Լատիմերիա (Latimeria chalumnae) էնդեմիկ ձկնատեսակ, որը հանդիպում է միայնՄադագասկարի և Կոմորյան կղզիների ափամերձ շրջաններում
Էնդեմիկ,էնդեմ,բնաշխարհիկ (հուն․՝ἔνδημος՝ «տեղական»),բույսերի ուկենդանիների տեղական տեսակներ կամ այլ կարգաբանական միավորներ, որոնք տարածված են աշխարհագրական համեմատաբար ոչ մեծ տարածքում՝մայրցամաքում,կղզիներում,լեռներում և ոչ մի այլ վայրում չեն հանդիպում։ Էնդեմիկները ներառում ենտեսակներ,ցեղեր, ընտանիքներ կամկենդանիների ևբույսերի այլտաքսոններ, որոնց ներկայացուցիչներն ապրում են համեմատաբար սահմանափակ տարածքում, ներկայացված են փոքր աշխարհագրական տարածքով[1]։ Բույսերի և կենդանիների էնդեմիկ տեսակները, իրենց սահմանափակ տարածության և սահմանափակ քանակի պատճառով, հաճախԿարմիր գրքում գրանցված են որպես հազվագյուտ կամ անհետացող տեսակներ։
Էնդեմիկները որևէ բուսական կամ կենդանական աշխարհի յուրահատուկ բաղադրիչներն են։ Էնդեմիկներիի առաջացմանն ու զարգացմանը նպաստում են աշխարհագրական մեկուսացումը, կլիմայական պայմանները, կենսածին գործոնները (մակաբուծություն,մրցակցություն և այլն)։ Տեսակի (կամ ենթատեսակի) համար էնդեմիկությունը կարող է լինել խիստ սահմանափակ՝ մինչև մի քանի կմ² տարածքում։ Առավել հաճախ էնդեմիկները հանդիպում են կղզիներում, լեռնային շրջաններում և մեկուսացած ջրամբարներում։
Տաքսոնի այնպիսի հատկանիշը, ինչպիսին է սահմանափակ տարածքում ապրելը, կոչվում էէնդեմիզմ[3], որը հակադրվում էկոսմոպոլիտիզմին։ Էնդեմիզմի զարգացմանը նպաստում է՝ աշխարհագրական մեկուսացումը, կլիմայական և էդաֆիական պայմանները, բիոտիկ գործոնները (մակաբուծություն, մրցակցություն և այլն)։ Տեսակի (կամ ենթատեսակի) համար էնդեմիզմը կարող է չափազանց սահմանափակվել փոքր տարածքով։ Օրինակ, անառողջLysimachia minoricensis-ի տարածությունըՄենորկա կղզում ընդամենը մի քանի քառակուսի կիլոմետր է։
Տարբերում են հնաբնաշխարհիկներ՝ մնացուկային անհետացող տեսակներ, և նորբնաշխարհիկներ՝ զարգացող նոր ձևեր և տեսակներ, որոնք առաջացել են վերջին շրջանում՝ մեկուսացած տարածքներում։
Օվկիանոսայինկղզիները, մեկուսացված լեռնային հովիտները և ջրամբարները, մեկուսացված այլ ջրամբարներից՝ նման են կենսաբանական բնութագրերին, ամենահարուստ են էնդեմիկ ձևերով։ Մասնավորապես,տեսակների մոտ 85 %-ը էնդեմիկ էՍուրբ Հեղինե կղզու ֆլորայում, իսկԳալապագոսյան կղզիներում՝ մինչև 97 %-ը։Բայկալ լճի կենդանական և բուսական աշխարհը էնդեմիկ է մինչև 75 %։
Ամենահազվադեպ և ամենամեծ հետաքրքրությունը ստենոէնդեմիկներն են, որոնց տարածվածությունը սահմանափակվում է մեկ լեռնային կիրճով կամ լեռնաշղթայով կամ մի քանի նման տարածքներով նույն ֆլորիստիկական շրջանում։ Ստենոէնդեմիկների օրինակ է Մզիմթելա կարծրատերևը[5], որը Երկրի վրա կարելի է գտնել միայն՝ Ախցու կիրճում գտնվողՄզիմթա գետի ափին։ Ախցու կիրճն ունի ընդամենը 3 կմ երկարություն, իսկ լայնությունը (երկայնքով ներքև) մի քանի տասնյակ մետր է։
Եթե տեսակի արեալն ընդգրկում է ավելի լայն տարածք, բայց չի անցնում դրա սահմաններից, ապա այս տեսակը դասակարգվում է որպես եվրիէնդեմիկ։ Ստենոէնդեմիկները և եվրիէնդեմիկներն առաջնահերթ պաշտպանության օբյեկտներ են, քանի որ դրանք ամենահազվագյուտ և եզակիգենոֆոնդի կրողներ են։
Էնդեմիկ տեսակների մեկ այլ կատեգորիա է՝ ենթաէնդեմիկները (կամ պայմանական էնդեմիկներ), որոնք ունեն տիրույթներ, տարածվում են ուսումնասիրվող տարածաշրջանից և հարակից տարածքներում։ Օրինակ՝ լեռնային տեսակների համար այն Մեծ Կովկասի հարավային մակրոլանջն է, հարթավայրերի համար՝ հարևան վարչական միավորների տարածքը։ Այս տեսակները նույնպես արժանի են հատուկ ուշադրության՝ որպես պահպանվող օբյեկտներ։
Պալեոենդեմիկները հնագույն տաքսոնների ներկայացուցիչներ են, որոնք պահպանվել են մինչ օրս՝ ավելի առաջադեմ խմբերից իրենց բնակավայրերի մեկուսացման պատճառով։
Ամենավառ պալեոէնդեմիկներըԱվստրալիայիմիանցքանիները (Monotremata) ևպարկավորներն (Metatheria) են։ Ներկայումս Ավստրալիայի այլ բույսերի և կենդանիների բազմաթիվ տեսակների ներմուծման հետ կապված՝ էնդեմիկ բուսական և կենդանական աշխարհը դուրս է մղվում։ Օրինակ՝ճագարների ևայծերիինտրոդուկցիան համեմատաբար մեծ վնաս է հասցրել Ավստրալիայի բնությանը։
Պալեոենդեմիաները, որոնք ամենահին խմբերի ներկայացուցիչներ են, կոչվում ենկենդանի բրածոներ և մեծ հետաքրքրություն են ներկայացնումէվոլյուցիայի տեսության տեսանկյունից։ Բրածո ամենահայտնի կենդանիներն են կելականտ ձուկը և կտուցագլուխների կարգիսողուն (Rhynchocephalia) տուատարան (Sphenodon punctatum)։
Նեոէնդեմիկներ, առաջադեմ երիտասարդ տեսակներ կամ ձևեր, որոնք առաջանում են վերջերս մեկուսացված տարածքներում։Դրանք ներառում ենԲրիտանական կղզիների,Ղրիմի, Բայկալի էնդեմիկները։ Բայկալ լճի ամենահայտնի էնդեմիկ ֆաունան բայկալյան փոկն է (Pusa sibirica):
Эндемизм, Эндемики // Элоквенция — Яя. — М. : Советская энциклопедия, 1957. — С. 56—57. — (Большая советская энциклопедия : [в 51 т.] / гл. ред. Б. А. Введенский ; 1949—1958, т. 49).
Биологический энциклопедический словарь / Гл. ред. М. С. Гиляров. — М.: Изд-во Советская Энциклопедия, 1986.
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկվածՀայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 4, էջ 54)։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված էՀայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։
.jpg)
