Movatterモバイル変換

[0]ホーム
URL:

Jump to content
Վիքիպեդիա
Որոնել

Մոսկվա

55°45′02″ հս․ լ. 37°37′03″ ավ. ե.HGЯOL
Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝Մոսկվա (այլ կիրառումներ)
Դաշնային նշանակության քաղաք
Մոսկվա
ռուս.՝Москва
ԴրոշԶինանշան

ԵրկիրՌուսաստան Ռուսաստան
ԵրկրամասՄոսկվաՄոսկվա
ՀամայնքՌուսաստան[1]
Ներքին բաժանումՄոսկվայի կենտրոնական վարչական շրջան, Հյուսիսային վարչական շրջան, Հյուսիսարևելյան վարչական շրջան, Արևելյան վարչական շրջան, Հարավարևելյան վարչական շրջան, Հարավային վարչական շրջան, Հարավարևմտյան վարչական շրջան, Արևմտյան վարչական շրջան, Հյուսիսարևմտյան վարչական շրջան, Զելենոգրադ, Նովոմոսկովսկի վարչական շրջան, Տրոիցկի վարչական շրջան, Akademichesky District?[2], Alexeyevsky District?[2], Altufyevsky District?[2], Արբաթ շրջան[2], Aeroport District?[2], Babushkinsky District?[2], Բասմաննի շրջան[2], Begovoy District?[2], Beskudnikovsky District?[2], Bibirevo District?[2], Bogorodskoye District?[2], Butyrsky District?[2], Veshnyaki District?[2], Վնուկովո[2], Voykovsky District?[2], Vostochnoye Degunino District?[2], Vostochnoye Izmaylovo District?[2], Vostochny District?[2], Vykhino-Zhulebino District?[2], Gagarinsky District?[2], Golovinsky District?[2], Golyanovo District?[2], Dmitrovsky District?[2], Dorogomilovo District?[2], Զամոսկվորեչիե[2], Zapadnoye Degunino District?[2], Իվանովսկոյե[2], Izmaylovo District?[2], Kapotnya District?[2], Koptevo District?[2], Kosino-Ukhtomsky District?[2], Կրասնոսելսկի շրջան[2], Krylatskoye District?[2], Kryukovo District?[2], Կուզմինկի[2], Kuntsevo District?[2], Kurkino District?[2], Levoberezhny District?[2], Լեֆորտովո[2], Լիանոզովո[2], Losinoostrovsky District?[2], Lyublino District?[2], Marfino District?[2], Maryina Roshcha District?[2], Maryino District?[2], Matushkino District?[2], Metrogorodok District?[2], Մեշչանսկի շրջան[2], Mitino District?[2], Mozhaysky District?[2], Molzhaninovsky District?[2], Nekrasovka District?[2], Nizhegorodsky District?[2], Novogireyevo District?[2], Novokosino District?[2], Նովո-Պերեդելկինո շրջան[2], Ostankinsky District?[2], Otradnoye District?[2], Ochakovo-Matveyevskoye District?[2], Perovo District?[2], Pechatniki District?[2], Pokrovskoye-Streshnevo District?[2], Preobrazhenskoye District?[2], Պրեսնենսկի շրջան[2], Prospekt Vernadskogo District?[2], Ramenki District?[2], Rostokino District?[2], Ryazansky District?[2], Savyolki District?[2], Savyolovsky District?[2], Sviblovo District?[2], Severnoye Izmaylovo District?[2], Severnoye Medvedkovo District?[2], Severnoye Tushino District?[2], Severny District?[2], Silino District?[2], Sokol District?[2], Sokolinaya Gora district?[2], Sokolniki District?[2], Solntsevo District?[2], Strogino District?[2], Տագանսկի շրջան[2], Տվերսկի շրջան[2], Tekstilshchiki District?[2], Timiryazevsky District?[2], Տրոպարյովո-Նիկուլինո[2], Filyovsky Park District?[2], Fili-Davydkovo District?[2], Խամովնիկի շրջան[2], Khovrino District?[2], Khoroshevo-Mnevniki District?[2], Khoroshyovsky District?[2], Shchukino District?[2], Yuzhnoye Medvedkovo District?[2], Yuzhnoye Tushino District?[2], Yuzhnoportovy District?[2], Յակիմանկա[2], Yaroslavsky District?[2], Biryulyovo Vostochnoye District?[2], Biryulyovo Zapadnoye District?[2], Brateyevo District?[2], Danilovsky District?[2], Donskoy District?[2], Zyuzino District?[2], Zyablikovo District?[2], Konkovo District?[2], Kotlovka District?[2], Lomonosovsky District?[2], Moskvorechye-Saburovo District?[2], Nagatino-Sadovniki District?[2], Nagatinsky Zaton District?[2], Nagorny District?[2], Obruchevsky District?[2], Orekhovo-Borisovo Severnoye District?[2], Orekhovo-Borisovo Yuzhnoye District?[2], Mosrentgen Settlement?[2], Vnukovskoye Settlement?[2], Voronovskoye Settlement?[2], Voskresenskoye Settlement?[2], Դեյոնովսկոե բնակավայր[2], Kievsky Settlement?[2], Clenovsky?[2], Kokoshkino Settlement?[2], Krasnopakhorskoye Settlement?[2], Marushkinskoye Settlement?[2], Q4373606?[2], Moskovsky Settlement?[2], Novofedorovskoe?[2], Պերվոմայսկոե բնակավայր[2], Rogovskoye Settlement?[2], Ryazanovskoye Settlement?[2], Sosenskoye?[2], Troitsk?[2], Filimonkovskoye Settlement?[2], Shchapovskoye settlement?[2], Shcherbinka?[2], Severnoye Butovo District?[2], Staroye Kryukovo District?[2], Tyoply Stan District?[2], Ցարիցնո[2], Չերյոմուշկի[2], Chertanovo Severnoye District?[2], Chertanovo Tsentralnoye District?[2], Chertanovo Yuzhnoye District?[2], Yuzhnoye Butovo District?[2] և Յասենևո շրջան[2]
ՔաղաքապետՍերգեյ Սոբյանին
Հիմնադրված էանհայտ[3] թ.
Առաջին հիշատակումապրիլի 4,1147[4][3]
Մակերես2511կմ²
ԲԾՄ156 մետր
Պաշտոնական լեզուՌուսերեն
Բնակչություն▲13 274 285 մարդ (հունվարի 1,2025)[5]
Խտություն4813,63 մարդ/կմ²
Ագլոմերացիա15 512 000
Ազգային կազմռուսներ (74,83%),
ուկրաինացիներ (2,44%),
թաթարներ (1,6%),
հայեր (13,3%),
ադրբեջանցիներ (0,92%),
հրեաներ (0,8%),
բելառուսներ (0,6%)[6]
Կրոնական կազմուղղափառություն
Տեղաբնականունմոսկվացի
Ժամային գոտիMSD?, UTC+3 և Եվրոպա/Մոսկվա[7]
Հեռախոսային կոդ495 և 499
Փոստային դասիչ101001–135999
Ավտոմոբիլային կոդ77, 97, 99, 177, 197, 199, 777 և 799
ՍՎՏԲՀԴ45
Պաշտոնական կայքmos.ru​(ռուս.)​(անգլ.)

Մոսկվա (ռուս.՝Москва, (արտասանություն(օգնություն •ինֆո))),Ռուսաստանի դաշնությանմայրաքաղաք, դաշնային նշանակության քաղաք, Կենտրոնական դաշնային շրջանի ևՄոսկվայի մարզի վարչական կենտրոն,հերոս-քաղաք։

Բնակչության թվով Ռուսաստանի խոշորագույն քաղաքն է▲13 274 285 մարդ (հունվարի 1,2025)[5], ամենաբնակեցված քաղաքն է, որն ամբողջությամբ տեղակայված էԵվրոպայում, բնակչության թվով մտնում է աշխարհի քաղաքների առաջին տասնյակի մեջ[8]։ Մոսկվայի քաղաքային ագլոմերացիայի կենտրոն։

Մոսկվայի մեծ իշխանության,Ռուսական թագավորության,Ռուսական կայսրության (1728-1730 թվականներին),Խորհրդային Ռուսաստանի ևԽՍՀՄ պատմական մայրաքաղաք։ Մոսկվայում են գտնվում Ռուսաստանի դաշնության պետական իշխանության դաշնային մարմինները (բացառությամբ Սահմանադրական դատարանի), օտար պետությունների դեսպանատները, ռուսական խոշորագույն առևտրային կազմակերպությունների և հասարակական միավորումների գլխամասերը։

Այն տեղակայված էՄոսկվա գետի վրա, Արևելա-եվրոպական հարթավայրի կենտրոնում,Օկա ևՎոլգա գետերի միջագետքում։ Ինչպես դաշնության սուբյեկտ Մոսկվան սահմանակից էՄոսկվայի ևԿալուգայի մարզերի հետ։

Մոսկվան՝ Ռուսաստանի զբոսաշրջության կարևորագույն կենտրոնն է։Մոսկովյան Կրեմլը,Կարմիր հրապարակը,Նովոդևիչի վանքը և Համբարձման եկեղեցին մտնում ենՅՈւՆԵՍԿՕ-յի համաշխարհային ժառանգության մեջ[9]։ Այն կարևորագույն տրանսպորտային հանգույց է։

Քաղաքը սպասարկում են միջազգային՝Դոմոդեդովո,Շերեմետևո,Վնուկովո, շուրջ 6 օդանավակայան, 9 երկաթուղային կայարաններ, 3 գետային նավահանգիստ (ելքեր կան դեպիԱտլանտյան ևՀյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի ջրային տարածքներ)։1935 թվականից սկսած քաղաքում գործում էմետրոպոլիտեն։

«Ֆորբս» ամսագրի2011 թվականի տվյալներով Մոսկվան դոլարային միլիարդատերների քանակով (79 հոգի) աշխարհում գրավում է առաջին տեղը։

1980 թվականին Մոսկվայում են անցկացվել 22-րդ ամառային օլիմպիական խաղերը։

Անվան ծագումնաբանություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝Մոսկվա տեղանվան ծագումնաբանություն

Քաղաքի անվան ծագումնաբանությունը գալիս է գետի անունից[10]։ Մոսկվայի տեղանվան ստուգաբանությունը հաստատված չէ[11]։ Վերջին տարիներին մասնագետների շրջանում մեծ տարածում են ստացել գետիբալթյան[12] ևսլավոնական[13] ծագումնաբանության վարկածները։ Երկու վարկածներում բառի հիմնական իմաստն էր «հեղուկ», «խոնավ», «ցեխոտ» բառերը[14]։

Ֆիզիկաաշխարհագրական բնութագիր

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Աշխարհագրական դիրք

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Մոսկվայի և մերձակա քաղաքների տեսքըLandSat-7 արբանյակից։
Մոսկվայի հարավային հատվածի պատկերը՝Վնուկովո օդանավակայան վայրէջք կատարող ինքնաթիռից:

Մոսկվան գտնվում է Ռուսաստանի եվրոպական մասի կենտրոնում,Վոլգա ևՕկա գետերի միջագետքում, Սմոլենսկո-Մոսկովյան բարձրավանդակի սահմանագծին (արևմուտքից), Մոսկվորեցկո-Օկայան հարթությունում (արևելքից) և Մեշյորկյան ցածրավայրի մոտ (հարավ-արևելքից)։ 2014 թվականի տվյալներով՝ քաղաքի տարածքը կազմում է 2561,5 կմ2։ Տարածքի մոտավորապես մեկ երրորդը (900 կմ2)[15] գտնվում էՄոսկվայի օղակաձև ավտոմոբիլային ճանապարհի ներսում (ռուս.՝МКАД-Московская кольцевая автомобильная дорога), մնացած մասը՝ 1641 կմ-ին օղակավոր ճանապարհից դուրս[16]։

Ծովի մակարդակից միջին բարձրությունը կազմում է 156 մետրի։ Ամենաբարձր կետը գտնվում էՏեպլոստանյան բարձրավայրում և կազմում է 255 մ[17], ամենացածր կետը՝Բեսեդինյան կամուրջների մոտ է, որտեղՄոսկվա գետը հեռանում է քաղաքից, այդ կետի բարձրությունը հաշված ծովի մակարդակից կազմում է 114,2 մետր[18]։ Մոսկվայի երկարությունը (առանց շերտընդմեջյան տարածքները հաշվելու) հյուսիսից հարավ Մոսկովյան օղակավոր ավտոմայրուղու սահմաններում՝ 38 կմ, սահմաններց դուրս՝ 51,7 կմ, արևմուտքից արևելք՝ 39,7 կմ։

Քաղաքը տեղակայված էՄոսկվա գետի միջին հոսանքում՝ նրա երկու ափերին։ Բացի այս գետից, քաղաքի տարածքով հոսում են տասնյակ այլ գետեր, որոնցից ամենախոշորներն են Մոսկվայի վտակները,Սխոդնյան,Խիմկան,Պրեսնյան,Նեգլիննայան,Յուզան ևՆիշենկան (ձախակողմյան), ինչպես նաևՍենունը,Կոտլովկան ևԳրևոդնյան (աջակողմյան)[19]։ Շատ մանր գետեր (Նեգլիննյան,Պրեսնյան և այլն) քաղաքի սահմաններում հոսում են ջրանցքներով։ Մոսկվայում կան նաև շատ այլ ջրավազաններ. ՄՕԱՃ-ի տարածքում մոտ փոքր գետեր և լճեր, որոնցից շատերը հոսում են կոլեկտորներում, ինչպես նաև մոտ 240 բաց ջրավազաններ (լճեր և լճակներ)։

Տես նաև՝Մոսկվայի ջրոլորտ

Մոսկվան գտնվում է Մոսկվայի ժամանակի ժամային գոտում։ Կիրառելի ժամանակի տեղաշարժը UTC հարաբերությամբ կազմում է +3:00:Կիրառելի ժամանակի և աշխարհագրական լայնության համապատասխան միջին արևային կեսօրը Մոսկվայում սկսվում է 12:30-ին:

Ժամային գոտի

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Մոսկվան գտնվում է մի ժամային գոտում, որը միջազգային չափանիշով նշվում է ինչպես Moscow Time Zone (MSK)։ Միջազգային կոորդինացիոն ժամանակից՝ UTC, շեղումը կազմում է +4։00։

2011 թվականիմարտի 27-ից՝ մշտական ամառային ժամանակի անցնելուց հետո, և1930 թվականից գործող դեկրետային ժամանակը հաշվի առնելով՝ Մոսկվայի կենտրոնում աստղագիտական կեսօրը սկսվում է 13։30[20]։

Կլիմա

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝Մոսկվայի կլիման

Մոսկվայի կլիմանչափավոր ցամաքային է՝ հստակ արտահայտված սեզոնայնությամբ։ Ձմեռը (օրական միջին ջերմաստիճանը 0 °C-ից ցածր է) տևում է հիմնականումնոյեմբերի երկրորդ կեսից մինչևմարտի վերջ։ Օրացույցային ձմեռվա ընթացքում դիտարկվում են ոչ շարունակական (3-5 օր) խիստ սառնամանիքների շրջափուլեր (գիշերային ջերմաստիճանը մինչև -20 °C, ավելի հազվադեպ՝ -25..-30 °C)։ Բայցդեկտեմբերի ուհունվարի սկզբին տաքացումներ, երբ ջերմաստիճանը -5..-10 °C-ից բարձրանում է մինչև 0 °C, երբեմն՝ +5..+10 °C։ ԸստՎՎՑ մետեոկայանի տվյալների (1981-2010 թվականների նորման)՝ տարվա ամենացուրտ ամիսըփետրվարն է (միջին ջերմաստիճանը կազմում է -6,7 °C)[21]։ Փոփոխական եղանակները բավականին կարճ են։ Երբեմն նույնիսկ ամառային ջերմաստիճանները դիտվում են ապրիլի սկզբին, իսկ մայիսի վերջին և հունիսի սկզբին գրանցվում է ցրտերի վերադարձ։ Ամառը (ցերեկային միջին ջերմաստիճանը բարձր է +20 °C և օրական միջին ջերմաստիճանը բարձր է +15 °C) տևում է մայիսի կեսերից մինչսեպտեմբերի սկիզբը, ցերեկային ջերմաստիճանը հաճախ գերազանցում է 30 °C (միջինում 6-8 օր ամառային սեզոնի ընթացքում, 2010 թվականին՝ 1,5 ամիս։ 35 °C ջերմաստիճանը վերջին 30 տարիների ընթացքում գերազանցվել է 18 անգամ, որից 16-ը 2010 թվականին)։ Ամենատաք ամիսըհուլիսն է (1981-2010 թվականների միջին ջերմաստիճանը կազմել է +19,2 °C)։

1981-2010 թվականների դիտարկումներով միջին տարեկան ջերմաստիճանը կազմում է +5,8 °C։ Մետեոդիտարկումների ողջ պատմության ամենատաք շրջանը եղել է2008 թվականը. միջին ջերմաստիճանը կազմել է +7,3 °C[22], ամենացուրտը՝1888 թվականը (+1,7 °C)։1961-1990 թվականների դիտարկումներով միջին տարեկան ջերմաստիճանը կազմել է +5,0 °C, քամու տարեկան միջին արագությունը՝ 2,3 մ/վ, օդի տարեկան միջին խոնավությունը՝ 77 %, դեկտեմբերին հասնում է 85 %, մայիսին իջնում է մինչև 64 %[23]։

130-ամյա դիտարկումների շրջանում օդի ամենաբարձր ջերմաստիճանը դիտարկվել է2010 թվականիհուլիսի 29-ին և ՎՎՑ մետեոկայանում կազմել է +38,2 °C,«Բալչուգ» մետեոկայանում, քաղաքի կենտրոնում ևԴոմոդեդովո օդանավակայանում արտասովոր շոգի ընթացքում՝ +39,0 °C[24]։ Ամենացածր ջերմաստիճանը գրանցվել է1940 թվականիհունվարի 17-ին և կազմել է -42,2 °C (Տիմիրյազևսկյան գյուղատնտեսական ակադեմիայի մետեոկայան՝ ՏԳՏԱ), Մոսկվայի հենքային մետոկայանում բացարձակ մինիմումը կազմում է -38,1 °C (1956 թվականի հունվար)։

Տարվա ընթացքում Մոսկվայում և հարակից տարածքում թափվում է 600-800 մմ մթնոլորտային տեղումներ, որոնց մեծամասնությունը՝ ամառային շրջանում։ Տեղումների մակարդակը փոփոխվում է բավական մեծ միջակայքում. հնարավոր է ինչպես մեծ քանակի տեղումներ (օրինակ՝ 2008 թվականի հուլիսին՝ 180մմ տեղումներ[25]), այնպես էլ փոքր քանակի տեղումներ՝ (օրինակ՝ 2010 թվականի հուլիսին՝ 13 մմ)։ Ցերեկվա տևողությունը տատանվում է 7 ժամ 00 րոպեից (դեկտեմբերի 21) մինչև 17 ժամ 34 րոպե (հունիսի 21)։ Հորիզոնից արևի առավելագույն բարձրությունը՝ 11° -ից (դեկտեմբերի 21) մինչև 58° (հունիսի 21)։

 Ջերմաստիճանի և տեղումների տարեկան միջին ցուցանիշները Մոսկվա առավելագույն ցուցանիշներ գրանցման ամբողջ պատմության ընթացքում (1879—2010 ), նորմա 1981—2010
Ամիսհունվփետմարտապրմայհունհուլօգոսսեպհոկնոյդեկտարին
բացարձակ առավելագույնը (°C)−42,2−38,2−32,4−21,0−7,5−2,31,3−1,2−8,5−20,3−32,8−38,8−42,2
միջին առավելագույնը (°C)4,0−3,72,611,318,622,024,321,915,78,70,9−,309,6
միջին ջերմաստիճանը (°C)−6,5−6,7−1,06,713,217,019,217,011,35,6−1,25,25,8
միջին նվազագույնը (°C)−9,1−9,8−4,42,27,712,114,412,57,42,7−3,3−7,6բացարձակ նվազագույնը (°C)8,68,319,728,933,234,738,237,332,324,016,29,638,2
տեղումների քանակը (մմ)524135374980858268715552707
Աղբյուր՝Եղանակ և կլիմա
Հյուսիսափայլ, ամիսը ժամ, 2001—2011[26]
ԱմիսՀունվարՓետրվարՄարտԱպրիլՄայիսՀունիսՀուլիսՕգոստոսՍեպտեմբերՀոկտեմբերՆոյեմեմբերԴեկտեմբերՏարի
Հյուսիսափայլ, ժամ[27] (2001-2010 թվականներին միջինում 1900 ժամ)։Մոսկվայի տարածքում հազվադեպ չեն նաևմառախուղը ևամպրոպը։ Ժամանակ առ ժամանակ Մոսկվայում տեղի են ունենում այնպիսի տարերային եղանակային երևույթներ, ինչպիսին են մրրիկները, տեղատարափ անձրևները և նույնիսկ փոթորիկները։1998 թվականի հունիսի 20-ի լույս 21-ի գիշերը մայրաքաղաքի վրա թափվեցին քաղաքի պատմության ընթացքում ամենակործանարար փոթորիկները[28]։

Բուսականություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Տես նաև՝Մոսկվայի պահպանվող բնական տարածքների ցանկ

Կռիլատի շրջանի բլուրները

Չնայած Մոսկվայի մեծաքանակ կառուցապատմանը՝ քաղաքի կանաչ տարածքների մակերեսը (Մոսկվայի ճարտարապետության հանձնաժողովի2007 թվականի տվյալների) կազմում է 34.3 հազար հա (կամ քաղաքի ընդհանուր տարածքի 1/3-ը)։

Մոսկվայում կան այնպիսի անտառային և պուրակային զանգվածներ, ինչպիսիք ենԻզմայլովյան պուրակը,Տիմիրյազևսկի պուրակը,Ֆիլյովսկի պուրակը (անտառային պուրակ),Զամոսկվորեչնի անտառային պուրակը,Լյուբլինսկի պուրակը,Բուտովսկի անտառային պուրակը, Բուսաբանական այգին,Նեսկուչնի այգին,Բիտցևսկի անտառային պուրակը,Ցարիցինո ևԿոլոմենսկոյե արգելոց-թանգարանները,Կուզմինսկի անտառային պուրակը,Կուսկովո անտառային պուրակը և այլն։

Քաղաքի տարածքում են գտնվում նաևԵղջերուի կղզի (Լոսինի Օստրով) Ազգային բնական պարկի մի մասը, բազմաթիվ զբոսայգիներ և հանգստի գոտիներ։

Կենդանական աշխարհ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Տես նաև՝Մոսկվայի Կարմիր գրքում գտնվող կաթնասունների ցանկ

Մոսկվայի կենդանական աշխարհը բազմազան է։ Օրինակ, Եղջերուի կղզի զբոսայգում կան ոչ միայնսկյուռներ,ոզնիներ ևնապաստակներ, այլև ավելի խոշոր վայրի կենդանիներ, ինչպիսիք ենվարազը ևհյուսիսային եղջերուն, պտավոր եղջերուն։ Կան նաև գիշատիչներ՝աղվես,ջրաքիս,սպիտակ կզաքիս։ Եղջերուի կղզու Վերխնեյուզյան մասում բնադրվում ենբադեր ևձկնկուլներ, հազվագյուտփասիաններ և գորշ կաքավներ։Իվան Ահեղի ժամանակներից Եղջերու կզղին գտնվում է հատուկ պահպանության տակ, իսկ1983 թվականից՝ ինչպես բնական ազգային պարկ[29]։

Բիտցևսկյան անտառում նույնպես կան բազմաթիվ գիշատիչ կենդանիներ։ Այստեղ ապրում են ոզնիներ,հողափորիկներ և նույնիսկ մայրաքաղաքում այդքան հազվադեպչղջիկներ, նապաստակներ՝ սպիտակ և գորշ,դաշտամուկ,աքիսներ, սկյուռներ։ Մերձմոսկվայից գալիս են հյուսիսային եղջերուն և վարազը։ Ձվադրում են բադերը, բնադրում՝ ջրահավը[30]։

Մոսկվայում հանդիպում է այնպիսի հազվագյուտ կենդանի, ինչպիսին էքնամուկը[31][32]։ Մոսկվայում նրա թաքստոցներ գտնված են Բիտցևյան անտառում, Եղջերվակղզային անտառապուրակում, Իզմայլովյան անտառում[31]։ Հազվագյուտ է սևժանտաքիսը[33], որը ապրում է գետերի ավազաններում, որի ափերով տեղափոխվում են անտառ, բացատ և թփուտներ։ Փաստացի բնակման վայրեր են հայտաբերվել քաղաքի մի քանի տեղերում՝ Սև լճի մոտ, Սխոդնի գետի ավազանում, ինչպես նաև Կրիլատսկայա և Բրատեևսկայա գետառներում (1985-2000 թվականներն ընկած ժամանակահատվածում)[34]։

Նապաստակներ Մոսկվայում կարելի է տեսնել Իզմայլովյան անտառում, Կուզմինյան անտառապուրակում, Բիտցևյան անտառում[30] և Սերեբյանի Բորում։ Աքիսներն ապրում են անտառային զանգավածներում՝ Եղջերվի կղզում, Իզմայլովյան, Կուզմինյան, Բիրյուլևյան, Բիտցևյան, Ֆիլի-Կունցևյան անտառային պուրակներում, գետերի հովիտներում՝ Ռուդնևսկի, Սև, Ալյոշկինի, Չեչյորնի, Սետունի, Ռամենսկի, Բրատովսկի, Սխոդնի, Կլյազմի, գետառներում՝ Մարինսկի, Բրատեևսկի, Մնյովնիկովսկի, ավելի հաճախ՝ Տուշինսկի, ինչպես նաև Խիմկինյան ջրապահեստարանի արևմտյան ափին[35]։

Գոյություն ունի Մոսկվայի Կարմիր գիրք, որտեղ թվարկված են Մոսկվայի՝ հազվադեպ և անհետացող կենդանատեսակները։ Այնտեղ հիշատակվում են սովորական ոզնին, գաճաճ փոքրաչղջիկը, սպիտակ կզաքիսը և աքիսը, սպիտակ նապաստակը, գորշ նապաստակը, անտառամուկը, սովորական գերմանամուկը[36]։

Մոսկվայում ամենախոշոր գիշատիչը սովորական աղվեսն է, հանդիպում է Եղջերուի կղզու զբոսայգում, Կուզմինսկի անտառապուրակում[37], Բիտցևյան անտառում և այլուր։

Թռչուններից այստեղ հանդիպում են մեծ և փոքր վարուժնակը[38], գորշ բադը, սովորական ոսկեակնը, սև ուրուրը և ճահճային սպիտակամազը, բազեների մի քանի տեսակ[39], աքարը[40], փարփարը[41], կիվիվը, կտցարը[42], անտառակտցարը[43], լճային փոքր ճայը[44], վայրի աղավնին[45], սովորական տատրակը[46], ականջավոր և ճահճային բվերը[47], տնային բուն[48], աղավնին, ճնճղուկը և ագռավները, ինչպես նաև սովորական այծկիթը[49] և ծղնին[50], գորշ և կանաչ փայտփորիկները և նույնիսկ ափային ծիծեռնակները[51]։

Բաց հողերի աղտոտվածություն Մոսկվայում (Խորոշյովսկոյե մայրուղու Տարականովկա գետի կոլեկցիոների մոտ)

Մոսկվայի էկոլոգիական իրավիճակի վրա ազդում է քաղաքում արևմտյան և հյուսիսարևմտյան քամիների գերիշխումը[52]։ Քաղաքային ջրային ռեսուրսների որակը ավելի լավ է քաղաքի հյուսիս-արևմուտքում։Էկոհամակարգի բարելավման կարևոր գործոն է համարվում զբոսայգիների, այգիների պահպանումը և ծառերի շատացումը բակերում, որոնք տուժել են վերջին տարիներին կետային կառուցապատման արդյունքում։

Շրջակա միջավայրի մոնիտորինգը Մոսկվայում իրականացնում են 39 ավտոմատացված ստացիոնար կայաններ, որոնք վերահսկում են օդում 22 աղտոտող նյութերի մակարդակը և աղտոտվածության ընդհանուր մակարդակը[53]։

Մթնոլորտային օդի ամենաբարձր մակարդակի աղտոտումը նկատվում է խոշոր ավտոմայրուղիների և արդյունաբերական գոտիների շրջանում, հատկապես կենտրոնում, քաղաքի արևելյան և հարավարևելյան շրջաններում։ Մոսկվայում ամենաաղտոտված շրջաններն են՝Կապոտնյան,Կոսինո Ուխտոմսկին ևՄարյինոն։ Պատճառը քաղաքի տարածքումՄոսկովյան նավթաարդյունաբերական գործարանն է,Լյուբերեցկի ևԿուրյանովսկի աերացիայի կայանները[54][55]։ Մոսկվայի էկոլոգիապես մաքուր շրջաններին են պատկանումԿրիլատսկոյե,Կուրկինո,Միտինո,Ստրոգինո ևՅասենևո շրջանները։

Մոսկվայի օդը աղտոտող հիմնական աղբյուրն է ավտոմոբիլային տրանսպորտի կողմիցարտանետվող գազը[56]։ Օդը աղտոտում են նաև ջերմաէլեկտրակայանները, ֆաբրիկաները և գործարանները, շիկացած ասֆալտի գոլորշիները։

Mercer խորհրդատվական կազմակերպության վարկածով, Մոսկվան ճանաչվել էԵվրոպայի ամենաաղտոտված մայրաքաղաքներից մեկը (2007 թվականին Մոսկվան վարկանիշում զբաղեցրել է 14-րդ հորիզոնականը[57])։

Հիմնական հոդված՝Մոսկվայի պատմություն

Տես նաև՝Մոսկվայի տեսարժան վայրեր

Մոսկվա, 1908 թվական

Առաջին բնակեցումներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Կարմիր հրապարակ, նկարիչ՝ Ֆեոդոր Ալեքսեև
Կրեմլ տանող ճանապարհը, 19-րդ դարի ջրանկար

Մոսկվայի տարիքը հստակ հայտնի չէ։ Առաջին բնակավայրերը առաջացել են Մոսկվայի տարածքումնեոլիթի դարաշրջանում, մոտ մ.թ.ա. 8000 տարի առաջ։ Ցարիցինո այգում հայտնաբերվել էՖատյանովյան մշակույթի միջին բրոնզեդարյան շրջանի բնակավայր, ինչպես նաև բրենզեդարյան շրջանի բնակավայրեր՝ Կրեմլի բլրի մոտակայքում։ Առաջին հազարամյակի վերջերից սկսած ժամանակակից Մոսկվայի շրջանում բնակություն են հաստատել սլավոնները՝վյատիչները ևկրիվիչները։ Վյատիչները կազմում էին Մոսկվայի սկզբնական բնակչության հիմնական մասը։ Կրեմլի տարածքում անցկացվող հնագիտական պեղումները վկայում են այն մասին, որ11-րդ դարի վերջերին այնտեղ արդեն բնակավայր է եղել[58]։

Առաջին հիշատակված տարեգրությունը համարվում է Հիպատյան տարեգրությունը 1147 թվականի ապրիլի 4-ի ուրբաթ օրը, երբ ռոստովա-սուզդալացի իշխան՝Յուրի Դոլգորուկին Մոսկով անունով քաղաքում ընդունում էր իր ընկերներին և դաշնակիցներին իշխան Սվևտոսլավ Օլգովիչի գլխավորությամբ[59]։ 1156 թվականին այստեղ կառուցվել էին նոր փայտյա ամրություններ։ Ընդհանուր տարածքը մեծացել է 3-4 անգամ[58]։ 12-րդ դարի կեչակեղևից պատրաստված պատվոգրի մեջ Մոսկվան հիշատակված է որպես Կուչկով։

Մոսկվայի իշխանության զինանշանը

1237-1238 թվականներին՝ Ռուսիայի վրա մոնղոլ-թաթարական ասպատակությունների ժամանակ, Մոսկվան կողոպտվեց, հրդեհվեց, սակայն այն շուտով վերականգնվեց[58]։

Իշխանության մայրաքաղաք

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

13-րդ դարի երկրորդ կեսին իշխանԴանիիլ Ալեքսանդրովիչի (Ալեքսանդր Նևսկու որդին) իշխանության ժամանակ Մոսկվան դարձել է ինքնուրույն անկախ իշխանության կենտրոն։ Քաղաքի՝ առևտրային ուղիների խաչմերուկում գտնվելը նպաստում էր նրա աճին և զարգացմանը[58]։14-րդ դարում Մոսկվայի կալվածքները ընդլայնվեցին, նրանց են միացվելԿոլոմենսկի ևՄոժայսկի իշխանությունները։

14-րդ դարում տեղի է ունենում Մոսկվայի զարգացումը՝ որպես Մոսկովյան մեծ իշխանության կենտրոն։Յուրի Դանիլովիչից սկսած մոսկովյան իշխանները կրում են Վլադիմիրսկի Մեծն իշխան տիտղոսը[58]։ 14-րդ դարում Մոսկվա է տեղափոխվել միտրոպոլիտների նստավայրը, իսկ 1589 թվականին հիմնվել էՄոսկովյան պատրիարքարանը[58]։ Այսպիսով, աճել է քաղաքի նշանակությունը՝ որպես կրոնական կենտրոն։

Հին Մոսկվայի գոտիների քարտեզ։ Կրեմլ, Չինաստան-քաղաք, Սպիտակ քաղաք, Հողե քաղաք

ԻշխանԻվան Կալիտայի օրոք Մոսկվայում սկսվել է մասշտաբային շինարարություն, կառուցվել են առաջին քարե շինությունները (մինչ այդ քաղաքը ամբողջովին փայտից էր կառուցված)[60]։ 14-րդ դարում և15-րդ դարի սկզբներին Մոսկվան խոշոր առևտրային և արհեստի քաղաք էր; նրա կազմի մեջ էին մտնումԿրեմլի,Կիտայ-քաղաքի տարածքները, ինչպես նաև Զամոսկվորեչյեի, Զանեգլիմենյեի և Զայաուզյեի բնակավայրերը[58]։

Ռուսական թագավորություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Ռուսական միասնական թագավորության մայրաքաղ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Սիգիզմունդ ֆոն Գերբերշտեյնի«Մոսկովիայի գրությունները» գրքից փորագրված հատակագիծ։ Գերբերշտեյնը Մոսկվայում եղել է1517 և1526 թվականներին, հատակագիծը թվագրվում է 1556 թվականին։

15-րդ դարի վերջինԻվան Վասիլյևիչ III իշխանի օրոք Մոսկվան դառնում է ռուսական խոշորագույն պետության մայրաքաղաք, իսկ 16-րդ դարի սկզբինՎասիլի Իվանովիչ III իշխանի օրոք՝ռուսական միասնական պետության մայրաքաղաք[58]։ Նոր կարգավիճակը նպաստել է քաղաքի աճին և այն տնտեսական և մշակութային կենտրոն դառնալուն[58]։ Զարգանում էր արդյունաբերությունը և արհեստները՝ զենքի, գործվածքների, կաշվե իրերի,խեցեղենի,ոսկերչական իրերի արտադրությունը, շինարարությունը։ Մեծ բարձունքների հասավմոսկովյան ճարտարապետությունը։ Մոսկվայի սահմանները բավականին ընդլայնվեցին.16-րդ դարի վերջերին նրա կազմի մեջ մտանԲելի քաղաքի ևԶեմլյանոյ քաղաքի տարածքները։ Ստեղծվել է պաշտպանական կառույցների համակարգ[58]։14-18-րդ դարերում Մոսկվայում մի քանի անգամ տեղի են ունեցել խոշոր ապստամբություններ և հրդեհներ։

1565 թվականինԻվան Ահեղ իշխանի կողմից Ռուսական պետությունը օպրիչինայի և զեմշչինայի բաժանելուց հետո, քաղաքը դարձավ վերջինիս մայրաքաղաքը[61][62]։

Խառը շրջանում

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

1605 թվականին Մոսկվա են մտելինքնակոչ կեղծԴմիտրի I թագավորի զորքերը։ Ինքնակոչի իշխանությունը քաղաքում ընկել է1606 թվականին, քաղաքացիական ապստամբության ընթացքում նա սպանվել է Մոսկվայի բնակիչների ձեռքով։1608-1610 թվականներին նորընտիրՎասիլի Շույսկի թագավորի օրոք, Մոսկվան պաշարվում էՏուշինոյի ճամբարում հաստատված երկրորդ ինքնակոչ կեղծԴմիտրի II-ի զորքերի կողմից։ Այդ ժամանակահատվածում Մոսկվայի հաղորդակցությունը պետության այլ շրջանների հետ բարդանում է։ Պաշարումը հաջողվում է հանել1610 թվականին, երբՄիխայիլ Սկոպին-Շույսկի զորքերը շվեդական վարձկանների հետ Նովգորոդի կողմից մոտենում են Մոսկվային։

1610 թվականին Վասիլի Շույսկիի զորքերիԿլուշինսկի ճակատամարտում պարտությունից հետո Մոսկվան գրավել ենՍտանիսլավ Ժոլկևսկու լեհական զորքերը։1611 թվականինՊրոկոպիյ Լյապունովի,Իվան Զարուցկիի և իշխանԴմիտրի Տրուբեցկիի ղեկավարության տակԱռաջին տարածքային աշխարհազորի՝ քաղաքը լեհերից ազատելու փորձերը հաջողությամբ չեն ավարտվել։ 1612 թվականինԵրկրորդ տարածքային աշխարհազորի զորքերըԿուզմա Մինինի և իշխանԴմիտրի Պոժարսկիի գլխավորությամբ՝նոյեմբերի 4-ին ջախջախելով լեհական զորքերին, ազատագրել են Մոսկվան լեհերից՝ ստիպելով1612 թվականին հանձնել իրենց կայազորըԿրեմլում և հեռանալ Մոսկվայից։

Ռոմանովների իշխանության առաջին 100-ամյակ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Մոսկվայում1613 թվականին թագավոր է օծվելՄիխայիլ Ֆյոդորովիչը, ով սկիզբ է դրելՌոմանովների դինաստիայի ավելի քան 300-ամյա կառավարմանը։

17-րդ դարում Մոսկվայի կազմի մեջ վերջնականապես մտնում էԶեմլյանի քաղաքը, ավարտվում էՄոսկովյան Կրեմլի շինարարությունը և այն ձեռք է բերում ժամանակակից տեսք։ Ստեղծվում ենՅամսկայա,Մեշչանսկայա,Նեմեցկաայա արվարձանները։ Մեծ նշանակություն է ձեռք բերում թագավորականԿոլոմենսկոյե նստավայրը։17-րդ դարի կեսը և երկրորդ կեսը Մոսկվայում հայտնի է դարձել մի շարք սոցիալական և քաղաքական ապստամբություններով։

Ռուսական կայսրություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Մայրաքաղաքի կարգավիճակի կորստից հետո

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

1712 թվականին Ռուսաստանի մայրաքաղաքը տեղափոխվել էՍանկտ Պետերբուրգ։1728 թվականինՊետրոս II-ի օրոք Մոսկվա է տեղափոխվել կայսերական պալատը, որն այստեղ գտնվել է մինչ1732 թվականը, երբԱննա Յոհանովնան կրկին վերադարձրել է այն Սանկտ Պետերբուրգ[63]։ Մոսկվան պահպանել է մայրաքաղաքի «հնագույն մայրաքաղաք» տիտղոսը և եղել է կայսրերի թագադրման վայր։ Այդ տիտղոսը կիրառվում է Մոսկվայի, որպես քաղաքի՝ պատմական տարիքն ընդգծելու համար, որտեղ առաջին անգամ ստեղծվել է ռուսական ցարի գահը։Բրոքհաուսի և Եփրոնի հանրագիտական բառարանում Մոսկվան անվանվում է որպես «Ռուսաստանի առաջին մայրաքաղաք» (ռուս.՝первопрестольная столица России)։ Սերգեյ Օժեգովի և Նատալյա Շվեդովայի բացատրական բառարանը «первопрестольный» բառը բացատրում է, որպես հնագույն մայրաքաղաք։ Այդ տերմինը լայնորեն կիրառվում է նաև այժմ հասարակական կյանքի տարբեր ոլորտներում որպես հոմանիշ և Մոսկվայի ոչ պաշտոնական անվանում։

1755 թվականինՄիխայիլ Լոմոնոսովի ևԻվան Շուվալովի կողմիցկայսրուհի Ելիզավետա հրամանով հիմնվում էՄոսկվայի համալսարանը։

1812 թվականին Հայրենական պատերազմի ժամանակ Մոսկվան գրավել ենՆապոլեոնի զորքերը և մայրաքաղաքը խիստ տուժել էհրդեհից։ Տարբեր գնահատումներով, մոսկովյան հրդեհի արդյունքում այրվել է շինունությունների 80%-ը։ Մոսկվայի վերականգնման գործընթացը տևել է ավելի քան երեսուն տարի, կառուցվել էՔրիստոս Փրկիչ տաճարը (ռուս.՝Храм Христа Спасителя)։ 19-րդ դարի վերջերին Մոսկվայում շահագործման է հանձնվելտրամվայը։

1851 թվականին բացվել է Մոսկվան Սանկտ Պետերբուրգի հետ միացնողերկաթուղային հաղորդակցությունը։

1896 թվականինՆիկոլայ II կայսրի թագադրման հետ կապված միջոցառումների ժամանակ,Խոդինսկի դաշտում տեղի է ունեցել մեծ քանակությամբ զոհերի պատճառ դարձածխոշոր հրմշտոցը, որը ստացել է «Խոդինսկի ողբերգություն» անվանումը։

1905 թվականի դեկտեմբերինՄոսկվայում տեղի են ունեցել հեղափոխական անհանգստություններ և փողոցային բարիկադային մարտեր։

Դ. Ս. Ինդեյցև, Կրեմլի համայնապատկերը Տայինիցկայա աշտարակից, 1848 թվական
Օ. Կադոլ, Մոսկվայի շրջանային համայնապատկերը՝ Կրեմլի Սպասսկայա աշտարակից, 1819-1823 թթ



1917 թվականի իրադարձություններ և Քաղաքացիական պատերազմ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

1917 թվականի օգոստոսի կեսերին Մոսկվայում անց է կացվելՀամառուսական պետական համաժողով, որը գումարվել է Ժամանակավոր կառավարության կողմից։

1917 թվականիհոկտեմբերի 25-ին,Պետրոգրադում Ձմեռային պալատի վրա գրոհի հետ միաժամանակ, սկսվել է բոլշևիկներիմոսկովյան զինված ապստամբությունը, որին, ի համեմատ Պետրոգրադի ապստամբությանը, Մոսկվայում համառ դիմադրություն է ցուցաբերվել։ Ապստամբության հակառակորդները, որոնց թվում գերակշռում էին մոսկովյան ռազմական ուսումնարաններիյունկերները, համախմբվեցին հանրային անվտանգության կոմիտեի մեջ և գրավեցինԿրեմլը, որպեսզի հակազդեն հարձակվողներին։ Դիմակայությունը ավարտվեց յունկերների ևկարմիր գվարդիականների միջև տեղի ունեցած արյունալի մարտերով, որոնք քաղաքում շարունակվեցին1917 թվականիհոկտեմբերի 25-իցնոյեմբերի 2-ը, ինչի արդյունքում վնասվել է Մոսկվայի պատմական կենտրոնը և Կրեմլը։

1918 թվականին Պետրոգրադից Մոսկվա է տեղափոխվում բոլշևիկների կառավարությունը և Մոսկվան դառնում էՌՍՖՍՀ մայրաքաղաք[64]։

1919 թվականի երկրորդ կեսի սկզբինՄոսկվայի հակաբոլշևիկյան կազմակերպությունները, որոնք ղեկավարվում էինԱզգային կենտրոնի կողմից, խորհրդային իշխանությունը տապալելու նպատակով քաղաքում ապստամբություն կազմակերպելու փորձ են կատարում, սակայն այն ձախողվում է։ Մոսկվայի ընդհատակյա հակախորհրդային կազմակերպությունների բազմաթիվ անդամներ գնդակահարվել ենԿարմիր տեռորի իրադարձությունների ընթացքումՀամառուսական արտակարգ կոմիտեի (ռուս.՝Всероссийская чрезвычайная комиссия (ВЧК)) կողմից։

  • Կարմիր հրապարակ, Ֆ. Ալեկսեև, 1808 թվական
    Կարմիր հրապարակ, Ֆ. Ալեկսեև, 1808 թվական
  • Մոսկովյան հրդեհ, 1812 թվական
    Մոսկովյան հրդեհ, 1812 թվական
  • Արբատ փողոցը, 1890-ական թթ
    Արբատ փողոցը, 1890-ական թթ
  • Մոսկվայի ընդհանուր համայնապատկերը, 1900-ական թթ
    Մոսկվայի ընդհանուր համայնապատկերը, 1900-ական թթ

Խորհրդային շրջան

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

1920 թվականին Քաղաքացիական պատերազմում բոլշևիկների հաղթանակի հետ սկսվել է քաղաքի զարգացման մեջ նոր, խորհրդային ժամանակաշրջան։ Խորհրդային ժամանակներում Մոսկվան կրկին դարձել է պետության կենտրոնը, մեծացել է քաղաքի միջազգային քաղաքական նշանակությունը։ Մոսկվան կառուցվում էր արագ տեմպերով, քաղաքին միացել են նախկին արվարձանները։ Նույն ժամանակաշրջանում քաղաքի կենտրոնի պատմական կառուցապատումը ենթարկվել է մասնակի ոչնչացման, քանդվել են մի շարք տաճարներ և վանքեր, որոնց թվի մեջ էինՔրիստոս Փրկիչ տաճարը ևՉարչարանաց վանքը։1922 թվականին Մոսկվան դարձել էԽՍՀՄ մայրաքաղաք։ Քաղաքում սկսել է արագորեն զարգանալ տրանսպորտային ենթակառուցվածքը։ Այսպես,1924 թվականին Մոսկվայում բացվել էավտոբուսային երթևեկությունը,1933 թվականին շահագործման է հանձնվել առաջին տրոլեյբուսային երթուղին, իսկ 1935 թվականին ուղևորների համար բացվել է առաջինմետրոպոլիտենի գիծը։ Մոսկվայի անվան ջրանցքի շահագործմանը հանձնելուց ևՄոսկվա գետի ջրի մակարդակի բարձրացումից հետո, Մոսկվա-գետի մոտակայքում գտնվող քաղաքի տարածքի մի մասը հայտնվել է ջրի տակ։ Մասնավորապես, ջրի տակ են անցել Դորոգոմիլովսկի և դրա հարակից Հրեական գերեզմանները։

Կենտգործկոմի նախագահության«ՌԽՖՍՀ տարածքում մարզային և տարածաշրջանային նշանակության վարչա-տարածքային միավորումների կրթության մասին» որոշմամբ1929 թվականիհունվարի 14-ից մինչև 1929 թվականիհոկտեմբերի 1-ը ստեղծվել է Կենտրոնական արդյունաբերական շրջան, որի կենտրոնը գտնվում էր Մոսկվայում[65]։

1931 թվականին ՌԽՖՍՀ երկու խոշորագույն քաղաքներ՝ Մոսկվան (հունիսի 16) ևԼենինգրադը (դեկտեմբերի 3) բաժանվեցին առանձին վարչական միավորների՝ ՌԽՖՍՀ հանրապետական ենթակայության քաղաքներ[66][67]։

Մոսկվայում արդյունաբերության տարիներին արագ տեմպերով զարգանում է բարձրագույն և միջին տեխնիկական ուսումնական հաստատությունների ցանցը։

Մոսկվայում 30-ական թվականներին ստեղծվել է գիտահետազոտական և տեխնիկական ոլորտի նախագծային ինստիտուտների մի ամբողջ համակարգ։ Դրանց ճնշող մեծամասնությունը մտնում էրԽՍՀՄԳիտությունների ակադեմիայի համակարգի մեջ[68]։ Այդ նույն ժամանակ քաղաքում զարգանում ենԶԼՄ-ները, լույս են տեսնում մի շարք թերթեր, 1939 թվականից կազմակերպվում է կանոնավորհեռուստատեսային հեռարձակում[69][70]։Հայրենական Մեծ պատերազմի ժամանակ քաղաքում են գտնվելՊաշտպանության պետական կոմիտեն ևԿարմիր բանակի գլխավոր շտաբը, կազմավորվել է ազգային աշխարհազորը (ավելի քան 160 հազար մարդ)։

1941/1942 թվականների ձմռանը Մոսկվայի տակ տեղի է ունեցել հայտնի ճակատամարտը, որտեղ խորհրդային զորքերը իրենց առաջին հաղթանակն են տարելԵրկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբից։1941 թվականի հոկտեմբերին գերմանական զորքերը մոտեցան Մոսկվային, բազմաթիվ արդյունաբերական հիմնարկություններ տարհանվել էին, սկսվել է կառավարական հիմնարկությունների տարհանում Կույբիշև։ 1941 թվականիհոկտեմբերի 20-ին Մոսկվայում պաշարողական դրություն է հայտարարվել։ Սակայն, չնայած դրան,նոյեմբերի 7-ինԿարմիր հրապարակում տեղի է ունեցել զորահանդես, որտեղից զորքերը ուղևորվում էին ուղիղ ռազմաճակատ։ 1941 թվականի դեկտեմբերին Մոսկվայի տակ «Կենտրոն» գերմանական բանակային խմբի հարձակումը կասեցվել է։ 1945 թվականիհունիսի 24-ին Կարմիր հրապարակում տեղի է ունեցելՀաղթանակի շքերթը։

1952-1957 թվականներին անց են կացվել բարձրահարկ շինությունների կառուցապատման աշխատանքներ, որոնք հետագայում ստացել են«Ստալինյան բարձրահարկ շինություններ» անվանումը և որոնք դարձել են խորհրդային ժամանակաշրջանի Մոսկվայի խորհրդանիշներից մեկը[71]։

1960 թվականին կազմավորվել է Մոսկվայի նոր սահմանը Մոսվայի օղակաձև ավտոմոբիլային ճանապարհով (ռուս.՝МКАД), որի սահմաններից քաղաքը սկսեց դուրս գալ միայն1984 թվականին[72]։

1960-ականների վերջերին և1970-ականների սկզբներին քաղաքի կենտրոնը կրկին ենթարկվել է լուրջ վերակառուցման։ Գոյություն ունեցող ճանապարհների լայնացման, նոր ավտոմայրուղիների և բարձրահարկ շինությունների կառուցման համար քանդվել են Մոսկվայի մի շարք ճարտարապետական հուշարձաններ։

1957 և1985 թվականներին Մոսկվայում անց են կացվել Երիտասարդության և ուսանողների համապատասխանաբար 6-րդ և 12-րդ համաշխարհային փառատոնները։1980 թվականին Մոսկվայում անց են կացվել22-րդ ամառային Օլիմպիական խաղերը։

Կոմերիտական հրապարակ, որը հայտնի է նաև «Երեք կայարանների հրապարակ» անունով

1991 թվականիօգոստոսի 19-22-ը քաղաքում տեղի է ունեցելԱրտակարգ դրության պետական կոմիտեի (ռուս.՝Госуда́рственный комите́т по чрезвыча́йному положе́нию (ГКЧП)) կողմից կազմակերպվածՕգոստոսյան պուտչը։1993 թվականին նախագահի և խորհրդարանի առճակատման արդյունքում ծագած սահմանադրական պետական ճգնաժամը հասել է իր գագաթնակետին։ 1993 թվականիհոկտեմբերի 3-4-ը տեղի է ունեցել«Օստանկինո» հեռուստակենտրոնի գրավման փորձը և Գերագույն Խորհրդի («Սպիտակ տան») շենքի գնդակոծումը։ Այնուհետև քաղաքում տեղի են ունեցել զգալի փոփոխություններ։1995 թվականին հաստատվել են մայրաքաղաքի նոր պաշտոնական խորհրդանիշերը՝ զինանշանը, դրոշը և քաղաքի օրհներգը։ Սկսվել են տաճարների վերականգնողական աշխատանքները, ինչպես նաև սկսվել է բոլշևիկների կողմից պայթեցվածՔրիստոսի Փրկիչ տաճարի լայնամասշտաբ կրկնօրինակի շինարարությունը։

1990-ական թվականների վերջերին,2000-ականների սկզբներին քաղաքը առաջին անգամ առճակատվել էմիջազգային ահաբեկչության սպառնալիքի հետ։ Մոսկվայում տեղի ունեցան մի քանի ահաբեկչական գործողություններ։

Վերջին տարիների ընթացքում Մոսկվայում անց են կացվում բազմաթիվ միջազգային մշակութային և սպորտային միջոցառումներ։

2000-ական թվականների սկիզբը նշանավորվել է ճարտարապետական կապիտալ վերափոխումներով[73]։ Քաղաքը լրջորեն վերակառուցվում է՝ կառուցվում են բազմահարկանի գրասենյակային շինություններ, ժամանակակից տրանսպորտային ենթակառուցվածք, էլիտար շինություններ, առաջացել է նոր բիզնես կենտրոն՝«Մոսկվա Սիթի» շրջանը[74]։ Միևնույն ժամանակ նշվում է, որ այդ «շինարարական բումը» հանգեցրել է քաղաքի պատմական տեսքի ավերմանը, ճարտարապետական հուշարձանների և քաղաքային միջավայրի ոչնչացմանը[75][76][77]։ Իրենից լուրջ խնդիր է ներկայացնում ոչ այդքան լավ զարգացած տրանսպորտային ենթակառուցվածքը, որի պատճառով առաջանում են ավտոմոբիլային խցանումներ և հասարակական տրանսպորտի գերծանրաբեռնվածություն։ Հասարակական տրանսպորտի համար հատկացված գծերը դեռևս ցանկալի արդյունքներ չեն բերել։

Մոսկվան նաև բախվել է մի շարք այլ խնդիրների հետ։ Քաղաքը դարձել էԿենտրոնական Ասիայի երկրներից,Չինաստանից,Հյուսիսային Կովկասի ևՀարավային Կովկասի հանրապետություններից, ինչպես նաևՌուսաստանի ներքին տարածաշրջաններից աշխատանքային ներգաղթյալների ներհոսքի կենտրոն։ Ներգաղթյալների ներհոսքը գործնականորեն ոչ մի կերպ չի կարգավորվում, օրենսդիր մեխանիզմները, որոնք ուղղված են այդպիսի կարգավորումների վրա, հաճախ չեն աշխատում, ինչի հետևանքով ստեղծվում է անբարենպաստ իրավիճակ՝ քաղաքի հաղորդակցությունը,մետրոպոլիտենը, ճանապարհային ցանցը գերծանրաբեռնված են, նկատվում է հանցագործությունների աճ, որոնցից մեծ մասը կատարվում է ներգաղթյալների կողմից, ովքեր չունեն մշտական բնակության վայր, սոցիալական և կենցաղային տարրական պայմաններ։ Արտասահմանյան ներգաղթյալները բացարձակապես սոցիալապես հարմարեցված չեն, հաճախ բնակվում են ազգային խմբերով։ Ներկայումս թվարկված խնդիրները միայն աճում են, Մոսկվայի կառավարությունը և Քաղաքային դուման այդ խնդիրների օրենսդրական լուծման համար հստակ միջոցներ չեն ձեռնարկում։

Մինչ2010 թվականը Մոսկվան ուներ պատմական բնակավայրի կարգավիճակ, սակայն Ռուսաստանի Մշակույթի նախարարության 2010 թվականիհուլիսի 29-ի № 418/339 որոշմամբ քաղաքը զրկվել է այդ կարգավիճակից[78]։

20-րդ դարի 90-ական թվականներից ակտիվորեն քննարկվում է Մոսկվայի և Մոսկվայի մարզի միավորման նախագիծը, 2011 թվականի ամռանը հայտնվեց Մոսկվայի և դրա ապակենտրոնացման ավելի մանրամասն նախագիծը՝ հարավ-արևմտյան տարածքների միավորման շնորհիվ[79][80][81][82], այդ նախագիծը (այսպես կոչված«Նոր Մոսկվան»[83][84][85] կամ«Մեծ Մոսկվան[16]») իրականացվեց 2012 թվականին։



  • Հերոս քաղաք կոչում (1965 թվականիմայիսի 8)[58]«Ոսկե աստղ» մեդալի ևԼենինի շքանշանի պարգևատրումով՝ ԽՍՀՄ մայրաքաղաք Մոսկվայի աշխատավորների կողմից գերմանա-ֆաշիստական զավթիչների դեմ պայքարի ընթացքում արտահայտված Հայրենիքի նկատմամբ նշանավոր վաստակի, զանգվածային հերոսության, քաջության և վճռականության համար, ինչպես նաև Հայրենական Մեծ պատերազմում խորհրդային ժողովրդի հաղթանակի 20-ամյակի հիշատակին։
  • Լենինի շքանշան (1947 թվականիսեպտեմբերի 6)[58]՝ Հայրենիքի առջև Մոսկվայի աշխատավորների գերմանական զավթիչների դեմ պայքարի ընթացքում նշանավոր վաստակի, քաջության և հերոսության համար, արդյունաբերության և մշակույթի ոլորտում հասած հաջողությունների, ինչպես նաև քաղաք Մոսկվայի 800-ամյակի հետ կապված քաղաքի վերակառուցման գլխավոր ծրագրի իրականացման համար։
  • Հոկտեմբերյան Հեղափոխության շքանշան (1967 թվականինոյեմբերի 4)[58]՝ Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխության 50-ամյակի հիշատակին։

Իշխանական մարմիններ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Մոսկվայի իշխանություններ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Մոսկվայի քաղաքապետարան

Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրության համաձայն՝ Մոսկվան համարվում է դաշնության ինքնուրույն սուբյեկտ, այսպես կոչվող դաշնային նշանակության քաղաք։

Մոսկվայում գործադիր իշխանությունը իրականացնում էՄոսկվայի Կառավարությունը՝ քաղաքապետի գլխավորությամբ, օրենսդիրը՝Մոսկվայի քաղաքային դուման, որը բաղկացած է 35 պատգամավորներից, որոնցից 18-ը2009 թվականից ընտրվում են կուսակցական ընտրակարգով, 17-ը՝ մեծամասնական ընտրակարգով։ Քաղաքապետի վերջին ընտրությունները անց են կացվել2003 թվականիդեկտեմբերի 7-ին[86][87]։2012 թվականիհունիսի 27-ին Մոսկովյան քաղաքային դուման օրենք է ընդունել, ըստ որի, քաղաքապետը կրկին ընտրվելու է ուղղակի գաղտնի քվեարկությամբ։

Ղեկավարումն իրականացվում է 10 վարչական միավորների միջոցով, որոնք միավորում են Մոսկվայի շրջանները տարածքային հիմունքներով վարչական շրջանների և 125 մարզային խորհուրդների մեջ[88]։ «Մոսկվա քաղաքի տեղական ինքնավարության կազմակերպման մասին» օրենքին համաձայն՝ 2003 թվականի սկզբից տեղական ինքնավարության գործադիր մարմիններ են քաղաքապետարանները, ներկայացուցչական մարմիններ՝ մունիցիպալ ժողովը, որի անդամները ընտրվում են ներքաղաքային մունիցիպալ կանոնադրությանը համապատասխան։

Մոսկվայի օրենսդիր և գործադիր իշխանությունների, ինչպես նաև տեղական ինքնավարության մարմինների քաղաքում գործելու սկզբունքները սահմանվում են քաղաքՄոսկվայի Կանոնադրությամբ և քաղաքի այլ նորմատիվ ակտերով։

Իշխանության դաշնային մարմիններ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Ռուսաստանի Դաշնության Կառավարական Տունը

Մոսկվայում՝ որպես քաղաքում, որըՌԴ Սահմանադրությամբ օժտված է մայրաքաղաքային գործառույթներով, գտնվում են երկրի իշխանության օրենսդիր, գործադիր և դատական դաշնային մարմիններ՝ բացառությամբՌԴ Սահմադրական դատարանի, որը2008 թվականից գտնվում էՍանկտ Պետերբուրգում[89]։

Ռուսաստանի Դաշնության կառավարությունը իշխանության գործադիր մարմին է, գտնվում էՌուսաստանի Դաշնության կառավարության շենքում, Մոսկվայի կենտրոնումԿրասնոպրեսնենսկի առափնյայի մոտ։ Պետական դուման գտնվում էՕխոտնի Ռյադ փողոցի վրա։ Դաշնության խորհուրդը գտնվում էԲոլշայա Դմիտրովկա փողոցի վրա տեղակայված շենքում։Ռուսաստանի Դաշնության գերագույն դատարանը ևՌուսաստանի Բարձրագույն Արբիտրաժ Դատարանը նույնպես գտնվում են Մոսկվայում։

Բացի այդ,Մոսկովյան Կրեմլը համարվում է Ռուսաստանի Դաշնության Նախագահի նստավայրը։ Նախագահի աշխատանքային նստավայրը Կրեմլում գտնվում է Սենատի շենքում։

Վարչատարածքային բաժանում

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Տես նաև՝Մոսկվայի տարածքում գոյություն ունեցող բնակավայրերի ցանկը ևՄոսկվայի ագլոմերացիա

Մոսկվայի տարածքային փոփոխությունները 1922 թվականից մինչև 1995 թվականը

Մոսկվայի տարածքային միավորներն են համարվումմարզերը, բնակավայրերը ևվարչական շրջանները, որոնք ունեն քաղաքի իրավական ակտերի կողմից ամրագրված անվանումներ և սահմաններ։

Մոսկվա, ՌուսաստանՄոսկվայի զինանշանը
Վարչական շրջաններ12
Մարզեր125
Բնակավայրեր21
  • Վարչական շրջանը Մոսկվա քաղաքի տարածքային միավոր է, որն ձևավորվել է տվյալ տարածքի վարչական կառավարման համար, ներառում է Մոսկվայի մի քանի մարզեր կամ բնակավայրեր։ Վարչական շրջանի սահմանները չեն կարող հատել մարզերի և բնակավայրերի սահմանները։
  • Մարզը ձևավորվել է հաշվի առնելով տվյալ տարածքների պատմական, աշխարհագրական, քաղաքաշինական առանձնահատկությունները, բնակչության թիվը, սոցիալ-տնտեսական հատկանիշները, տրանսպորտային հաղորդակցության տեղակայումը, ինժեներային ենթակառուցվածքի առկայությունը և տարածքի այլ առանձնահատկությունները։
  • Բնակավայրը Մոսկվայի տարածքային միավոր է, որը ձևավորվում է այն տարածքների վրա, որոնք 2012 թվականի հուլիսի 1-ից տարածքի ընդլայնման հետ կապված նախագծի շրջանակներում մտնում են Մոսկվայի կազմի մեջ։

Մարզի և բնակավայրի ձևավորումը, վերակազմավորումը և վերացումը, նրանց անվանակարգելը, նրանց սահմանների հաստատումը և փոփոխությունը իրականացվում է Մոսկովյան քաղաքային Դումայի կողմից, Մոսկվայի քաղաքապետի առաջարկությամբ, իսկ վարչական շրջաններինը՝ Մոսկվայի քաղաքապետը։

Մոսկվայի վարչական շրջանները.
1. Կենտրոնական վարչական շրջան
2. Հյուսիսային վարչական շրջան
3. Հյուսիս-Արևելյան վարչական շրջան
4. Արևելյան վարչական շրջան
5. Հարավ-Արևելյան վարչական շրջան
6. Հարավային վարչական շրջան
7. Հարավ-Արևմտյան վարչական շրջան
8. Արևմտյան վարչական շրջան
9. Հյուսիս-Արևմտյան վարչական շրջան
10. Զելենոգրադսկի վարչական շրջան
11. Նովոմոսկովսկի վարչական շրջան
12. Տրոիցկի վարչական շրջան

Մինչև2012 թվականիհուլիսի 1-ը Մոսկվայում կար 125 մարզ և 10 վարչական շրջան։ 2012 թվականի հուլիսի 1-ի Մոսկվայի տարածքի ընդլայնումից հետո ձևավորվել է 2 նոր վարչական շրջան (Նովոմոսկովսկի ևՏրոիցկի), իսկ նրանց կազմում 21 բնակավայր։

Մոսկվան բաժանված է 12 վարչական շրջանների, որոնցից Զելենոգրադսկի, Նովոմոսկովսկի և Տրոիցկի շրջանները ամբողջությամբ գտնվում են Մոսկվայի օղակաձև ավտոմայրուղու սահմաններից դուրս՝Կենտրոնական,Հյուսիսային,Հյուսիսարևելյան,Արևելյան,Հարավարևմտյան,Արևմտյան,Հյուսիսարևմտյան,Զելենոգրադսկի,Նովոմոսկովսկի,Տրոիցկի շրջանները։

Իր հերթին Մոսկվայի շրջանները (բացի Նովոմոսկովսկի և Տրոիցկի շրջաններից) բաժանվում են մարզերի․ Մոսկվայում դրանք 125 են։ Մոսկվայի մի քանի մարզեր համարվում են էքսկլավներ։ Շրջանների ղեկավարումը իրականացնում են շրջանային պրեֆեկտուրաները, մարզերինը՝ մարզային վարչությունները։

Նովոմոսկովսկի և Տրոիցկի շրջանները բաղկացած են Մոսկվայի այնպիսի նոր տարածքային միավորներից, ինչպիսիք են բնակավայրերը։ Այդ բնակավայրերի սահմաններում ստեղծվել են այնպիսի ներքաղաքային մունիցիպալ կառույցներ, ինչպիսիք են բնակավայրերը և քաղաքային շրջանը։ Շրջանները2013 թվականի դրությամբ գտնվում են ընդհանուր պրեֆեկտուրայի ղեկավարման տակ։

Պաշտոնական խորհրդանիշեր

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Մոսկվայի զինանշանը,դրոշը ևօրհներգը քաղաքի պաշտոնապես հաստատված խորհրդանիշերն են։

Մոսկվայի զինանշանը և դրոշը իրենցից ներկայացնում են մուգ կարմիր գույնիհերալդիկ վահան և ուղղանկյունաձև պաստառ ձիավորի՝Սուրբ Գևորգ Հաղթանակաբերի պատկերով, ով նետով խոցում է սև Վիշապին[90]։ Մոսկվա քաղաքի օրհներգը երաժշտա-բանաստեղծական ստեղծագործություն է, որը ստեղծվել էԻսահակ Օսիպովի Դունաևսկու երգի հիման վրա,Մարկ Լիսյանսկու ևՍերգեյ Իվանի Ագրանյանի «Իմ Մոսկվա» բանաստեղծության վրա[91]։

Բնակչություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Բնակչության1350-2025 թվականների վիճակագրություն
ՏարիԲնակչություն
135030 000 ± 5000 մարդ
140040 000 ± 5000 մարդ
1600100 000 ± 10 000 մարդ
1638200 000 ± 10 000 մարդ
1710160 000 ± 10 000 մարդ
1725145 000 ± 10 000 մարդ
1738138 400 ± 100 մարդ
1750130 000 ± 5000 մարդ
1775161 000 ± 1000 մարդ
1785188 700 ± 100 մարդ
1800250 000 ± 10 000 մարդ
1811270 200 ± 100 մարդ
1813215 000 ± 1000 մարդ
1825241 500 ± 100 մարդ
1830305 600 ± 100 մարդ
1835335 800 ± 100 մարդ
1840349 100 ± 100 մարդ
1847353 300 ± 100 մարդ
1852373 800 ± 100 մարդ
1856368 800 ± 100 մարդ
1858377 800 ± 100 մարդ
1859379 300 ± 100 մարդ
1863462 500 ± 100 մարդ
1864351 600 ± 100 մարդ
1868416 400 ± 100 մարդ
1871601 969 մարդ
1882753 500 ± 100 մարդ
1886753 459 մարդ
1891822 400 ± 100 մարդ
18971 039 000 ± 0 մարդ
19001 175 000 ± 1000 մարդ
19021 174 700 ± 100 մարդ
19071 345 700 ± 100 մարդ
19081 359 200 ± 100 մարդ
19121 617 157 մարդ
19131 563 100 ± 100 մարդ
19141 762 700 ± 100 մարդ
19151 817 000 ± 100 մարդ
19171 854 400 ± 100 մարդ
19201 028 200 ± 100 մարդ
19231 542 900 ± 0 մարդ
19262 080 000 ± 1000 մարդ
19282 127 200 ± 100 մարդ
19312 781 300 ± 100 մարդ
19363 641 500 ± 100 մարդ
19394 131 633 մարդ
19564 839 000 ± 0 մարդ
19595 045 905 մարդ
19676 422 000 ± 1000 մարդ
19706 941 961 մարդ
19727 151 000 ± 1000 մարդ
19737 255 000 ± 1000 մարդ
19757 862 000 ± 1000 մարդ
19767 658 000 ± 1000 մարդ
19797 830 509 մարդ
19828 111 000 ± 1000 մարդ
19858 652 000 ± 1000 մարդ
19868 527 000 ± 1000 մարդ
19878 815 000 ± 1000 մարդ
19898 769 117 մարդ
19908 880 124 մարդ
19919 017 415 մարդ
19929 067 808 մարդ
19939 066 025 մարդ
19949 066 612 մարդ
19959 085 457 մարդ
19969 246 727 մարդ
19979 411 236 մարդ
19989 604 297 մարդ
19999 783 242 մարդ
20009 932 932 մարդ
200110 114 203 մարդ
200210 382 754 մարդ
200310 386 903 մարդ
200410 535 681 մարդ
200510 726 429 մարդ
200610 923 762 մարդ
200711 091 428 մարդ
200811 186 851 մարդ
200911 281 631 մարդ
201011 503 501 մարդ
201111 776 764 մարդ
201211 856 578 մարդ
201311 979 529 մարդ
201412 108 257 մարդ
201512 197 596 մարդ
201712 380 664 մարդ[92]
201812 500 123 մարդ[93]
201912 615 882 մարդ[94]
202012 692 466 մարդ[95]
202112 455 682 մարդ[96]
202413 149 000 մարդ
202513 274 285 մարդ[5]

Մոսկվայի բնակչության թիվը Ռուսաստանի պետական վիճակագրական ծառայության տվյալների համաձայն կազմում է 12 197 596 մարդ (2015)[97]: Բնակչության խտությունը կազմում է 4857,66 մարդ/կմ² (2015)։

Մոսկվան Ռուսաստանի ամենախոշոր քաղաքն է բնակչության թվով և ամենաբնակեցվածը՝ բոլոր քաղաքների թվում, որոնք ամբողջությամբ գտնվում ենԵվրոպայում։ Նրա ագլոմերացիան մոտ 15 միլիոն մարդ մշտական բնակչության թվով նույնպես համարվում է Ռուսաստանի և Եվրոպայի ամենախոշորը։

Մոսկվայի բնակչության թիվը 2002 թվականիՀամառուսական մարդահամարի արդյունքներով՝ բնակչության թիվը կազմել է 10 382 754 մարդ։ Ընթացիկ վիճակագրական հաշվառման պաշտոնական տվյալներով՝2012 թվականիսեպտեմբերի 1-ի դրությամբ քաղաքի բնակչությունը կազմում էր 11 911,1 հազար մարդ[98]։2010 թվականի հոկտեմբերի մարդահամարի նախնական տվյալներով Մոսկվայում մշտապես բնակվում է 11 643 060 մարդ և միայն 30 հազարը ժամանակավորապես են բնակվում մայրաքաղաքում[99], 1,2 միլիոն մոսկվայաբնակներ տարբեր պատճառներից ելնելով հրաժարվել են մասնակցել մարդահամարին[100]։ ՄոսկվայիԴաշնային միգրացիոն ծառայության վարչությունը տեղեկացրել է, որ Մոսկվայում մշտական գրանցում ունի 9 060 մարդ, ժամանակավոր գրանցում ունի 1 100 հազար մարդ, միգրացիոն հաշվառման վրա է կանգնած 340 հազար արտասահմանցի։ 600-800 հազար ռուսական քաղաքացի, Դաշնային միգրացիոն ծառայության վարչության գնահատականով, Մոսկվայում բնակվում են առանց գրանցման Դաշնային միգրացիոն ծառայության մարմիններում[101]։

Քաղաքի բնակչության մասին պաշտոնական տվյալները հաշվի են առնում միայն մշտապես բնակություն հաստատող քաղաքացիներին։ Մոսկվայի դաշնային միգրացիոն ծառայության վարչության տվյալներով՝ 2008 թվականին պաշտոնական հաշվառումով գրանցվել է ևս 1 միլիոն 800 հազար եկվոր (աշխատանքային միգրանտներ և գաստարբայտերներ, ուսանողներ և այլք), ինչպես նաև քաղաքում, 2005 թվականի դրությամբ, փորձագետների գնահատումներով, գտնվում են մոտ 1 միլիոն չգրանցված միգրանտներ[102]։

Մոսկվայի բնակչության մշտական աճը բացատրվում է հիմնականում այլ տարածաշրջաններից բնակչության ներգաղթով։ Այդ ներքին ներգաղթի երևույթը խորհրդային ժամանակներում անվանում էին «լիմիտավորներ» (ռուս.՝ «лимитчики»)։

Մոսկովյան արտասանությունը համարվում էռուսական գրական լեզվի արտասանության նորմը[103]։

Մոսկվայի միջազգային առևտրային կենտրոն«Մոսկվա Սիթի»

Մոսկվայի բնակչության ազգային կազմը, 2002 թվականի մարդահամարի և բնակչության 2010 թվականի մարդահամարի տվյալների համաձայն, բաշխված է հետևյալ կերպ[104]՝ռուսներ - 9 930 410 (91,65 %),ուկրաինացիներ - 154 104 (1,42 %),թաթարներ - 149 043 (1,38 %),հայեր - 106 466 (0,98 %),ադրբեջանցիներ - 57 123 (0,53 %),հրեաներ - 53 142 (0,49 %),բելառուսներ - 39 225 (0,36 %),վրացիներ - 38 934 (0,36 %),ուզբեկներ - 35 595 (0,33 %),տաջիկներ - 27 280 (0,25 %),մոլդովացիներ - 21 699 (0,20 %),ղրղզներ - 18 736 (0,17 %),մորդվաներ - 17 095 (0,16 %),չեչեններ - 14 524 (0,13 %),չուվաշներ - 14 313 (0,13 %),օսեր - 11 311 (0,10 %), անձինք, ովքեր չեն նշել իրենց ազգությունը - 668 409 (5,81 %)։

Ռուսների տոկոսը Մոսկվայում գերազանցում է միջին ցուցանիշը ամբողջ Ռուսաստանով (80%), ինչպես նաև բարձր է հայերի և հրեաների տոկոսային բաժինը ի համեմատ միջինռուսականի (0,78 % և 0,16 % համապատասխանաբար)։ Ռուսների բաժինը մեծացել է 1989 թվականի մարդահամարի պահից, երբ նրանք կազմում էին 89,7 %[6]։

Տնտեսություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Մոսկվան համառուսական մասշտաբով համարվում է խոշորագույն ֆինանսական կենտրոն, միջազգային բիզնես կենտրոն և երկրի տնտեսության մեծ մասի կառավարման կենտրոն։ Այսպես, օրինակ՝ Մոսկվայում են կենտրոնացված Ռուսաստանում գրանցվածբանկերի կեսը[105]։ Բացի այդ, խոշորագույն կազմակերպությունների մեծ մասը գրանցված են և ունեն կենտրոնական գրասենյակներ Մոսկվայում, չնայած նրան, որ նրանց արտադրանքը կարող է գտնվել Մոսկվայից հազարավոր կիլոմետր հեռավորության վրա։

Ռուսական առավել հզորկրող հրթիռ պրոտոն, որը մշակվել և ատրադրվում է ՊՏԳԱԿ Խրունիչևում

2008 թվականի տվյալներով,ՀՆԱ ծավալով (321 միլիարդ $) Մոսկվան գտնվում էր 15-րդ տեղում աշխարհի խոշոր քաղաքների թվում[106]։

Քաղաքի տարածքում գործում են ռազմական արդյունաբերության զգալի թվով կազմակերպություններ, որոնց շարքում.

  • Մ.Վ. Խրունիչևի անվան պետական տիեզերական գիտա-արտադրական կենտրոն։
  • ՌՕԿ «ՄիԳ» ընկերության արտադրություն (ՌԴ ՌՕՈւ-ի կործանիչների մեկ երրորդը մշակվում և արտադրվում են ՌՕԿ «ՄիԳ»-ում)
  • «Ալմազ Անտեյ» կոնցեռնի ընկերություններ (ամենախոշորները՝ «Ալմազ», «Ալտաիր», «Ավանգարդ»)
  • Տուշինի մեքենաշինական գործարան
  • «Վմպել» հրթիռաշինական ՄԿԲ
  • Վ.Վ. Չերնիշյովի անվան մոսկովյան մեքենաշինական ձեռնարկություն
ՄիԳ-29, մշակվել և արտադրվում է ՌՕՈւ «ՄիԳ»-ում

Կրասնի Օկտյաբր (ընկերություն)

Քաղաքացիական արտադրություններից առավել խոշոր են.

  • Մոսկովյան նավթարդյունաբերական գործարան. նավթային արտադրանքների խոշոր արտադրող, այդ թվում նաև արտահանման համար։
  • Ավտոֆրամոս, տարեկան 60 հազար Renault ок. մարդատար ավտոմեքենաների հավաքման ձեռնարկություն
  • Էլեկտրագործարան, էլեկտրատրանսֆորմատնորների և ռեակտորների խոշոր արտադրող
  • Մոսէլեկտրովահան, էլեկտրական բաշխիչ սարքերի արտադրող
  • Կարաչարովյան մեխանիկական գործարան, ամբարձիչ սարքավորումների արտադրություն
  • «Մոսկաբել» գործարան
  • Մոսկովյան նավթայուղագործարան
  • Տրյոխգորնայա մանուֆակտուրա
  • Մոսկովյան նավաշինական և նավավերանորոգողական գործարան
  • Ն.Ա. Սեմաշկոյի անվան մոսքիմֆարմդեղեր

Մանրածախ առևտրի շրջանառությունը2007 թվականին կազմել է 2040,3 միլիարդ ռուբլի (2006 թվականի հետ համեմատած աճը կազմում է 105,1%)[107], մեծածախ առևտրի շրջանառությունը, իր հերթին, կազմել է 7843,2 միլիարդ ռուբլի (2006 թվականի հետ համեմատած աճը կազմել է 122,3 %)[108], բնակչության տրամադրվող վճարովի ծառայությունների ծավալը կազմում է 815,85 միլիարդ ռուբլի[109]։

ԶԻԼ-436200 բեռնատար մեքենաների վերջին մակնիշը՝ արտադրվում է ԶԻԼ-ում

«Ernst & Young» կազմակերպության տվյալներով 2011 թվականի տվյալներով, Մոսկվան եվրոպական քաղաքների թվում ներդրումային գրավչությամբ հայտնվել է 7-րդ տեղում, ընդ որում նրա վարկանիշը աճում է[110]։

Քաղաքում աշխատում են բջջային կապի երեք օպերատորներGSM ևUMTS (3G) չափանիշներով՝«ՄՏՍ»,«ՄեգաՖոն»,«Բիլայն», CDMA հիման վրա ծառայությունները տրամադրում է«Սքայ Լինք» օպերատորը։ Համացանցի անլար մուտքը LTE տեխնոլոգիայով տրամադրում է «Yota» օպերատորը։ Վիրտուալ օպերատորի մոդելովLTE հիման վրա ծառայությունները նույնպես տրամադրում է «ՄեգաՖոն» օպերատորը։

Forbes ամսագրի տեղեկություններով (2011 թվական), Մոսկվան զբաղեցնում է 1-ին տեղը աշխարհի բոլոր քաղաքների թվում դոլարային միլիարդատերերի քանակով (79 մարդ)։Foreign Policy ամսագիրը 2010 թվականին Մոսկվան դրել է 25-րդ հորիզոնական այնգլոբալ քաղաքների թվում[111], որոնք նշանակալի ներդրում ունեն համաշխարհային քաղաքակրթության զարգացման գործում[112]։

Ռենո Լոգան, որը հավաքվում է Ավտոֆրամոսում

Այնուամենայնիվ, ըստՌուսաստանի վիճակագրական ծառայության 2011 թվականին հաշվարկված ապրուստի արժեքի ինդեքսի, պարզվեց, որ Մոսկվան ապրուստի համար Ռուսաստանի ամենաթանկարժեք քաղաքը չէ՝ զիջելով սիբիրյան և հյուսիսային քաղաքների մի ամբողջ շարքին[113]։

2012 թվականին Մոսկվան զբաղեցրել է 1-ին տեղըՔաղաքային միջավայրի որակի վարկանիշում, որը կազմել ենՌԴ Տարածաշրջանային զարգացման նախարարությունը, Ինժեներների ռուսաստանյան միությունը,Շինարարության և կոմունալ տնտեսության հարցերով դաշնային գործակալությունը, Սպառողների իրավունքների պաշտպանության և մարդու բարեկեցության ոլորտում վերահսկողության դաշնային ծառայությունը, ինչպես նաևՄոսկվայի Մ. Վ. Լոմոնոսովի անվան պետական համալսարանը[114]։

Մոսկովյան բորսա
Հիմնական հոդված՝ [[:Մոսկվայի հանրային տրանսպորտը]]

Մոսկվան համարվում է երկրի խոշոր տրանսպորտային հանգույցը։ Քաղաքը գտնվում է երկաթուղային գծերի և դաշնային ավտոմայրուղիների ցանցերի կենտրոնում։ Մոսկովյան տրանսպորտային հանգույցում ուղևորափոխադրումների ծավալը2013 թվականի դրությամբ կազմում է 11,5 մլիլիարդ մարդ[115]։ Քաղաքում զարգացած են հասարակական տրանսպորտի բազմաթիվ տեսակներ,1935 թվականից աշխատում էմետրոպոլիտենը։ Հասարակական տրանսպորտի կողմից իրականացվում է ուղևորափոխադրումների 76%-ը[115]։

Հիմնական հոդված՝ [[:Մոսկվայի երկաթգծերի ցանց]]
Լենինգրադյան կայարանը Մոսկվայի հնագույն կայարանն է, կառուցվել է 1849 թվականին Նիկոլաևսկի երկաթգծի սպասարկման համար

Մոսկվայում երկաթգծերի ցանցը ներկայացված է տասը հիմնական ուղղություններով ինը կայարաններով (ութ կայարաններից՝Բելառուսական,Կազանի,Կուրսկի,Կիևյան,Լենինգրադյան,Պավելեցկի,Ռիգայի,Յարոսլավլի, իրականացվում են ինչպես քաղաքամերձ, այնպես էլ հեռու փոխադրումներ, մեկ կայարանը՝Սավյոլովսկին, սպասարկում է միայն քաղաքամերձ փոխադրումները),Մոսկովյան շրջանային երկաթգծերով, մի քանի փոխկապակցված ճյուղերով և մի շարք մասնաճյուղերով, հիմնականում միակողմանի, ոչ մեծ երկարության, որոնց հիմնական մասը գտնվում է քաղաքի տարածքում։

Մոսկվայի բոլոր երկաթգծերը պատկանում են Մոսկովյան երկաթուղային գծերին, բացի Լենինգրադյան ուղղության, որը պատկանում էՀոկտեմբերյան երկաթուղային գծերին, որը նույնպես մտնում է Մոսկովյան երկաթուղային գծերի հանգույցի մեջ, որն ընդ որում ունի Ծառայողական կապակցող ճյուղ Մոսկովյան երկաթուղային գծի մի քանի ուղղություններով։ Ընդ որում, գները և վճարման կանոնները քաղաքամերձ էլեկրագնացքներում միևնույնն են բոլոր ուղղություններում առանց բացառության, Մոսկովյան երկաթուղային գծերի կանոնների համաձայն։

1990-2000-ական թվականներին երկաթգծերի մի շարք ճյուղեր, որոնք սպասարկում էին արդյունաբերական ձեռնարկությունները, փակվել են այն պատճառով, որ այդ ձեռնարկությունները դուրս են բերվել քաղաքից կամ լրջորեն կրճատվել է արտադրության ծավալը։

Քաղաքի սահմաններում երկաթուղային գծերի ընդհանուր ձգվածությունը կազմում է 394,7 կմ։ Քաղաքամերձ գնացքները, որոնք կապում են Մոսկվայի կայարանները Մոսկվայի և մոտակա շրջանների բնակավայրերի հետ, զգալի դեր են խաղում նաև ներքաղաքային փոխադրումներում։ Մոսկվայում ուղևորային երկաթուղային հաղորդակցության խոշոր նախագիծ է համարվում էՄոսկովյան երկաթուղային գծի Փոքր օղակում ուղևորային շարժման կազմակերպումը[115]։

Օդանավակայաններ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ [[:Մոսկվայի ավիացիոն ցանց]]
Դոմոդեդովո օդանավակայանի տերմինալը

Մոսկվայի տարածքում են գտնվումՎնուկովո ևՕստաֆևո միջազգային օդանավակայանները։ Բացի այդ, քաղաքի բնակիչները և հյուրերը օգտվում են նաև այլ միջազգային օդանավակայանների ծառայություններից, որոնք գտնվում են Մոսկվայի մարզի տարածքում՝Դոմոդեդովո,Չկալովսկի,Շերեմետևո։

Օդանավակայաններ կարելի է հասնել ոչ միայն ավտոմոբիլային տրանսպորտով, այլ նաև կարելի է օգտվելերկաթուղային կայարաններից շարժվող արագընթաց գնացքներից՝ Կիևի կայարանից մինչև Վնուկովո օդանավակայան, Բելառուսական կայարանից՝ մինչև Շերեմետևո և Պավելեցկի կայարանից՝ մինչև Դոմոդեդովո օդանավակայան։

Քաղաքում գործում էր օդային տերմինալ, սակայն21-րդ դարի սկզբից այն, փաստացի, կորցրել է իր կիրառելիությունը։ Դրա տարածքները վարձակալի կողմից տրվել են որպես առևտրային տարածք։2009 թվականի դրությամբ օդային տերմինալի շենքում գործում են միայն երկաթուղային տոմսերի և ավիատոմսերի վաճառքով զբաղվող գրասենյակները։ 2017 թվականին աէրոկայանը քանդվեց։

Բուսինովոյի հանգույցըՄՕԱՃ -ում։ Առաջին և տվյալ պահին միակ հինգմակարդականի տրանսպորտային հանգույցըՌուսաստանում:

Ավտոմոբիլային տրանսպորտ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Մոսկվան համարվում է զանազան ուղղություններով դաշնային ավտոճանապարհների ցանցի կենտրոն, որը մայրաքաղաքը միացնում է Ռուսաստանի Դաշնության սուբյեկտների վարչական կենտրոնների և հարևան քաղաքների հետ։ Մոսկվան ունի զարգացած տրանսպորտային ենթակառուցվածք, որն ներառում է երեք տրանսպորտային օղակներ՝Սադովոյե,Երրորդ տրանսպորտային ևՄոսկվայի օղակաձև ավտոմոբիլային ճանապարհը,Մոսկվայի մարզում ծրագրվում էԿենտրոնական օղակաձև ավտոմոբիլային ճանապարհի (ԿՕԱՃ) կառուցումը տրանզիտային տրանսպորտային հոսքից քաղաքը թեթևացնելու նպատակով։

1990-ական թվականներից սկսած Մոսկվան բախվել է տրանսպորտային սուր խնդրի հետ։ Մոսկվայում շարունակվում է ավտոպարկի արագ աճը՝ եթե2000 թվականին քաղաքում հաշվվում էր 2,6 մլն ավտոմեքենա, ապա2012 թվականին՝ արդեն 4,5 մլն (ավելի քան 380 ավտոմոբիլ 1000 բնակչի համար)։ Սպասվում է, որ 2020 թվականին այն կաճի 4%-ով[116]։ Աճել է նաև քաղաքում բեռնափոխադրումների ծավալը ավտոմոբիլային տրանսպորտով։ Տարեկան Մոսկվայի միջով տեղափոխվում է մոտ 10 մլրդ տոննա բեռ, դրանցից մոտ 4 մլրդ տոննան բաժին է ընկնում տրանզիտային բեռնափոխադրումներին[115]։ Ավտոպարկի զգալի աճը հանգեցրեց մեծ քանակությամբճանապարհային խցանումների։ Որոշակի քայլեր են ձեռնարկվել խցանումների թիվը կրճատելու համար, ինչպիսիք են քաղաքում խոշոր բեռնատար ավտոմեքենաների մուտքի արգելքը, ավտոմոբիլային նոր հանգույցների կառուցումը և այլն[117][118]։ Ավտոմոբիլային խցանումները հանգեցնում են հսկայական վնասների[119]։ Խցանումների աճին նպաստում էին քաղաքաշինական սխալները[120]։

Քաղաքի ղեկավարությունը ճանապարհային շինարարության ճանապարհով մի շարք քայլեր է ձեռնարկել խցանումների խնդիրը վերացնելու համար։ Այսպես, վերակառուցվել է օղակաձև ավտոճանապարհը, կառուցվել է Երրորդ տրանսպորտային օղակը,2008 թվականին սկսվել է Չորրորդ օղակի կառուցումը, սակայն տրանսպորտային խնդիրը շարունակում է մնալ չլուծված։ Իշխանությունների կարծիքով՝ տրանսպորտային խնդիրների լուծմանը նպաստում են նաև վարչական բնույթի միջոցառումները, մասնավորապես,2012 թվականի հուլիսից ուժի մեջ մտած կայանման կանոնների խախտման համար տուգանքների զգալի աճը[121], քաղաքի կենտրոնական հատվածների փողոցներում վճարովի ավտոկայանատեղերի ստեղծումը[115]։

Բուժենինովա փողոցի ավտոկանգառը

Քաղաքում չլուծված է մնում նաևավտոկայանատեղիների պակասության խնդիրը։2010 թվականի սեպտեմբերին տրանսպորտի և կապի վարչության նախկին պետ Վասիլի Կիչեջին հայտնել էր, որ «քաղաքում առկա է 250 հազար ավտոկայանատեղի, մինչդեռ դրանց կարիքն ունի 1,2 միլիոն ավտոմեքենա»[122]։ Ավելի վաղ փորձեր են արվել կիրառության մեջ դնել վճարովի ավտոկայանատեղիները քաղաքի փողոցներում, սակայն2008 թվականիսեպտեմբերի 10-ին որոշում է կայացվել, որի համաձայն, ավտոմեքենաները կարելի էր անվճար կայանել ավտոճանապարհի երկայնքով։ Վճարովի են մնացել կայարաններում, օդանավակայաններում և քաղաքի կենտրոնում գտնվող մի քանի հատուկ առանձնացված գոտիներում գտնվող ավտոկայանատեղիները։ Բնակելի տարածքներում խնդիրը լուծելու համար կազմակերպվել էր«Ազգային ավտոտնակ» ծրագիրը, սակայն դրա իրագործումը երկարաձգվում է[123][124]։2012 թվականին որոշվեց վերադառնալ վճարովի ավտոկայանատեղիների կազմակերպման նախագծին[125]։2013 թվականի ամռանըԲուլվարնոյե կոլցո փողոցում սկսեցին հայտնվել վճարովի ավտոկայանատեղիներ, 2013 թվականի վերջից վճարովի կայանատեղիների գոտին լայնացել էր մինչևՍադովոյե կոլցո փողոցը[126], իսկ2014 թվականի հունիսին ծրագրվում էր ընդլայնել վճարովի ավտոկայանատեղիների գոտին մինչև Երրորդ տրանսպորտային օղակը[127]՝ ներառելով տնամերձ տարածքները[128]։ Կայանատեղիների արժեքը սկզբում կազմում էր 40 ռուբլի մեկ ժամվա համար և սկսեց բարձրանալ քաղաքի ամեն «օղակին» համապատասխան։ Շուրջօրյա անվճար կայանատեղու համար հնարավոր է ձեռք բերել աբոնեմենտ[129], իսկ շենքերի բնակիչների համար, ովքեր բնակվում են վճարովի ավտոկայանատեղիներ ունեցող շենքերի գոտում, նախատեսված են արտոնյալ պայմաններ։

Վերգետնյա քաղաքային տրանսպորտ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
КТМ-23 տրամվայը Մոսկվայում

Մոսկվայում գործում է ճանապարհային հասարակական տրանսպորտի ճյուղավորված ցանց՝ավտոբուսային,տրոլեյբուսային,տրամվայների,երթուղային տաքսիների երթուղիներ, որոնք օրական տեղափոխում են մոտ 12 միլիոն ուղևոր[130]։ Որոշ երթուղիներ աշխատում են շուրջօրյա։

20-րդ դարի սկզբին Մոսկվայում ակտիվորեն զարգանում էր էլեկտրատրանսպորտային ցանցը (տրամվայ)՝ 1930-ական թվականներին այն իր մեջ ընդգրկում էր Բուլվարնոե և Սադովոե օղակները և դրանց հարակից փողոցները, նաև երկաթուղային գծեր են անցկացվել քաղաքի ծայրամասերում։1935 թվականինմետրոպոլիտենի առաջին գծերի բացումից հետո հանվել են այն տրամվայի գծերը, որոնց ուղղությունը համընկել էր մետրոպոլիտենի գծերի հետ։ Ավելի արմատական փոփոխություններ են տեղի ունեցել1940-ական թվականներին, երբ որոշ էլեկտրատրանսպորտային երթուղիները փոխարինվել են տրոլեյբուսային երթուղիներով և հեռացվել ենԿրեմլից։1960-1970-ական թվականներին երկաթուղային գծերը հանվել են քաղաքի արևմուտքում և մասնատվել են «տրամվայի օղակները»։ 1980-ական թվականի սկզբից նոր գծերի շինարարություն գրեթե չէր տարվում։ Վերջինը1981–1982 թվականներին կառուցվել է Ստրոգինոյում գտնվող երկաթուղային գիծը։1990-ական թվականների կեսերին սկսվեց տրամվայի գծերը հանելու նոր ալիքը և դեպոյի փակումը, որոնք հիմնականում գտնվում էին քաղաքի կենտրոնի մոտ։ 2010-ական թվականներից սկսվեց որոշ գծերի մասնակի վերականգնումը։

Հասարակական տրանսպորտը հաճախ ստիպված է կանգնել ընդհանուր խցանումներում, սակայն խոշոր ավտոճանապարհների վրա ստեղծվում են առանձնացված գծեր։2009 թվականի հուլիսին առանձնացված գիծ է բացվելՎոլոկոլամսկի ավտոճանապարհի վրա[131][132],2011-ին՝Շչյոլկովսկի ավտոճանապարհի,Յարոսլավսկի ավտոճանապարհի,Անդրոպովի պողոտայում ևԼենինգրադյան պողոտայում, անց են կացվում նախապատրաստական աշխատանքներՍևաստոպոլի պողոտայում առանձնացված գիծ բացելու ուղղությամբ[133]։ Անց են կացվում նաև շարժական տրանսպորտի՝ տրոլեյբուսների և ավտոբուսների թարմացում։ Դրանք դառնում են ցածրահատակ, որպեսզի դրանցով կարողանան երթևեկել հաշմանդամներն ու սայլակներով մարդիկ։2014 թվականից վերգետնյա հասարակական տրանսպորտում թույրատրեցինհեծանիվների փոխադրումը[134]։

Ոչ լայն տարածում ունեն երթուղային տաքսիները, քաղաքում պաշտոնական ծառայություններ ստացան սովորական տաքսիները, այնուամենայնիվ, քաղաքում անհրաժեշտության դեպքում մեքենա գտնելը այդքան էլ բարդ չէ, քանի որ քաղաքի բազմամարդ վայրերում հերթապահում են այսպես կոչվող «մասնավոր» տաքսիները։

Մետրոպոլիտեն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ [[:Մոսկվայի մետրոպոլիտեն]]
«Մայակովսկայա» կայարանը, որը համարվում է Մոսկովյան մետրոպոլիտենի ամենագեղեցիկ կայարաններից մեկը[135]

1935 թվականիմայիսի 15-ից Մոսկվայում գործում է մետրոպոլիտենը, որը մայրաքաղաքի սահմաններում համարվում է հիմնական տրանսպորտային միջոցը։ Մոսկովյան մետրոն օրական տեղափոխում է միջինը 6,824 մլն ուղևոր (2013 թվականի տվյալներով)[136]։ Այն ուղևորահոսքի տարեկան ծավալով աշխարհում հինգերոդն է և առաջինըԵվրոպայում։ Մոսկովյան մետրոպոլիտենի ընդհանուր երկարությունը կազմում է 320,9 կմ, գծերի և կայարանների մեծ մասը գտնվում է գետնի տակ։ Մոսկովյան մետրոպոլիտենը գծերի երկարությամբ աշխարհում վեցերորդն է։

Ընդհանուր առմամբ մոսկովյան մետրոն ունի 196 կայարան և 12 գիծ՝ ներառյալ թեթև մետրոյի գիծը[137]։ Մետրոյի բազմաթիվ կայարաններ հանդիսանում են ճարտարագիտական հուշարձաններ[138][139]։

2004 թվականից աշխատում է միագիծ ճանապարհը, որի շահագործումն իրականացվում է «Մոսկովյան մետրոպոլիտեն» ՊՄՁ-ի ուժերով[140]։

2009 թվականից մետրոպոլիտենի գծերը սկսեցին դուրս գալՄոսկվայի օղակաձև ավտոմոբիլային ճանապարհի սահմաններից։ Առաջին կայարանը, որը կառուցվել էՄոսկվայի մարզի տարածքում,«Մյակինինո» կայարանն էր։ Մոսկվային նոր տարածքների միանալուց հետո2011 թվականին ծրագրեր են իրականացվում Նոր Մոսկվայում մետրոպոլիտենի զարգացման ուղղությամբ։ Նախագծվում է «Ուլիցա Նովատորով» - «Ստոլբովո» ճյուղը[141]։

2011 թվականից Մոսկովյան մետրոպոլիտենի նոր օղակաձև երթուղու՝ Երրորդ գնացքափոխ ուրվագծի անցկացման աշխատանքներ են տարվում։ 2016 թվականի վերջին կգործարկվեն մոտ 30 կայարան, իսկ 2020 թվականին ծրագրում են գործարկել ևս 40 կայարան։

Միառելս ճանապարհ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

2004 թվականից աշխատում էմիառելս ճանապարհը (նշվում է 13 թվով), որը շահագործվում է «Մոսկվայի մետրոպոլիտենի» կողմից[142]։

Մոսկվայի կենտրոնական օղակ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

2016 թվականի սեպտեմբերի 10-ին ուղևորափոխադրումներ սկսեցին իրականացվել Մոսկվայի կենտրոնական օղակով, որը 1934 թվականից օգտագործվում էր որպես միայն բեռնափոխադրող մեքենաների համար։ Գիծը՝ երկաթգծային օղակ է, սակայն գործում է ինչպես ամբողջական 14 գծանոց մետրոպոլիտեն։ Մոսկվայի կենտրոնական օղակի շարժման բնույթն իրենից ներկայացնում է քաղաքային էլեկտրուղի, որը մասամբ միավորվում է Մոսկվայի մետրոպոլիտենի հետ։ Ինչպես նաև Մոսկվայի կենտրոնական օղակն ինտեգրվում է գնացքների մերձքաղաքային ուղղությունների հետ, ինչի համար որոշ երկաթուղային կայաններ տեղափոխում են անմիջապես ՄԿՕ-ի կայանների մոտ։

Զարգացման հեռանկարներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Մոսկվայի մետրոպոլիտենի զարգացման ծրագրի համաձայն 2020 թ. պլանավորվում է մտցնել մոտ 40 նոր կայաններ քաղաքի տարբեր հատվածներում։ 2019 թվականին պլանավորվում է նոր՝ Կոժուխովսկայա գծի ստեղծում[143]։ Այս տարվա ընթացքում պլանավորվում է Մոսկվայի կենտրոնական տրամագծերի առաջին երթուղիների սկիզբը, որը կիմացվի մետրոպոլիտենի հետ այն նույն սկզբունքով, ինչը և ՄԿՕ-ը։ Մոսկվային նոր տարածքներ միավորելու հետ մեկտեղ 2011-2012 թթ իրականացվում են Նոր Մոսկվայի մետրոպոլիտենի զարգացման պլանները. գծագրվում է «Նովատորների փողոցի» ճյուղը՝ «Ստոլբովո»[141]։

Գետային տրանսպորտ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Հյուսիսային գետային կայարանը

Ջրանցքների համակարգի շնորհիվ, որոնք կառուցվել ենԿոմունիզմի մեծ կառուցումների կազմում, Մոսկվա խորհրդային ժամանակներից հայտնի էր որպես «հինգ ծովերի նավահանգիստ»՝Բալթիկ,Սպիտակ,Կասպից,Ազովի ևՍև[144][145] (ինչը, սակայն, ճիշտ չէ, քանի որ օգտագործելով բացառապես ներքին ջրային ուղիները, Մոսկվայից կարելի է մուտք գործել թվարկված միայն չորս ծովերը՝ դեպի Սև ծով Մոսկվայից ամենակարճ նավարկելի ուղին անցնում է Ազովի ծովի միջով)։ Հյուսիսային և Հարավային գետային կայարաններից գործում են կրուիզային շոգենավերը, որոնք Մոսկվան կապում ենՍանկտ Պետերբուրգի,Աստրախանի,Դոնի Ռոստովի և Ռուսաստանի այլ քաղաքների հետ[146]։ Իրականացվում են նաև փոխադրումներԽիմկիի ջրամբարի մերձքաղաքային ուղիներով։ Նավիգացիայի ընթացքումՄոսկվա-գետի վրա գործում ենգետային տրամվայների մի քանի երթուղիներ[147]։

Բեռնատարնավամատույցներ կանՀյուսիսային,Արևմտյան ևՀարավային գետային նավահանգիստներում։ Գետային բեռնափոխադրումները Մոսկվա գետի վրայով հիմնականում ապահովում են շինարարական բնույթի տարբեր ածովի բեռների մատակարարումը, Հարավային նավահանգստում առկա է խոշոր կոնտեյներային տերմինալ[147][148]։

Հեծանվային տրանսպորտ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Ըստ վիճակագրության՝ Մոսկվայում կա ավելի քան 3,5 միլիոն հեծանիվ, սակայն առաջին հեծանվային ուղին մայրաքաղաքում ստեղծվել է միայն2011 թվականին[149]։ 2013 թվականին հեծանվային ճանապարհի երկարությունը հասել է 100 կմ՝ ներառելով բազմակիլոմետրանոց երթուղիներ, ինչպիսիք են Բարկլայա փողոցը«Ֆիլի» զբոսայգու միջով մինչև«Կրիլատսկոյե» մետրոյի կայարանը (8 կմ) և«Մուզեոն» զբոսայգուց մինչևՀաղթանակի զբոսայգի (16 մ)։ Ամռանը աշխատում են քաղաքային հեծանվային վարձույթի կայանները, որոնք հովանավորվում ենՄոսկվայի Բանկի կողմից, ինչպես նաև մասնավոր վարձույթի ծառայությունները։

Մոսկվայի Վորոբյովի լեռներում գտնվող Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի նախագահության նոր շենքը

Մոսկվան խոշոր համաշխարհային գիտական կենտրոն է՝ ներկայացված գիտա-հետազոտական ինստիտուտների կողմից, որոնք աշխատում են բազմաթիվ ոլորտներում, ինչպիսիք ենմիջուկային էներգետիկան,միկրոէլեկտրոնիկան,տիեզերագնացությունը և այլն։

Առաջին գիտական հետազոտությունները Մոսկվայում սկսել են անցկացվելՄոսկվայի համալսարանում1755 թվականին։19-րդ դարում համալսարանին կից սկսեցին ստեղծվել գիտական համայնքներ, որոնք ուսումնասիրում էինՌուսաստանի պատմությունը,բժշկությունը,ֆիզիկան,ռուսաց լեզուն և այլ գիտություններ[150]։

1828 թվականինՊետերբուրգում հիմնադրվում էՌումյանցևի թանգարանը՝ գրքերի, մետաղադրամների, ձեռագրերի, այլ էթնոգրաֆիկ և պատմական նյութերի մեծ հավաքածու, որն արդեն1861 թվականին տեղափոխվում է Մոսկվա, իսկ1924 թվականին նրա հիմքի վրա ստեղծվում էՎլադիմիր Լենինի անվան ԽՍՀՄ Պետական գրադարանը (1992 թվականից՝ Ռուսաստանի պետական գրադարան)։

20-րդ դարում Մոսկվայում սկսեց ձևավորվել գիտական հաստատությունների ճյուղային ցանցը։ Մոսկվայում բացվել ենՀանքային հումքի համամիութենական ինստիտուտը[150] (1904),Ժուկովսկի անվան Կենտրոնական աէրոհիդրոդինամիկական ինստիտուտը (1918), Լ. Յա. Կարպովի անվան Քիմիական ինստիտուտը (1921),Մոսկվայի կապի և ինֆորմատիկայի տեխնիկական համալսարանը (1921),Կուրչատովի անվան ատոնային էներգիայի ինստիտուտը (1943),Տեսական և փորձարարական ֆիզիկայի ինստիտուտը (1945) և այլն։

Ռուսաստանի պետական գրադարանի նոր շենքը

Խորհրդային տարիներին Մոսկվայում սկսեց կենտրոնանալ ակադեմիական ցանցը։ Ստեղծվել են կամ տեղափոխվել Մոսկվա՝Լենինի անվան գյուղատնտեսական գիտությունների համամիութենական ակադեմիան (1929),ԽՍՀՄ գիտությունների ակադեմիա –ԽՍՀՄ գիտությունների ակադեմիայի նախագահությունը (տեղափոխվել է Լենինգրադից 1934 թվականին),ԽՍՀՄ բժշկական գիտությունների ակադեմիան (1944),ՌԽՖՍՀ մանկավարժական գիտությունների ակադեմիան (1943)։

Մոսկվայի պետական համալսարան
Ն. Է. Բաումանի անվան ՄՊՏՀ գլխավոր կորպուս

Բարձրագույն կրթություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Մոսկվան համարվում է Ռուսաստանի կարևորագույն կրթական կենտրոններից մեկը։ Երկրի առաջին բարձրագույն հաստատության՝Սլավոնա-հունա-լատինական ակադեմիայի ի հայտ գալուց հետո քաղաքում կենտրոնացել էին կրթական հաստատությունների զգալի թիվ։1755 թվականինՇուվալովի ևԼոմոնոսովի նախաձեռնությամբ հիմնվել էՄոսկվայի համալսարանը՝ Ռուսաստանի ամենահին և ամենաճանաչված համալսարանը։

2009 թվականի վերջի տվյալներով Մոսկվայում հաշվվում էր 264 բարձրագույն ուսումնական հաստատություն, որոնցից 109-ը պետական կամ համայնքային և 155-ը՝ ոչ պետական։ Ուսանողների թիվը կազմում էր 1281,1 հազար մարդ[151]։ Մոսկովյան 11բարձրագույն ուսումնական հաստատություն ունենԱզգային հետազոտական համալսարանի կարգավիճակ։

Քաղաքում հաշվվում են մոտ 400 գրադարաններ, որոնցից ամենահինը Ռուսաստանի հանրային գրադարան՝ ՄՊՀ Գիտական գրադարանն է, և երկրի ամենախոշորը՝Ռուսական պետական (Լենինի) գրադարանը[86]։

Միջնակարգ կրթություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Տես նաև՝ Մոսկվայի դպրոցների ցանկ

2010 թվականի վերջին Մոսկվայում հաշվվում էր 1727 հանրակրթական դպրոց (1588 պետական և 139 մասնավոր)[152]։ Քաղաքում առկա են 168 միջնակարգ հատուկ կրթական հաստատություններ (154 պետական և 14 մասնավոր)[153]։ Առկա են նախադպրոցական 2314 կրթական հաստատություններ[154]։

Հասարակություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Նովոդևիչի վանքի տեսարանը

Մոսկվայում ներկայացված են բոլոր հիմնական համաշխարհայինկրոնները։ Պաշտոնապես քաղաքում գրանցված են ավելի քան 1000 կրոնական միավորումներ և կազմակերպություններ, որոնք ներկայացնում են ավելի քան 50 տարբեր կրոնադավանական ուղղություններ։

Կրոնական կազմակերպություններից ամենամեծը համարվում էՌուս Ուղղափառ եկեղեցին (Մոսկովյան պատրիարքությունը)՝ այն ներառում է մոտ 500 միավորումներ և կազմակերպություններ, 711 ուղղափառ տաճարներ և մատուռներ, 6 տղամարդկանց և 6 կանանց մենաստաններ, որոնք մտնում ենՄոսկովյան քաղաքային թեմի կազմի մեջ։ Գործող են համարվում 645 տաճար և մատուռ՝ ամենախոշորը համարվում էՔրիստոս Փրկիչ տաճարը՝Ռուսաստանի կարևոր մայր տաճարը, ինչպես նաև 45 տաճար և մատուռ գտնվում են կառուցման փուլում[155]։ «Վլաստ» ամսագրի (ռուս.՝Власть) տեղեկություններով,2010 թվականի նոյեմբերի դրությամբ Մոսկվայում գործում էր 253 հանրային ուղղափառ տաճար[156]։

Քրիստոս Փրկիչ տաճար

Քաղաքում գործում են հնածեսական ուղղափառ միավորումներ և կազմակերպություններ, որոնց թիվը մոտ տասն է (ամենախոշորը՝ Ռուսական հնածեսական ուղղափառ եկեղեցի, որոնցժամերգությունները անց են կացվում 13 տաճարներում և մատուռներում)։

Իսլամը ներկայացնում են 25 միավորումներ և կազմակերպություններ, ժամերգությունները անց են կացվում 4 մզկիթներում, որոնցից ամենախոշորը համարվում է Մոսկվայի մայր տաճարի մզկիթը։

Մոսկվայում նաև ներկայացված ենհուդայականություն (21 միավորումներ և կազմակերպություններ, 5 սինագոգաներ),բուդդայականություն՝ 16 միավորումներ և կազմակերպություններ, 4 հոգևոր շինություններ, կառուցվում է 1 տաճար,Հայ առաքելական եկեղեցի՝ 3 միավորումներ և կազմակերպություններ, 2 տաճար, կառուցվում է ևս 2 տաճար,կաթոլիկություն՝ 12 միավորումներ և կազմակերպություններ, 3 տաճար,լյութերականություն՝ 10 միավորումներ և կազմակերպություններ, 3 տաճար,բողոքականություն՝ մոտ 260 միավորումներ և կազմակերպություններ, 42աղոթատեղի, այլ կրոնական ուղղություններ՝ մոտ 15 հոգևոր օբյեկտներ։

Բացի այդ, Մոսկվայում հաշվվում են 45 կրոնական կենտրոններ, 10 հոգևոր ուսումնական հաստատություններ և նույն թվովմենաստաններ։

Հանցագործություններ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Մոսկվայում հանցագործությունների մասին տվյալները 2006—2008 թվականների ընթացքում (գրանցված հանցագործությունների թիվը)[157]
ԳողություններԿողոպուտներԽաբեբայություններԱվազակություններՏնտեսական հանցագործություններԹմրանյութերի ապօրինի շրջանառությունԾանր վնասի պատճառումՍպանություններ և մահափորձերԸնդհանուր
2006101,03125,36613,8665,78627,1009,9721,6891,191237,384
2007102,11721,80115,3085,04621,40012,0181,5371,101230,631
200892,86620,08514,4294,65020,80012,0391,558989211,914

Մոսկվայում գրանցված սպանությունների և մահափորձերի թիվը2006 թվականի դրությամբ մշտական բնակչության ամեն 100 000 մարդու հաշվով կազմում է 11,4, մինչդեռ միջինում երկրում այդ ցուցանիշը կազմում է 20 գրանցված սպանություն մեկ տարվա ընթացքում մշտական բնակչության ամեն 100 000 մարդու հաշվով։ Գրանցված ենստրկության դեպքեր[158][159]։

2007 թվականին ծանր և առանձնահատուկ ծանրհանցագործությունների բացահայտումների տոկոսը կազմել է 36,8%։ Դա ամենավատ ցուցանիշն է Ռուսաստանի տարածքումՍանկտ Պետերբուրգից հետո (25,5%)[160]։

Առողջապահություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Մոսկվան հսկա քաղաք է, որտեղ միլիոնավոր մարդիկ ամեն օր օգտվում ենհասարակական տրանսպորտից, ինչը չի կարող չազդել առաջին հերթինինֆեկցիոն հիվանդությունների տարածման վրա։ Մոսկվայում հաշվվում են 1857 հիվանդանոցային և ամբուլատոր-պոլիկլինիկական հաստատություններ։ Դրանցից ավելի քան 250 կլինիկականհիվանդանոցներ և շտապ օգնության հիվանդանոցներ գործում են քաղաքում։ Բացի դրանից, Մոսկվայում գործում է նաև ամբուլատոր-պոլիկլինիկական հաստատությունների ցանկ, որոնք հաշվվում են ավելի քան 1600, որոնցից 256-ը՝ մանկական։ Քաղաքում նաև գործում են 64 ստոմատոլոգիական պոլիկլինիկաներ, 19ծննդատներ, մոտ 20մանկատներ[161]։

Ըստ2015 թվականի պաշտոնական տվյալների՝ Մոսկվայի բնակիչների կյանքի միջին տևողությունը կազմում է 76,8 տարի[162]։ 2016 թվականին ցուցանիշն աճեց մինչև 77 տարի[163], ենթադրվում է, որ 2018 թվականին այն կկազմի 78 տարի[164]։

Գերեզմանոցներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Քաղաքի տարածքի զարգացման և աճի հետ կապված մի շարքգերեզմանոցներ կրճատվել են, իսկ որոշները՝ ոչնչացվել։ Ներկա դրությամբ քաղաքի սահմաններում գտնվում են 63 գործող գերեզմանոց[165] և երեքդիակիզարաններ՝Միտինսկի գերեզմանոցի տարածքում գտնվող Միտինսկի դիակիզարանը, Նիկոլո-Արխանգելսկու դիակիզարանըՆիկոլո-Արխանգելսկու գերեզմանոցի տարածքում և Խովանսկի դիակիզարանը՝Խովանսկի գերեզմանոցի տարածքում։

Մշակույթ և արվեստ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Պետական պատմական թանգարանի տեսարանը մանեժնայա հրապարակից
Մեծ թատրոն (2011)

ՄոսկվանԵվրոպայի և աշխարհի խոշորագույն մշակութային և տուրիստական կենտրոնն է։ Մոսկովյան տարածաշրջանը ունի Ռուսաստանում ամենահարուստ պատմամշակութային ներուժը։ Մոսկվայում կան բազմաթիվ տեսարժան վայրեր՝ ինչպես պատմամշակութային և ճարտարապետական հուշարձաններ, այնպես էլ ժամանակակից ժամանցային ենթակառուցվածք։

Ժամանակակից Մոսկվայում հաշվվում է ավելի քան 100 թատրոն[166]։ Դրանցից ամենահայտնիներն ենՄեծ թատրոնը,Փոքր թատրոնը,Մոսկվայի Անտոն Չեխովի անվան գեղարվեստական թատրոնը,«Սովրեմեննիկ» թատրոնը,Լենկոմ թատրոնը,Տագանկայի թատրոնը,Պյոտր Ֆոմենկոյի անվան թատրոնը։

Քաղաքում գործում է ավելի քան60 թանգարան[166]։ Մոսկվայի պետական համալսարանի մասնակցությամբ Մոսկվայում բացվել ենՊոլիտեխնիկական,Պատմական,Կենդանաբանական,Մարդաբանության,Պուշկինի անվան կերպարվեստի թանգարան,Բուսաբանական և Կենդանաբանական այգիները (Մոսկվայի կենդանաբանական այգի)։ Մայրաքաղաքի բազմաթիվ թանգարաններից հարկ է նշելՏրետյակովյան պատկերասրահը, որը հիմնվել էռուսազգի բարերարի կողմից, որի անունը հավերժ հիշատակվել է թանգարանի անվան մեջ։ Առկա են խոշոր ցուցահանդեսային տարածքներ (Նկարիչների կենտրոնական տուն,«Մանեժ» ցուցասրահ և այլն)։

Բացի պետական թանգարաններից Մոսկվայում գործում են նաև բազմաթիվ մասնավոր գեղարվեստական պատկերասրահներ, որոնցից շատերը մասնագիտացել ենժամանակակից արվեստի վրա։

Մոսկվայում գործում էկինոթատրոնների մի քանի ցանց (ընդհանուր առմամբ ավելի քան 100 կինոդահլիճ)[166], որոնց վարձույթում առկա են ռուսական և արտասահմանյան կինոնկարներ։ Որոշ կինոթատրոններ իրենցից ներկայացնում են մուլտիհամալիրներ, ինչը հնարավորություն է տալիս ցուցադրել մի քանի կինոնկարներ տարբեր էկրանների վրա[167]։

Զարյադյե այգին

Մոսկվայում են գտնվում բազմաթիվ խոշոր կինոստուդիաներ՝«Մոսֆիլմ»,Մ. Գորկու անվան կինոստուդիան,«Սոյուզմուլտֆիլմ» և այլն[58]։ Ամեն տարի անց է կացվումՄոսկվայի միջազգային կինոփառատոնը։

Մոսկվայում գործում են բազմաթիվ գիշերային հաստատություններ՝ ակումբներ, բարեր, ռեստորաններ, վարյետեներ։ Օրինակ, «Աֆիշա» կայքի տեղեկությունների համաձայն՝ մայրաքաղաքում հաշվվում է առնվազն 400 ակումբ[168]։ Հիմնական հաստատությունները կենտրոնացված ենԲուլվարնոե օղակի ներսում,Տվերսկայա փողոցի երկայնքով,Օստոժենկայի,Նոր Արբատի,Կուտուզովսկի պողոտայի շրջանում և այլն։

ՇատրվանԵվրոպայի հրապարակում

Մինչև2009 թվականիհուլիսի 1-ը (խաղային բիզնեսի սահմանափակման մասին օրենսդրության ուժի մեջ մտնելու ամսաթիվը) Մոսկվայում գործել են մեծ թվով կազինոներ, խաղային ակումբներ։

Մոսկվայում կան բազմաթիվ հնարավորություններ մանկական ժամանցի համար։ Ամենահայտնի վայրերը, որտեղ Մոսկվայի բնակիչները այցելում են երեխաների հետ, դրանք են ՝Մոսկվայի կենդանաբանական այգին,Մոսկվայի մոլորակադիտարանը, Էքսպերեմենտարիում հետաքրքրաշարժ գիտությունների թանգարանը[169],Թիմիրյազևի անվան Բուսաբանական թանգարան։ 2015 թվականին ՄոսկվայիԺողովրդական տնտեսության նվաճումների ցուցահանդեսի տարածքում բացվել է «Մոսկվարիում» օկեանարիումը[170]։ Ամենախոշոր զվարճանքի ևատրակցիոնների փակ այգին է համարվում Happylon Magic Park-ը։ Իսկ Նագատինսկի գետափի մոտDreamWorks ընկերության հետ համատեղ կառուցվում է նոր համաշխարհային մակարդակի զվարճանքի այգի[171]։

Վերջին ժամանակաշրջանում իրականացվում են մոսկովյան այգիների մոդեռնացման և վերակառուցման աշխատանքներ, դրանք դառնում են ավելի հարմար երեխաների հետ զբոսնելու համար զարգացածենթակառուցվածքի շնորհիվ։ Բազմաթիվ այգիներում գործում էհեծանիվների ևանվաչմուշկների վարձույթ։ Նաև 2015 թվականին Մոսկվայում բարեկարգման նախագծի շրջանակներում վերանորոգվել են ավելի քան 12 հազար մանկական խաղահրապարակ[172]։

Մարզադաշտ (արագավազք չմուշկներով ևՀոկեյ գնդակով)

Տես նաև՝ Մոսկվայի ֆուտբոլային մարզադաշտերի ցանկ

Տես նաև՝ Մոսկվայի ծածկված սահադաշտերի ցանկ

«Լուժնիկի» համալիրի մեծ սպորտային հրապարակը

Մոսկվայում գործում են բազմաթիվ սպորտային կառույցներ։ Դրանց թվում են ավելի քան 200լողավազան, ավելի քան 40 սպորտային պալատ, 30-ից ավելիմարզադաշտ, որոնք նախատեսված են ավելի քան 1500 հանդիսատեսի համար, ավելի քան 20 խոշոր սառցային հարթակ, 2700մարզադահլիճ, մոտ 150 մանկա-պատանեկան մարզադպրոց, հեծանվահրապարակ և աշխարհում միակ հեծանվային վազքուղին, որը գտնվում է քաղաքի սահմաններում։ Մոսկվայում կան նաև ձիարշավներ անցկացնելու համար նախատեսված հարթակներ՝Կենտրոնական Մոսկովյան ձիարշավարանը ևՁիամարզական Բիտցա համալիրը[86]։ Մարզական կառույցներից շատերը կառուցվել կամ վերակառուցվել են1980 թվականին ՄոսկվայումXXII ամառային Օլիմպիական խաղերի անցկացման նախօրեին։ Դրանց թվում են «Լուժնիկի» և «Օլիմպիյսկի» համալիրները։1960-1994 թվականները քաղաքում գործում էր խոշորագույն բացօթյա «Մոսկվա» լողավազանը։

1990-ական թվականներին բազմաթիվ խոշոր մարզադաշտեր և մարզահամալիրներ վերապրում էին պատմության իրենց ամենադժվար տարիները, և, որպես կանոն, սպորտային միջոցառումներ այնտեղ չէին անցկացվում, փոխարենը իրենց տարածքում կազմակերպվում էին շուկաներ, սակայն այժմ այդ պրակտիկան մնացել է անցյալում, և մարզահրապարակները վերադարձրել են իրենց նախկին գործառույթները։ Որոշ մարզական կառույցներ դարձել են կոմերցիոն ֆիթնես-կենտրոններ։

Բասկետբոլային,հանդբոլային ևմինի ֆուտբոլային մրցաշարերը առավել հաճախ անց են կացվումԲԿՄԱ ունիվերսալ մարզահամալիրում և Կրիլատսկոե շրջանում և Լավոչկինի փողոցում գտնվող«Դինամո» սպորտի պալատներում։Լողի ևթենիսի մրցաշարերը առավել հաճախ անց են կացվում «Օլիմպիյսկի» և «Լուժնիկի» համալիրներում։Հոկեյի խաղերը անցկացվում են բավականին հին սպորտային կառույցներում՝ «Լուժնիկի», «Սոկոլնիկի» և ԲԿՄԱ Սառցե մարզահամալիրում։2006 թվականին բացվել է«Մեգասպորտ» սպորտի պալատը, որը2013 թվականին սկսեց վերակառուցվել։

Նաև վերակառուցվում են «Դինամո», Է. Ստրելցովի անվան և «Լուժնիկի» մարզադաշտերը։ 3-րդ Պեսչանայա փողոցի վրա կառուցվում է մարզադաշտ։ Ավելի վաղ, 2014 թվականի օգոստոսին շահագործման է հանձնվել«Օտկրիտիե Արենա» մարզադաշտը։

Բացի այն կառույցներից, որտեղ անցկացվում են տարբեր միջոցառումներ, քաղաքում գործում են բազմաթիվ սպորտային կազմակերպություններ, որոնցից աչքի են ընկնում այնպիսի հայտնի ֆուտբոլային ակումբներ, ինչպիսիք են՝«Դինամո»,«Լոկոմոտիվ»,«Սպարտակ»,«Տորպեդո» ևԲԿՄԱ, հոկեյի ակումբերը՝«Դինամո»,«Սպարտակ»,ԲԿՄԱ, բասկետբոլային ակումբները՝«Դինամո»,ԲԿՄԱ, մինի-ֆուտբոլային ակումբեր՝«Դինամո»,«Դինա» ևԲԿՄԱ։

20-րդ դարի երկրորդ կեսին և21-րդ դարի առաջին երկու տասնամյակներում Մոսկվայում անցկացվել են հետևյալ խոշոր մարզական մրցումներն ու մրցաշարերը՝

Մոսկվայում պլանավորում են անցկացնել հետևյալ խոշոր մրցումները՝

  • 2016 թվականին Մոսկվան,Սանկտ Պետերբուրգի հետ համատեղ պլանավորում է ընդունել տափօղակով հոկեյի աշխարհի առաջնությունը։
  • 2016 թվականին Մոսկվայում կանցկացվիշորթ թրեկի Եվրոպայի առաջնությունը։
  • 2018 թվականին Մոսկվայում պլանավորում են անցկացնելֆուտբոլի աշխարհի առաջնության մի շարք խաղեր, մասնավորապես՝ եզրափակիչ խաղը։

Ճարտարապետություն և տեսարժան վայրեր

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Տվերսկայա փողոցը և 2002 թվականին ապամոնտաժված «Ինտուրիստ» հյուրանոցն երեկոյան

Մոսկվան կարևոր զբոսաշրջային կենտրոն է, որը զբոսաշրջիկներին գրավում է պահպանված ռուսականճարտարապետության հուշարձաններով, որոնցից շատերը ներառված ենՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցանկում։ Քաղաքում առկա է հյուրանոցների բավականին խոշոր և զարգացող ցանց։ Այստեղ ներկայացված են համաշխարհային խոշոր հյուրանոցային բրենդները[173]։

1830 թվականի «Մայրաքաղաքային Մոսկվայի նախագիծ» «Ռուսական կայսրության օրենքների ամբողջական ժողովածու։ Գծագրերի և ուրվանկարների գիրք։ Քաղաքների նախագծեր»-ից։

Մոսկվան հին ժամանակներից կառուցվել է ռադիալ-ճառագայթային հատակագծման կիրառմամբ։ Այսպիսով, քաղաքը բաղկացած է կենտրոնից տարածվող մի քանի փողոցներից, այդ թվում է նաև Տվերսկայա փողոցը և օղակները (3 տրանսպորտային՝ՄՕԱՃ,Սադովոե,Երրորդ տրանսպորտային, ինչպես նաևԲուլվարնոե)։ Նաև սկսվել էՉորրորդ տրանսպորտային օղակի կառուցումը։Մոսկվայի մետրոպոլիտենը կառուցվել է նույն սկզբունքով՝ Օղակաձև գիծը, որը ճառագայթային կայարանի գծի վրա ունի հանգուցակայարան, որոնք հատում են Մոսկվան հյուսիսից հարավ և արևմուտքից արևելք։ Բացի այդ, պլանավորվում է մետրոպոլիտենի երկրորդ օղակի կառուցումը։ Ներկա դրությամբ գործում են ապագա օղակի երեք կայարաններ՝ «Վարշավսկայա», «Կախովսկայա», «Կաշիրսկայա»։

Մոսկվայում կարևոր առևտրային փողոցներից էՏվերսկայա փողոցը, որը Մանեժնայա հրապարակից անցնում է Տվերյան շրջանով, հատում է Բուլվարնոե օղակը Պուշկինի հրապարակի շրջանում և ավարտվում է Տրիումֆալնայա հրապարակի մոտ։ Նրա շարունակությունը Առաջին Տվերսկայա-Յամսկայա փողոցն է․ անցնում էԼենինգրադյան պողոտա Բելառուսական կայարանի մոտ։ Տվերսկայա փողոցին հարող Թատերական միջափողոցը Կիտայ-գորոդի շրջանում մեծաքանակ խանութների գտնվելու վայրն է[174]։

Պատկեր:The Worker and Kolkhoz Woman.jpg
«Բանվորը և կոլտնտեսուհին» հուշարձանը Ժողովրդական տնտեսության նվաճումների ցուցահանդեսում

Տվերսկայա փողոցը ամենաթանկ առևտրային փողոցներից մեկն է ոչ միայն Մոսկվայում և Ռուսաստանում, այլ նաև ամբողջ աշխարհում։ Այն նաև գիշերային կյանքի և զվարճանքի կենտրոն է։

Հիմնական հոդված՝Մոսկվայի կամուրջներ

Մոսկվան տեղակայված էՄոսկվա գետի ափին, քաղաքի տարածքով են հոսում նաև ավելի մանր գետեր, այդ պատճառով քաղաքում առկա էկամուրջների մեծ քանակություն։ Դրանցից ամենահայտնիներն են՝Քարե մեծ կամուրջը ևՔարե փոքր կամուրջը,Ղրիմի կամուրջը,Գեղատեսիլ կամուրջը։

Մոսկովյան Կրեմլ և Կարմիր հրապարակ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Հիմնական հոդված՝Մոսկովյան Կրեմլ,Կարմիր հրապարակ

Մոսկվայի պատմական կենտրոնըՄոսկովյան Կրեմլն է։ Պարսպի և ամրոցի ներկայիս տեսքն ի հայտ է եկել դեռևս17-րդ դարում։ Այժմ Կրեմլը ծառայում է որպեսՌուսաստանի նախագահի նստավայր, նրա տարածքում են գտնվում բազմաթիցտաճարներ ևթանգարաններ, Մոսկովյան Կրեմլի անսամբլը մտնում էՅՈւՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցանկի մեջ։ Կրեմլի այցելությունը սահմանափակվում է թանգարանային վայրերով։ Արևելյան կողմից Կրեմլին միանում է մայրաքաղաքի ամենահայտնի հրապարակը՝Կարմիր հրապարակը։ Այն շրջապատում ենՎասիլի Երանելու տաճարը,Միջին առևտրային շարքերը,ԳՈւՄ-ի շենքը,Կազանի սուրբ Տիրամոր տաճարը,Մանեժի հրապարակ տանողԻբերյան Դարպասը,Պատմական թանգարանը։ Հրապարակին կից գտնվում են Նիկոլայի, Սենատի և ամենահայտնի կուրանտներովՍպասկայա աշտարակը։ Կրեմլի պարսպի մոտ է գտնվում է մեծ գերեզմանատուն (հուշահամալիր) ևԼենինի դամբարանը։ Հրապարակի տարածքում է գտնվում նաև կառափնարանը, ինչպես նաևՄինինի և Պոժարսկու հուշարձանը։ Բացառությամբ առանձնահատուկ դեպքերի (բարձրաստիճան պաշտոնյաների ավտոշարասյան Սպասկիե դարպասի միջով անցնելու, հանդիսավոր միջոցառումներին նախապատրաստվելու, պրոֆիլակտիկ աշխատանքների և այլն) հրապարակը շուրջօրյա հասանելի է քաղաքացիների և մայրաքաղաքի հյուրերի համար։

Կրեմլի մոտ՝Ալեքսանդրովսկի այգում,Անհայտ զինվորի գերեզմանի մոտ գտնվում է պատվո պահակի № 1 պահակակետը, որը երկրի գլխավոր պահակակետն է հանդիսանում։


Մոսկովյան Կրեմլի համայնապատկերը
Մոսկովյան Կրեմլի համայնապատկերը


Կարմիր հրապարակի համայնապատկերը
Կարմիր հրապարակի համայնապատկերը


Ճարտարապետական հուշարձաններ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Քաղաքի բազմաթիվ տեսարժան վայրերի թվում կարելի է առանձնացնել մի շարք յուրօրինակ վայրեր և շինություններ, որոնք համաշխարհային հայտնիություն ունեն։ Դրանց թվին առանց կասկածի կարելի է դասելՄեծ թատրոնը,Պուշկինի անվան Կերպարվեստի թանգարանը ևՏրետյակովյան պատկերասրահը։ Անհնար է չնշել այն ճարտարապետական հուշարձանները, որոնք գտնվում էՅՈւՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության ցանկում։ Դրանցից էԿոլոմենսկոյե գյուղում գտնվողՆովոդևիչի վանքը։ Յուրօրինակ շինություններ են համարվում նաևՇուխովի աշտարակը ևՕստանկինո հեռուստաաշտարակը, որն ութ տարի անընդմեջ պահպանել է աշխարհի ամենաբարձր շինության կարգավիճակը[175]։

Վերջին տարիների ընթացքում Մոսկվան կորցրել է բազմաթիվ ճարտարապետական և պատմական հուշարձաններ[176]՝ դրանք ընդօրինակություններով փոխարինելու պատճառով։ Այդպիսի ընդօրինակություններից են՝«Մոսկվա» հյուրանոցը, Վոզդվիժենկա փողոցի վրա գտնվող Սպաների տնտեսական հասարակության տունը (ռուս.՝Военторг)։ Վտանգված է Մոսկվայի պատմամշակութային միջավայրն ընդհանրապես[177]։

Զանգվածային լրատվամիջոցներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Օստանկինո հեռուստաաշտարակ՝ ռադիոհեռուստաաշտարակ Մոսկվայում

Կանոնավոր հեռուստատեսային հեռարձակումը քաղաքում սկսվել է1939 թվականին[69][70]։ Քաղաքում հեռարձակվում է 24 հեռուստաալիք՝ ինչպես դաշնային, այնպես էլ տարածաշրջանային։ Բոլոր դաշնային ալիքները, բացի«Պետերբուրգ - Հինգերորդ ալիք»-ից, հեռարձակվում են Մոսկվայից։1980 թվականից Մոսկվայում սկսեցին հեռարձակվել հաղորդումներԼենինգրադից[178]։ Հեռուստատեսության վերահեռարձակման համար օգտագործվում են հաղորդիչներ և անտենաներ՝ Շաբոլովկա, Օստանկինո,Օկտյաբրսկոյե պոլե,Սոֆրինո։

Քաղաքում հեռարձակվում է մոտ 57 ռադիոկայան (2011 թվականի դրությամբ) հետևյալ հաճախականություններով՝գերկարճ ալիքներ (66-74, 88-108 Մհց),միջին ալիքներ ևերկար ալիքներ։ Դրանց մեծ մասը հեռարձակվում էՕստանկինո հեռուստաաշտարակից ևԲալաշիխայի ռադիոկայմից։ Համեմատության համար2011 թվականի դրությամբՆյու Յորքում գործում էր մոտ 82ռադիոկայան։

1702 թվականից Մոսկվայում և Սանկտ Պետերբուրգում լույս էր տեսնում Ռուսաստանում առաջին «Վեդոմոստի» տպագիր թերթը («Վեդոմոստի մոսկովսկիե»)[179]։ Ներկայումս Մոսկվայում կանոնավոր կերպով լույս են տեսնում տարբեր ուղղվածությամբ բազմաթիվ թերթեր և ամսագրեր՝ համաքաղաքային (տեղեկատվական, ժամանցային, գովազդային և այլն), շրջանային՝ շրջանների, մարզերի և այլ մունիցիպալ կազմավորումների թերթեր։

Պատվավոր քաղաքացիներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Մոսկվայի պատվավոր քաղաքացու կոչումը ներկայացվել է1866 թվականին, վերացվել է1917 թվականիՀոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո, վերականգնվել է1995 թվականին։ Իր գոյություն ունենալու ընթացքում այն շնորհվել է 24 անգամ։ Այդ կոչմանն են արժանացելվիրաբույժՆիկոլայ Պիրոգովը, բարերարՊավել Տրետյակովը,պատրիարքԱլեքսիյ II-ը և այլ հայտնի քաղաքացիներ։

Ներկա դրությամբ Մոսկվայի պատվավոր քաղաքացու կոչումը կրում են՝ երգահանԱլեքսանդրա Պախմուտովան, շինարարՎլադիմիր Կոպելևը, գիտության գործիչՎիկտոր Սադովնիչին, դերասանԻոսիֆ Կոբզոնը և խորհրդային պետական գործիչՎլադիմիր Դոլգիխը։

Մոսկվայում անցկացվող միջոցառումներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Մոսկվայում և արվարձաններում ամեն տարի կամ մի քանի տարին մեկ անգամ անցկացվում են բազմաթիվ խոշոր մշակութային և մարզական միջոցառումներ, տարբեր ցուցահանդեսներ և փառատոններ։ Դրանցից ամենահայտնի ու ամենաշատ այցելուներ ունեցող միջոցառումներն են՝Մոսկվայի միջազգային ավտոմոբիլային սրահը,Մոսկվայի միջազգային կինոփառատոնը,Կրեմլի գավաթը,Արխ Մոսկվա ցուցահանդեսը ևՄիջազգային ավիատիեզերական սրահ ցուցահանդեսը, որն անցկացվում էՄոսկվայի մարզում (Ժուկովսկի քաղաք)։

Մոսկվայում երկու անգամ անցկացվել ենԴելֆիական խաղեր՝ միջազգային մասշտաբի Առաջին (2000 թվական, Մոսկվա) և համառուսական մասշտաբի՝ 11-րդ (2012 թվական, Մոսկվա)։

Մոսկվան արվեստի գործերում

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Բազմաթիվ խորհրդային, արտասահմանյան և ժամանակակից ռուսական երգահաններ և երգիչներ իրենց երգերը նվիրել են Մոսկվային։ Ինչպես խորհրդային, այնպես էլ հետխորհրդային ժամանակներում նկարահանվել են բազմաթիվկինոնկարներ, որտեղ իրադարձությունները կատարվել են Մոսկվայում, և կինոդիտողները կարող էին քաղաքը տեսնել կինոսրահի էկրաններից կամ հեռուստաէկրաններից։ Մոսկվայում են անցկացվում բազմաթիվ ժամանակակից սերիալների նկարահանումները։

Քույր քաղաքներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Մոսկվան ունի բազմաթիվ քույր-քաղաքներ։ Դրանց մեծ մասն առաջացել է20-րդ դարի 90-ական թվականներին։

Առաջին քույր-քաղաքներն են դարձելԲեռլինը ևԲուենոս Այրեսը1990 թվականին։Վիեննայի հետ գործընկերային հարաբերություններ են հաստատվել1956 թվականին[180]։ Բացի այդ, Մոսկվան ունի նաև քաղաք-գործընկեր՝Փարիզը։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
  1. ↑OKTMO (ռուս.)
  2. ↑2,0002,0012,0022,0032,0042,0052,0062,0072,0082,0092,0102,0112,0122,0132,0142,0152,0162,0172,0182,0192,0202,0212,0222,0232,0242,0252,0262,0272,0282,0292,0302,0312,0322,0332,0342,0352,0362,0372,0382,0392,0402,0412,0422,0432,0442,0452,0462,0472,0482,0492,0502,0512,0522,0532,0542,0552,0562,0572,0582,0592,0602,0612,0622,0632,0642,0652,0662,0672,0682,0692,0702,0712,0722,0732,0742,0752,0762,0772,0782,0792,0802,0812,0822,0832,0842,0852,0862,0872,0882,0892,0902,0912,0922,0932,0942,0952,0962,0972,0982,0992,1002,1012,1022,1032,1042,1052,1062,1072,1082,1092,1102,1112,1122,1132,1142,1152,1162,1172,1182,1192,1202,1212,1222,1232,1242,1252,1262,1272,1282,1292,1302,1312,1322,1332,1342,1352,1362,1372,1382,1392,1402,1412,1422,1432,1442,145ОКТМО. 179/2016. Центральный ФО
  3. ↑3,03,1http://dlib.rsl.ru/viewer/01003543120#?page=23
  4. ↑Hypatian Codex (ст.-слав.) — 1500.
  5. ↑5,05,15,2Оценка численности постоянного населения на 1 января 2025 г. и в среднем за 2024 г. и компоненты её изменения (ռուս.) —Росстат, 2025.
  6. ↑6,06,1«Перепись 2002 года показала изменение национального состава населения Москвы» (ռուսերեն). «Демоскоп» — Электронная версия бюллетеня «Население и общество». Институт демографии Государственного университета — Высшей школы экономики. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 13-ին.(ռուս.)
  7. ↑https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
  8. ↑«Крупнейшие города мира по населению» (անգլերեն). world-gazetteer.com. 2010. Արխիվացված էօրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
  9. ↑СписокВсемирного наследияЮНЕСКО
  10. ↑Поспелов Е. М. Топонимический словарь Московской области. — М.: Профиздат, 320. — С. 173. — 320 с. — ISBN 5–255–01342–0.
  11. ↑Агеева Р.А., Александров Ю.Н., Бондарчук Г.П. и др.Улицы Москвы. Старые и новые названия. Топонимический словарь-справочник / Отв. редактор Е.М.Поспелов. — М.: Изд. центр «Наука, техника, образование», 2003. — С. 184–185. — 336 с. — ISBN 5–9900013–1–2.
  12. ↑Топоров, Владимир Николаевич «Baltica» Подмосковья // Балто-славянский сборник. — М.: Наука, 1972. — с. 217—280
  13. ↑Фасмер, МаксЭтимологический словарь русского языка. М., 1986, стр. 660—661
  14. ↑Смолицкая Г. П., Горбаневский, Михаил ВикторовичТопонимия Москвы (Серия «Литературоведение и языкознание») / Отв. редактор Иванов, Вячеслав Всеволодович. — М.: Наука, 1982. — С. 81–89. — 176 с.).
  15. ↑«От Антарктиды откололся айсберг массой триллион тонн».meduza.io. Meduza. 2017 թ․ հուլիսի 12. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 17-ին.
  16. ↑16,016,1«С.Собянин, выступление в Московской городской Думе «Отчёт о результатах деятельности Правительства Москвы за 2011—2012 годы»»(PDF). Արխիվացված էօրիգինալից(PDF) 2013 թ․ մայիսի 14-ին. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 21-ին.
  17. ↑«Памятник природы «Высшая точка Москвы — 255 м над уровнем моря (Тёплый Стан)»». Государственный Дарвиновский музей. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 29-ին.
  18. ↑«Самая высокая и самая низкая точки Москвы».«Прогулки по Москве». 2011 թ․ հունիսի 8.Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 30-ին.
  19. ↑«Названия рек, ручьев, озёр, прудов и оврагов Москвы». moscow.gramota.ru.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 12-ին.
  20. ↑«Подготовка к зимнему времени началась».Интерфакс. 2012 թ․ սեպտեմբերի 21. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 24-ին.
  21. ↑Большой энциклопедический словарь
  22. ↑«2008 թվականը ամենատաք տարին էր Մոսկվայի պատմության մեջ (1-ին պարբերություն)». pogoda.ru.net. 2009 թ․ հունվարի 11. Արխիվացված էօրիգինալից 2020 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11-ին.(ռուս.)
  23. ↑«Մոսկվայի օդի ջերմաստիճան». Погода и климат.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11-ին.
  24. ↑«Մոսկվայի պատմության 130 տարիների ընթացքում ջերմաստիճանը բարձրացել է 38 աստիճանով».Lenta.ru.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2014 թ․ ապրիլի 21-ին.
  25. ↑«2008 թվականում Մոսկվայում գրանցվեցին ամենամեծ քանակով տեղումները».NEWSru.com. 2009 թ․ հունվարի 9.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11-ին.
  26. ↑Метеовеб.ру Մոսկվայում հյուսիսափայլի միջին տևողությունը, ՄՊՀ-ի աստղադիտարան
  27. ↑«2008 թվականը Մոսկվայի պատմության ընթնացքում ամենատաք տարին է». pogoda.ru.net. 2009 թ․ հունվարի 11. Արխիվացված էօրիգինալից 2020 թ․ ապրիլի 13-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11-ին.
  28. ↑«2007 թ Մոսկվայում Հյուսիսափայլի տևողությունը».Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 21-ին.
  29. ↑«Официальный сайт национального парка Лосиный Остров». Лосиный Остров. Արխիվացված էօրիգինալից 2009 թ․ հունվարի 27-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 08–ին-ին.
  30. ↑30,030,1«Фауна». Битцевский лес. Արխիվացված էօրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 14-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 11-ին.
  31. ↑31,031,1Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 90-91. — 930 с.
  32. ↑О. Л. Россолимо, И. Я. Павлинов, С. В. Крускоп, А. А. Лисовский, Н. Н. Спасская, А. В. Борисенко, А. А. Панютина 2 ч. // Разнообразие млекопитающих. — М.: КМК, 2004. — С. 89-90 (455-456). — 213 с. — ISBN 5–87317–098–3
  33. ↑Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 81-82. — 930 с.
  34. ↑Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 82. — 930 с.
  35. ↑Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 79-80. — 930 с.
  36. ↑«Красная книга Москвы». Государственный Дарвиновский музей. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 08–ին-ին.
  37. ↑«Кузьминский лесопарк».Энциклопедия «Москва».Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 14-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 11-ին.
  38. ↑Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 110-115. — 930 с.
  39. ↑Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 134-136. — 930 с.
  40. ↑Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 139-141. — 930 с.
  41. ↑Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 144-147. — 930 с.
  42. ↑Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 162-164. — 930 с.
  43. ↑Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 166-168. — 930 с.
  44. ↑Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 172-174. — 930 с.
  45. ↑Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 175-176. — 930 с.
  46. ↑Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 176-179. — 930 с.
  47. ↑Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 179-181. — 930 с.
  48. ↑Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 190-191. — 930 с.
  49. ↑Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 194-196. — 930 с.
  50. ↑Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 197-199. — 930 с.
  51. ↑Б. Л. Самойлов, Г. В. Морозова Красная книга города Москвы. — М., 2001. — С. 208-211. — 930 с.
  52. ↑Алексеев А. И. и др. Москвоведение. Наш город: Учебник для 5—7 классов общеобразовательных учреждений. — АНО ИЦ «Москвоведение», АО «Московские учебники». — М., 1999. — С. 69—70. —ISBN 5785300591
  53. ↑«ППМ от 8 ноября 2005 г. № 866-ПП. О функционировании единой системы экологического мониторинга города Москвы и практическом использовании данных экологического мониторинга». Правительство Москвы. Արխիվացված էօրիգինալից 2009 թ․ մայիսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11-ին.
  54. ↑«Названы самые грязные районы Москвы». Интерфакс. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 2-ին.
  55. ↑«ЧП на МНПЗ не окажет существенного воздействия на экологию — эксперты». ՌԻԱ Նովոստի.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 13-ին.
  56. ↑«№ 290-ПП О расширении применения диметилового эфира и других альтернативных видов моторного топлива».Официальный портал Мэра и Правительства Москвы. 2007 թ․ մայիսի 27.Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 23-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 15-ին.
  57. ↑«Москва заняла 14 место в списке самых грязных городов мира». travel.mail.ru. 2008 թ․ մարտի 8. Արխիվացված էօրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 28-ին.
  58. ↑58,0058,0158,0258,0358,0458,0558,0658,0758,0858,0958,1058,1158,1258,13«Москва (столица СССР)». Большая советская энциклопедия. Արխիվացված էօրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 15-ին.
  59. ↑ПСРЛ. Т. 2. Ипатьевская летопись. — СПб., 1908. — Стлб. 339.
  60. ↑Воронин Н. Н.Московский Кремль (1156—1367). // Материалы и исследования по археологии СССР. № 77 (Метательная артиллерия и оборонительные сооружения). — М., 1958. — С. 57—66.
  61. ↑Сторожев В. Н. (1890–1907).«Земщина».Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  62. ↑Большая российская энциклопедия :[в 35 т.] / гл. ред.Ю. С. Осипов. —М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
  63. ↑«Исторический очерк (Москва)».Энциклопедия «Москва». Արխիվացված էօրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 14-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 11-ին.
  64. ↑«Переезд Советов».Итоги. 2001 թ․ օգոստոսի 14. Արխիվացված էօրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 18-ին.
  65. ↑Постановление ВЦИК от 14.01.1929 «Об образовании на территории Р. С. Ф. С. Р. административно-территориальных объединений краевого и областного значения»
  66. ↑СССР: административно-территориальное деление союзных республик на 1 января 1974 года. — М.: Известия, 1974., стр.128
  67. ↑Там же, стр.116
  68. ↑Гвоздецкий В. Л.«Москва и индустриализация».Слово.Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 14-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 11-ին.
  69. ↑69,069,1«Телевизионное вещание в России». ubrus.org.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 15-ին.
  70. ↑70,070,1Большая советская энциклопедия. — 3-е изд. — Մոսկվա: Советская энциклопедия, 1977. — Т. 24, II. — С. 417.
  71. ↑«Семь высоток — символ Москвы». Российская архитектура.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 26-ին.
  72. ↑Ъ-Власть — «Ураган варварских разрушений проносится по улицам»
  73. ↑«Москомархитектура. Исторический экскурс». Москомархитектура. Արխիվացված էօրիգինալից 2006 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 26-ին.
  74. ↑«Новый облик Москвы». CREDCARD 2000—2009.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 6-ին.
  75. ↑«Строительный бум в Москве все чаще приводит к катастрофам». NEWSru.com. 2004 թ․ մարտի 25.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  76. ↑«Огонек: «В Москве сейчас не строительный бум, а только его начало»». Արխիվացված էօրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 15-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 29-ին.
  77. ↑Хранители Садового кольца // gzt.ru
  78. ↑Приказ Министерства культуры Российской Федерации, Министерства регионального развития Российской Федерации от 29 июля 2010 г. № 418/339 г. Москва «Об утверждении перечня исторических поселений»
  79. ↑«О совместных предложениях Правительства Москвы и Правительства Московской области по изменению границ столицы Российской Федерации — города Москвы».Правительство Москвы. 2011 թ․ հուլիսի 11.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 3-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 4-ին.
  80. ↑«С. Собянин: Площадь территорий, присоединяемых к Москве, увеличивается до 160 тыс. га».Правительство Москвы. 2011 թ․ օգոստոսի 18.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 20-ին.
  81. ↑«Карта проекта согласованных предложений властей столицы и области по расширению границ Москвы».Правительство Москвы. 2011 թ․ օգոստոսի 19.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 20-ին. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 20-ին.
  82. ↑«Новая Москва: землю выкупят по рыночной цене, но…».За городом: Недвижимость / Infox.ru. 2011 թ․ հուլիսի 26.Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 14-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 12-ին.
  83. ↑«Расширение границ Москвы».Газета.Ru.Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 27-ին. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 9-ին.
  84. ↑Новые границы Москвы
  85. ↑Юрий Кочетков. (2011 թ․ օգոստոսի 5).«Новая Москва не сразу строилась». Инвесткафе.Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 14-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 12-ին.
  86. ↑86,086,186,2«Москва в зеркале цифр, фактов, событий 2009/2010».Официальный сервер правительства Москвы.Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2011 թ․ ապրիլի 28-ին.
  87. ↑«Исполнительная власть Москвы».Официальный сервер Правительства Москвы. Արխիվացված էօրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 15-ին.
  88. ↑«Закон города Москвы от 6 ноября 2002 года № 56 «Об организации местного самоуправления в городе Москве»». Центр координации ГУ ИС. 2013 թ․ փետրվարի 28. Արխիվացված էօրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 15-ին.
  89. ↑«Конституционный суд переехал в Петербург». «Интерфакс»/«Московский комсомолец».Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 12-ին.
  90. ↑«Закон города Москвы «О гербе города Москвы»». Правительство Москвы.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 13-ին.
  91. ↑«Закон города Москвы «О гимне города Москвы»».Официальный сервер правительства Москвы. Правительство Москвы. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 13-ին.{{cite web}}:Invalid|url-status=404 (օգնություն)(չաշխատող հղում)
  92. ↑http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar
  93. ↑http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/PrPopul2018.xlsx
  94. ↑http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/Popul2019.xls
  95. ↑https://www.gks.ru/storage/mediabank/PrPopul2020.xls
  96. ↑https://www.citypopulation.de/en/russia/cities/
  97. ↑«Итоги всероссийской переписи населения 2002. Численность и размещение населения». Федеральная служба государственной статистики.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ մարտի 8-ին.
  98. ↑«Социально-экономическое положение в г. Москве в январе — сентябре 2012 г.». Արխիվացված էօրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 20-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 20-ին.
  99. ↑«Официальный сайт Всероссийской переписи 2010 года. Полмиллиона москвичей утеряли без умысла». Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ սեպտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 30-ին.
  100. ↑«23.11.2010 Предварительные результаты Всероссийской переписи населения обсуждены на расширенном заседании Комитета СФ по делам Федерации и региональной политике. Официальный сайт Всероссийской переписи 2010 года». Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 30-ին.
  101. ↑«Информационное агентство «РосБалт». Дарья Миронова. В столице потеряли два Люксембурга». Արխիվացված էօրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 24-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 30-ին.
  102. ↑«Москва, до востребования».Российская газета. 2009 թ․ փետրվարի 9. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 18-ին.
  103. ↑«Московское произношение».Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 14-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 30-ին.
  104. ↑Приложения к итогам ВПН 2010 года в Москве
  105. ↑«Справка о количестве действующих кредитных организаций и их филиалов». Центральный банк Российской федерации. 2008 թ․ մարտի 1.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 13-ին.
  106. ↑В мировом рейтинге городов по размеру ВВП Москва заняла 15-е место // Rb.ru, 5 ноября 2009
  107. ↑«Социально-экономическое положение России — 2007 год: оборот розничной торговли». Федеральная служба государственной статистики.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 13-ին.
  108. ↑«Социально-экономическое положение России — 2007 год: оборот оптовой торговли организаций оптовой торговли». Федеральная служба государственной статистики.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 13-ին.
  109. ↑«Социально-экономическое положение России — 2007 год: объём платных услуг населению». Федеральная служба государственной статистики.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 13-ին.
  110. ↑«Исследование инвестиционной привлекательности России, 2011 год — Ernst & Young — Россия». Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 8-ին.
  111. ↑«The Global Cities Index 2010» (անգլերեն). www.foreignpolicy.com.Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 19-ին.
  112. ↑«The 2008 Global Cities Index» (անգլերեն). www.foreignpolicy.com.Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 8-ին.
  113. ↑«Независимая газета» (05.04.2011):Москва — далеко не самый дорогой город в России
  114. ↑Составлен проект рейтинга привлекательности российских городов
  115. ↑115,0115,1115,2115,3115,4«Приоритеты развития Москвы. Программа «Москва — город, удобный для жизни»»(PDF). Правительство Москвы. 27.07.2009. Արխիվացված էօրիգինալից(PDF) 2013 թ․ հոկտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 24-ին.
  116. ↑Приоритеты развития Москвы. Программа «Москва — город, удобный для жизни». Правительство Москвы (27.07.2009)
  117. ↑«С 15 января грузовикам запретят въезд в Москву». auto.vesti.ru. 22 ноября 2010. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 13-ին.
  118. ↑«Планы департамента дорожного строительства: будут расширять перекрёстки и строить развязки». NEWSmsk.com. 22 ноября 2010. Արխիվացված էօրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 13-ին.
  119. ↑«Автомобильные пробки обошлись Москве в 40 миллиардов рублей». 14 января 2009. Արխիվացված էօրիգինալից 2014 թ․ հուլիսի 14-ին. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 13-ին.
  120. ↑«Из «Москва-Сити» выдернут пробки». Деловой журнал «Финанс». 03.11.2010. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 13-ին.
  121. ↑«В Москве и Петербурге штрафы за неправильную парковку вырастут в разы». ՌԻԱ Նովոստի.Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 14-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 24-ին.
  122. ↑«Москве не хватает около миллиона парковочных мест для машин». ՌԻԱ Նովոստի. 08.09.2010. Վերցված է 2014 թ․ հուլիսի 13-ին.
  123. ↑Возбуждено уголовное дело в отношении экс-чиновников стройкомплекса Москвы // kommersant.ru
  124. ↑Сроки сдачи первых «народных гаражей» в Москве затягиваются // «Ведомости» со ссылкой на «РИА Новости»
  125. ↑«Первые платные городские парковки в центре Москвы откроют 1 ноября». ՌԻԱ Նովոստի.Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 14-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունիսի 24-ին.
  126. ↑Садово-парковое кольцо. Платная парковка заработала внутри Садового кольца
  127. ↑Парковки взяли третье кольцо. Платные парковки выйдут за пределы Садового кольца в июне
  128. ↑Платные парковки вышли во двор. Платные городские парковки могут появиться во дворах домов в Москве
  129. ↑Стоимость парковки внутри Бульварного кольца увеличат до 80 руб в час
  130. ↑«Департамент транспорта и связи города Москвы».Официальный сайт Департамента.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 13-ին.
  131. ↑Анна Гараненко. (27 июля 2009).«Автобусам уступили дорогу». Известия. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  132. ↑«В Москве появилась первая выделенная полоса для общественного транспорта». Regnum. 27.07.2009. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
  133. ↑«Следующая выделенная полоса откроется на Севастопольском проспекте».Авто.Вести.Ru. 2011 թ․ հուլիսի 14.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 14-ին.
  134. ↑Правительство Москвы разрешит провоз велосипедов в наземном транспорте
  135. ↑Мария Макалкина. Самые красивые станции московского метро //Квадратный метр : газета. — 2008. — В. 11 (373).
  136. ↑«Метрополитен в цифрах».Официальный сайт Московского метрополитена.Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 18-ին.
  137. ↑«О метрополитене».Официальный сайт Московского метрополитена.Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 5-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 28-ին.
  138. ↑«Кольцевая линия Московского метрополитена. Справка». ՌԻԱ Նովոստի.Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 14-ին. Վերցված է 2009 թ․ ապրիլի 23-ին.
  139. ↑Наталия Душкина об «эстетической слепоте» в Московском метрополитене — интервью ИА REGNUM
  140. ↑«Московская монорельсовая транспортная система».Официальный сайт Московского метрополитена.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 13-ին.
  141. ↑141,0141,1Ветка по-пекински. Китай вложится в строительство московского метро
  142. ↑«Московская монорельсовая транспортная система».Московский метрополитен.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 13-ին.
  143. ↑«Кожуховская линия метро полностью будет запущена в 2019 году – Хуснуллин» (ռուսերեն). stroi.mos.ru. Արխիվացված էօրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 9-ին. Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 8-ին.
  144. ↑Мячин И. К. Москва. Краткий путеводитель.— Изд. 4-е, доп.‑ М.: Мысль, 1964.— С. 178.
  145. ↑Бродский Я. Е. Москва. Спутник туриста: Путеводитель.‑ М.: Моск. рабочий, 1987.— С. 175.
  146. ↑«Северный речной вокзал».Энциклопедия «Москва».Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 14-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 11-ին.
  147. ↑147,0147,1Доходное место: Будни московских доков // Ведомости
  148. ↑Москва. Северный речной вокзалԱրխիվացված 2013-01-28Wayback Machine // locman.net
  149. ↑«Велодорожки Москвы».Москва 24. Արխիվացված էօրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 4-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 7-ին.
  150. ↑150,0150,1«Наука». KM.RU.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 13-ին.
  151. ↑«Высшие учебные заведения г. Москвы». Государственный орган федеральной службы государственной статистики по г. Москве. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 11-ին.
  152. ↑«Общеобразовательные учреждения г. Москвы». Государственный орган федеральной службы государственной статистики по г. Москве. Արխիվացված էօրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
  153. ↑«Средние специальные учебные заведения». Государственный орган федеральной службы государственной статистики по г. Москве. Արխիվացված էօրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
  154. ↑«Дошкольные образовательные учреждения г. Москвы». Государственный орган федеральной службы государственной статистики по г. Москве. Արխիվացված էօրիգինալից 2012 թ․ դեկտեմբերի 15-ին. Վերցված է 2012 թ․ դեկտեմբերի 10-ին.
  155. ↑«Москва в зеркале цифр, фактов, событий 2007—2008. см. Религиозные организации, вероисповедание». Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 27-ին.{{cite web}}:Invalid|url-status=404 (օգնություն)(չաշխատող հղում)
  156. ↑Чудо шаговой доступности. Журнал «Власть», № 43 (897) от 01.11.2010
  157. ↑«Мониторинг — 2007 год. Преступность»(չաշխատող հղում)
  158. ↑«Рабство в Москве».Русский Репортёр. Արխիվացված էօրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 26-ին.
  159. ↑«Предотвращение и противодействие распространению рабства и торговли людьми в Российской Федерации»(PDF).Бюро Международной организации по миграции (МОМ) в РФ / Международная организация труда / Проект «Предотвращение торговли людьми в РФ». Արխիվացված էօրիգինալից(PDF) 2013 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
  160. ↑«Отчёт Министерства внутренних дел РФ»(PDF).Официальный сайт Министерство внутренних дел Российской Федерации.Արխիվացված(PDF) օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 13-ին.
  161. ↑«Москва в зеркале цифр, фактов, событий 2007—2008. см. Здравоохранение». Վերցված է 2009 թ․ փետրվարի 27-ին.{{cite web}}:Invalid|url-status=404 (օգնություն)(չաշխատող հղում)
  162. ↑«Средняя продолжительность жизни москвичей составила 75,8 года:: Общество:: Top.rbc.ru». Արխիվացված էօրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 14-ին. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  163. ↑«Средняя продолжительность жизни в Москве превысила 77 лет».ТАСС. Վերցված է 2017 թ․ հոկտեմբերի 9-ին.
  164. ↑«Средняя продолжительность жизни в Москве в 2020 году вырастет до 78,7 лет».Интерфакс. 2016 թ․ հոկտեմբերի 14. Վերցված է 2016 թ․ հոկտեմբերի 17-ին.
  165. ↑Кладбища МосквыԱրխիվացված 2015-10-19Wayback Machine. ГУП Ритуал
  166. ↑166,0166,1166,2«Основные потоки зарубежных гостей». infrastructure.moscow.ru.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2010 թ․ սեպտեմբերի 28-ին.
  167. ↑«Крупнейшие кинотеатры Москвы». РБК.Рейтинг.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 15-ին.
  168. ↑«Клубы Москвы».Афиша.Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 14-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
  169. ↑Геля Морозова (18 марта 2011).««Экспериментаниум»: интерактивный музей занимательной науки». Արխիվացված էօրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 19-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
  170. ↑««Москвариум» на ВДНХ открылся для посетителей». 5 августа 2015. Արխիվացված էօրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
  171. ↑«Собянин: москвичи получат новый парк развлечений мирового уровня». ТВЦ. 30 июня 2015.
  172. ↑«В Москве отремонтировали более 12 тысяч детских площадок». Москва 24. 30 апреля 2015.
  173. ↑«Обзор гостиничного рынка Москвы 2006 год». Becar commercial property.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 26-ին.
  174. ↑«Go Magazine (на английском)». The Moscow Times. Արխիվացված էօրիգինալից 2007 թ․ հոկտեմբերի 9-ին. Վերցված է 2007 թ․ փետրվարի 20-ին.
  175. ↑«Радио- и телебашни».Connect!. 2006-02. Արխիվացված էօրիգինալից 2016 թ․ փետրվարի 15-ին. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 11-ին.
  176. ↑«Бульдозером по жемчужинам московской архитектуры».The Guardian/ИноСМИ.ру.Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11-ին.
  177. ↑«Внимание! В опасности историческая среда Москвы!». rusarch.ru. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11-ին.
  178. ↑«Справка о московской теле- и радиосистеме». rjx.ru. Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ օգոստոսի 21-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 15-ին.
  179. ↑Д. Рохленко.«Первая русская печатная газета».Наука и жизнь. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 15-ին.
  180. ↑«Алло-Столица: города-побратимы Москвы». Արխիվացված էօրիգինալից 2011 թ․ հոկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 7-ին.
  181. ↑https://zastupitelstvo.bratislava.sk/data/att/11916.pdf
  182. ↑https://www.debrecen.hu/hu/debreceni/testvervarosok/moszkva (հունգ.)
  183. ↑https://docplayer.nl/50331312-Gemeente-eindhoven-oplegvelraadsvoorstel-herijking-beleid-stedenbanden-en-mondiale-bewustwording-mvb-aa.html
  184. ↑http://www.aatccusco.com/ciudades_hermanas.php
  185. ↑http://www.tirana.gen.al/sister_cities.php

Գրականություն

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել |խմբագրել կոդը]
Ռուսաստանի վարչական բաժանում
Դաշնային բաժանում
Հանրապետություններ
Երկրամասեր
Մարզեր
Դաշնային քաղաքներ
Ինքնավար մարզ
Ինքնավար օկրուգներ
Ռուսաստանի միլիոնանոց քաղաքներ

Մոսկվա |Սանկտ Պետերբուրգ  •Նովոսիբիրսկ  •Եկատերինբուրգ  •Նիժնի Նովգորոդ  •Սամարա  •Օմսկ
Կազան  •Չելյաբինսկ  •Դոնի Ռոստով

Ասիայի երկրների մայրաքաղաքներ
Կենտրոնական ԱսիաՀարավային ԱսիաՀարավարևելյան ԱսիաԱրևմտյան Ասիա
Եվրոպական երկրների մայրաքաղաքներ
ՀունաստանԱթենք •ՆիդերլանդներԱմստերդամ •ԱնդորրաԱնդորա լա Վելյա •ԹուրքիաԱնկարա1 •ՂազախստանԱստանա1 •ԱդրբեջանԲաքու1 •ՍերբիաԲելգրադ •ՇվեյցարիաԲեռն •ԳերմանիաԲեռլին •ՀունգարիաԲուդապեշտ •ՌումինիաԲուխարեստ •ՍլովակիաԲրատիսլավա •ԲելգիաԲրյուսել •ԻռլանդիաԴուբլին •ՀայաստանԵրևան1 •ԽորվաթիաԶագրեբ •ՎրաստանԹբիլիսի1 •ՊորտուգալիաԼիսաբոն •ՍլովենիաԼյուբլյանա •Միացյալ ԹագավորությունԼոնդոն •ԼյուքսեմբուրգԼուքսեմբուրգ •ՈւկրաինաԿիև •ԴանիաԿոպենհագեն •ՖինլանդիաՀելսինկի •ԻտալիաՀռոմ •ԻսպանիաՄադրիդ •ԲելառուսՄինսկ •ՄոնակոՄոնակո •ՌուսաստանՄոսկվա1 •Կիպրոսի ՀանրապետությունՆիկոսիա •{{{2}}}Նիկոսիա •ՉեռնոգորիաՊոդգորիցա •ՉեխիաՊրահա •ԻսլանդիաՌեյկյավիկ •ԼատվիաՌիգա •Սան ՄարինոՍան Մարինո •Բոսնիա և ՀերցեգովինաՍարաևո •Հյուսիսային ՄակեդոնիաՍկոպյե •ԲուլղարիաՍոֆիա •ԼՂՀՍտեփանակերտ1 •ՇվեդիաՍտոկհոլմ •ԼիխտենշտայնՎադուց •ՄալթաՎալետա •ՎատիկանՎատիկան •ԼեհաստանՎարշավա •ԱվստրիաՎիեննա •ԼիտվաՎիլնյուս •ԷստոնիաՏալլին •ԱլբանիաՏիրանա •ՖրանսիաՓարիզ •ՄոլդովաՔիշնև •ՆորվեգիաՕսլո1 Պետության տարածքի մեծամասնությունը գտնվում էԱսիայում։
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են«Մոսկվա» հոդվածին։
ՎԿ ·ԿենդանիՄատյան ·Օդնոկլասնիկի ·Ֆեյսբուք (անգլ.) ·Ֆեյսբուք (ռուս.) ·Տելեգրամ ·X (ռուս.) ·X (անգլ.)
Ֆոտո, վիդեո և աուդիո
Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
 
BNE: XX450991 ·BNF: 11933531v ·GND: 4074987-3 ·LCCN: n79076156 ·NDL: 00629343 ·NKC: ge130101 ·NLG: 8545 ·NSK: 000331231 ·SUDOC: 027252124 ·VIAF: 142519565 ·WorldCat VIAF: 142519565
✯
 Այս հոդվածն ընտրվել էՀայերեն Վիքիպեդիայիօրվա հոդված:
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկվածՀայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 8, էջ 25)։
Թաքցված կատեգորիաներ:
    [8]ページ先頭
    ©2009-2025 Movatter.jp