2005).Британские колонизаторы и туземцы Новой Зеландии 1769—1840 гг.: межцивилизационные отношения в контексте колониальной политики(PDF). Саратов.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)(չաշխատող հղում)
անգլերեն

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են«Նոր Զելանդիա» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
 
BIBSYS: 90176937 ·BNE: XX452084 ·BNF: 12581707j ·CiNii: DA05145077 ·GND: 4041915-0 ·ISNI: 0000000122081006, 000000012156951X ·LCCN: n79021322 ·NDL: 00568770 ·NKC: ge130252 ·NLA: 35383533 ·SUDOC: 149871848 ·VIAF: 130102165 ·WorldCat VIAF: 130102165
Օվկիանիայի պետություններ և տարածքներ
Անկախ պետություններ
Կախյալ երկրներ և
այլ տարածքներ
ԱվստրալիաԱշմոր և Կարտյե կղզիներ •Ծննդյան կղզի •Կոկոսյան կղզիներ •Մարջանների ծովի կղզիների տարածք •Նորֆոլք կղզի
ՖրանսիաՖրանսիական Պոլինեզիա •Նոր Կալեդոնիա •Ուոլիս և Ֆուտունա
Նոր ԶելանդիաԿուկի կղզիներ •Նիուե •Տոկելաու
Մեծ ԲրիտանիաՓիթքերն կղզիներ
ԱՄՆԱմերիկյան Սամոա •Բեյքերի կղզի •Գուամ •Հավայի •Հաուլենդ •Հյուսիսային Մարիանյան կղզիներ •Միդուեյ (կղզի) •Ջարվիս •Ջոնստոն օղակակղզի •Քինգմեն խութ•Ուեյք (ատոլ)
ՉիլիԶատկի կղզի
ՖիջիՌոտումա
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկվածՀայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 8, էջ 354)։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Նոր_Զելանդիա&oldid=10414217» էջից
Կատեգորիաներ:
Թաքցված կատեգորիաներ:
[8]ページ先頭
©2009-2025 Movatter.jp