Սկսած մոտ 1850 թվականից՝ Եվրոպայի և Ասիայի աշխարհագրականջրբաժանը համարվում ենՈւրալյան ևԿովկասյան լեռները,Ուրալ գետը,Կասպից ևՍև ծովերը, ինչպես նաևՍևծովյան նեղուցները[4]։ Չնայած «մայրցամաք» տերմինը ասոցացվում է ֆիզիկական աշխարհագրության հետ՝ ցամաքային սահմանը որոշակի առումով կամայական է և մի քանի անգամ վերաձևավորվել է՝ սկսած առաջին ձևավորումից, որն իրականացվել է դեռանտիկ դարաշրջանում։Եվրասիայի բաժանումը երկու աշխարհամասերի արտացոլում էարևելք-արևմուտք մշակութային, լեզվական և էթնիկ տարբերությունները, որոնք տարբերվում են տարածաշրջաններով, այլ ոչ բաժանարար գծով։ Աշխարհագրական սահմանը հաշվի չի առնում նաև քաղաքական սահմանաբաժինը, քանի որԹուրքիան,Ռուսաստանը ևՂազախստանը համարվում են միջաշխարհամասային երկրներ։ Սահմանաբաժան հանդիսացող Կովկասյան լեռներն անցնում են նաևՎրաստանի ևԱդրբեջանի տարածքներով, ինչը ենթադրում է, որ այս պետությունների տարածքների մի մասը նույնպես գտնվում է Եվրոպա աշխարհամասում։
Եվրոպայի ընդհանուր տարածքը կազմում է 10,180,000 կմ² կամԵրկիր մոլորակի մակերեսի 2%-ը (ցամաքային տարածքի 6,8%-ը)։ Քաղաքական տեսանկյունից Եվրոպան բաժանված էհիսուն ինքնավար պետությունների։ Տարածքով և բնակչությամբ ամենամեծ պետությունըՌուսաստանի Դաշնությունն է։ Ռուսաստանի տարածքը կազմում է Եվրոպայի տարածքի 39%-ը, իսկ բնակչությունը՝ մոտ 15%-ը։ 2016 թվականի տվյալներով, Եվրոպայի բնակչության ընդհանուր թվաքանակը կազմում է 741 միլիոն մարդ կամ երկրագնդի բնակչության 11%-ը։ Եվրոպական կլիմայի վրա մեծապես ազդում են Ատլանտյան տաք հոսանքները։ Ամառները շոգ են, իսկ ձմեռները՝ ցուրտ։ Ի տարբերությունԱսիայի ևՀյուսիսային Ամերիկայի, որտեղ կլիման ավելի խիստ է, Եվրոպայում այն ավելի մեղմ է։ Ծովից հեռու գտնվող շրջաններում կլիմային սեզոնային տատանումներն առավել տեսանելի են, քան մերձափնյա հատվածներում։
Լուսավորության դարաշրջանը, դրան հաջորդածՖրանսիական հեղափոխությունը ևՆապոլեոնյան պատերազմները 17-րդ դարի վերջից մինչև 19-րդ դարի սկիզբ ձևավորեցին Եվրոպայի մշակութային, քաղաքական և տնտեսական սահմանները։Արդյունաբերական հեղափոխությունը, որն սկսվել էր 18-րդ դարի վերջինՄեծ Բրիտանիայում,Արևմտյան Եվրոպայում նպաստեց տնտեսական, մշակութային և սոցիալական արմատական փոփոխությունների, որոնք հետագայում տարածվեցին ողջ աշխարհում։ Համաշխարհային երկու պատերազմներն էլ տեղի են ունեցել Եվրոպայի տարածքի մեծ մասում, որի արդյունքում 20-րդ դարի կեսերին աշխարհում ավարտվեց Արևմտյան Եվրոպայի գերիշխանությունը և միջազգային հարաբերությունների համակարգը դարձավ երկբևեռ։ Պետությունների մեծ մասը հավաքվեց ԱՄՆ-ի շուրջ, իսկ մի մասն էլ միավորվեց սոցիալիստական ճամբարին[8]։Սառը պատերազմի ընթացքում՝ ընդհուպ մինչևԲեռլինի պատի փլուզում (1989 թվական), ԵվրոպանԵրկաթե վարագույրով բաժանված է եղել արևմուտքումՆԱՏՕ-ի և արևելքում՝Վարշավյան դաշինքի երկրների միջև։
Եվրոպայի տարածաշրջանները (ըստ ԿՀՎ փաստերի տեղեկագրքի) Հյուսիսային Եվրոպա Արևմտյան Եվրոպա Կենտրոնական Եվրոպա Հարավային Եվրոպա Հարավարևելյան Եվրոպա Հարավարևմտյան Եվրոպա Արևելյան Եվրոպա
1949 թվականին հիմնադրվել էԵվրոպայի խորհուրդը։ Այն ստեղծվել էՈւինսթոն Չերչիլի հանրահայտ ճառից հետո, որի հիմնական էությունը կայանում էր մեկ ընդհանուր գաղափարի շուրջ Եվրոպայի միավորումը։ Եվրոպայի խորհրդի անդամ են եվրոպական բոլոր երկրները՝ բացառությամբԲելառուսի,Ղազախստանի ևՎատիկանի։ Եվրոպական խորը ինտեգրման աճող տեմպերի արդյունքում ձևավորվեցԵվրոպական միությունը (ԵՄ), որն անկախ քաղաքական միավոր է և իր կառուցվածքով գտնվում էդաշնության (ֆեդերացիա) ևհամադաշնության (կոնֆեդերացիա) միջև[9]։ Եվրոպական միությունը ձևավորվել է Արևմտյան Եվրոպայում, սակայն ԽՍՀՄ փլուզումից հետո՝ 1991 թվականից, ինտեգրացիոն ընդլայնումը շարժվել է դեպի արևելք։ Եվրոպական միության անդամ պետությունների մեծ մասի դրամական միավորըեվրոն է, որն ամենաշատ կիրառվող դրամական միավորն է ողջ Եվրոպայի տարածքում։ ԵՄՇենգեն գոտին վերացրել է անդամ պետությունների միջև առկա սահմանները և հսկում է էմիգրացիոն գործընթացները՝ անդամ պետությունների տարածքներում։Եվրոպայի օրհներգըԲեթհովենի 9-րդ սիմֆոնիան է, իսկ օրը՝ մայիսի 5-ը (Եվրոպայի Խորհրդի օր) կամ մայիսի 9-ը (ԵՄ օր)։ Այդ օրը նշվում է, այսպես կոչված,Եվրոպայի օրը, որը խորհրդանշում է խաղաղություն և միասնություն։
Հունական դասական առասպելաբանության մեջԵվրոպան (հին հունարեն՝Εὐρώπη)փյունիկյան արքայադուստր էր։ Ըստ մի տեսակետի՝ նրա անունը կազմված էհին հունարեն εὐρύς (էուրուս), «լայն, ընդարձակ»[10] և ὤψ (օփս, նաև ὠπός,օփոս) «աչք, դեմք, կերպարանք»[11] արմատներից։ Հետևաբար նրանց համակցությունը՝ «Eurṓpē» (Եվրոպա), նշանակում է «ակնասևեռ» կամ «լայնատարած»[12][13][14][15]։ Հնդեվրոպական նախակրոնի մեջ «լայն» բառը եղել է Երկիր բառիմակդիրը։ Երկրին նվիրված բանաստեղծություններում և երկերում հաճախ կիրառվում է «լայն» մակդիրը՝ որպես երկիր մոլորակին փոխարինող բառ[16]։ Ըստ մեկ այլ տեսակետի, որի հեղինակըՌոբերտ Բիքսն էր, «Եվրոպա» բառն ունի նախահնդեվորապական ծագում։ Բիքսը դա բացատրում էր այն հանգամանքով, որ եթե այն առաջացած լիներ «εὐρύς»-ից, ապա մեկ այլ տեղանուն կլիներ, ոչ թե Եվրոպա։ Բիքսը Եվրոպայի հետ կապված տեղանուններ գտավ Հին Հունաստանի տարածքում ևՀին Մակեդոնիայում (օրինակ՝Եվրոպոս)[17]։
Որոշ գիտնականներ «Եվրոպա» անվանումը փորձել են կապել «արևմուտք» բառի սեմական համարժեքի հետ։ Իր հերթինէրեբու բառն ունիաքքադական ծագում և նշանակում է «մայր մտնել, իջնել ներքև» (արևամուտ), իսկփյունիկերենում «էրեբ» նշանակում է «երեկո, արևմուտք»[18]։ Վերջինս ընկած էարաբերենՄաղրիբ ևեբրայերենմա'արավ բառերի հիմքում։Փրինսթոնի համալսարանի Մերձավոր Արևելքի ուսումնասիրությունների կենտրոնի պրոֆեսոր Մայքլ Բարրին «Էրեբ» բառը հայտնաբերել է ասորական արձանագրություններում, որտեղ այն կիրառվում է «գիշեր, արևամուտ(ի) [երկիր]» իմաստներով։ Ի հակադրումն սրա, ասորերենում կիրառվում է նաև «ասու» (Ասիա) բառը, որն օգտագործվում է «արևածագ(ի) [երկիր]» իմաստներով։ Քարտեզագրական կոնվենցիայի տեսանկյունից նույն անվանումը հանդիպում է նաև հունարենում՝ «Ἀνατολή» տարբերակով (Անատոլե "[արևա] ծագ", "արևելք", հետագայում նաևԱնատոլիա)[19]։Մարտին Լիչֆիլդ Վեսթը նշում է, որ «հնչյունաբանական տեսանկյունից Եվրոպա անվան և սեմական ցանկացած բառի կառուցվածքի միջև առկա կապը շատ թույլ է»[20], մինչդեռ Բիքսը անվան կապը սեմական լեզուների հետ համարում է քիչ հավանական։ Բացի այս վարկածներից գոյություն ունի նաևհնդեվրոպական նախալեզվի «*h1regʷos» արմատը, որը նշանակում է «մթություն»։ Վերջինիս հունարենում վերարտադրվում է որպես «Էրեբուս»։
Տարբեր լեզուներում հաճախ Եվրոպա բառի փոխարեն կիրառվում են այլ բառեր, որոնք մատնանշում են Եվրոպա մայրցամաքը։ Օրինակ, չինարենում կիրառվում էՕուժոու (歐洲/欧洲) անվանումը։ Ճապոներենում կիրառվում է չինական ծագում ունեցող Օսյու (ճապ.՝欧州Ōshū) տերմինը։ Ճապոներենում «Եվրոպական Միություն» բառի համար կիրառվում է Օսյու Ռենգո (ճապ.՝欧州連合Ōshū Rengō) բառը, չնայած որ առավել հաճախ կիրառվում է Յորոպա (ճապ.՝ヨーロッパYōroppa) անվանումը։ Թյուրքական որոշ լեզուներում Եվրոպա մայրցամաքը մատնանշելու համար կիրառվում է պարսկական ծագում ունեցողՖրանգիստան («Ֆրանկների երկիր») անվանումը, չնայած որ առավել կիրառական են «Ավրոպա» կամ «Եվրոպա» տարբերակները[21]։
Եվրոպայի ինտերակտիվ քարտեզը, որը ցույց է տալիս աշխարհամասային սահմանների ամենահաճախ կիրառվող տարբերակը[Ն 1]։ Ցուցում՝կապույտով նշված են այն երկրները, որոնք գտնվում են Եվրոպայի և Ասիայի սահմանին, իսկկանաչով նշված են այն երկրները, որոնք աշխարհագրական առումով Եվրոպայում չեն, սակայն սերտորեն ասոցացվում են այդ աշխարհամասի հետ։
Եվրոպայի՝ որպես աշխարհագրական տերմինի, մեծապես տարածված սահմանումը կիրառվում է սկսած 19-րդ դարի կեսերից։ Եվրոպայի ափերը հյուսիսից, արևմուտքից և հարավից ողողվում են ծովերով և օվկիանոսներով։ Ընդունված է ասել, որ Եվրոպան արևելքում և հյուսիս-արևելքից եզրափակվում էՈւրալյան լեռներով,Ուրալ գետով ևԿասպից ծովով, հարավ-արևելքից՝Կովկասյան լեռներով,Սև ծովով և Սև ուՄիջերկրական ծովերն իրար կապող նեղուցներով[22]։
Մայրցամաքի աշխարհագրական կազմի մեջ մտնող կղզիները հիմնականում գտնվում են մայրցամաքին մոտ՝ բացառությամբԻռլանդիայի ևԳրենլանդիայի։ Իսլանդիան աշխարհագրորեն պատկանում է Եվրոպա մայրցամաքին, նույնը նաև Գրենլանդիան՝ չնայած շատերը կարծում են, որ այն պատկանում էՀյուսիսային Ամերիկային։ Գրենլանդիան քաղաքականապես պատկանում էԴանիային։ Այդուհանդերձ, կան որոշ բացառություններ, որոնք պայմանավորված են սոցիալ-քաղաքական և մշակութային տարբերություններով։Կիպրոսն աշխարհագրորեն պատկանում էԱսիային (Փոքր Ասիա), սակայն թե՛ մշակութային, և թե՛ քաղաքական տեսանկյունից համարվում է Եվրոպայի մասը։ Բացի այդ, երկիրը նաևԵվրոպական միության անդամ է։ Իսկ արդենՄալթան դարեր շարունակ աշխարհագրորեն պատկանում էՀյուսիսային Աֆրիկային, սակայն քաղաքական և մշակութային տեսանկյունից Եվրոպայի անբաժան մասն է[23]։ «Եվրոպա» տեղանվան կիրառումը բրիտանական անգլերենում կարող է վերաբերել բացառապեսմայրցամաքային Եվրոպային[24]։
1472 թվականի միջնադարյանT-O քարտեզը ցույց է տալիս Նոյի որդիների անունը կրող երեք գերակա մայրցամաքները․ Ասիան՝Սեմ, Եվրոպան՝Հաբեթ և Աֆրիկան՝Քամ։
Անգլալեզու աղբյուրներում Եվրոպա աշխարհամասը բնորոշելիս կիրառվում է «մայրցամաք» տերմինը, ինչը սակայն կիրառելի չէ հայերենում, քանի որ ընդունված է ասել, որ Եվրոպան Եվրասիա մայրցամաքի միայն մի մասն է, իսկ Եվրասիան բաժանված է Եվրոպա և Ասիա աշխարհամասերի միջև։ «Աշխարհամաս» տերմինը սովորաբար կիրառվում է մայցամաքներն իրենց շրջապատող կղզիների հետ միասին բնորոշելու համար։ Մինչ ներկայիս սահմանման կիրառումը, որը ներառում էր լեռնային ջրբաժանները, Եվրոպայի և Ասիայի միջև սահմանը մի քանի անգամ վերաձևավորվել է հայեցակարգի առաջին ձևակերպումից և հիշատակումից ի վեր։ Քարտեզագիր Հերման Մոլը 1715 թվականին նշել է, որ Եվրոպան սահմանափակված է մասնակի կապված ջրային ուղիներով, որոնք ուղղված են դեպի Բոսֆորի և Դարդանելի նեղուցներ, Իրտիշ գետ, որը միավորվում է Օբ գետին դրա վերին հատվածում և Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսը։ Ի հակադրումն սրա, Եվրոպայի ներկայիս արևելյան սահմանը մասամբ գծված է Ուրալյան և Կովկասյան լեռներով, ինչն ինչ-որ չափով կամայական և անհետևողական է՝ համեմատած «աշխարհամաս» տերմինի ցանկացած հստակ սահմանման հետ։
Եվրասիայի ներկայիս բաժանումը երկու աշխարհամասերի արտացոլում է Արևմուտք-Արևելք մշակութային, լեզվական և էթնիկ զանազանությունները, որոնք տարբերվում են սպեկտրով, այլ ոչ թե հստակ բաժանարար գծով։ Եվրոպայի և Ասիայի միջև աշխարհագրական սահմանը չի համընկնում որևէ երկրի սահմանների հետ և միայն անցնում է ջրային մի քանի տարածքներով։ Թուրքիան համարվում է միջաշխարհամասային պետություն, որն ամբողջությամբ բաժանված է ջրով, մինչդեռՌուսաստանը ևՂազախստանը միայն մասամբ են բաժանված ջրային ուղիներով։Ֆրանսիան,Նիդերլանդները,Պորտուգալիան,Իսպանիան ևՄիացյալ Թագավորությունը արդեն միջմայրցամաքային պետություններ են, քանի որ դրանց առանձին տարածքներ, որոնք գտնվում են այլ մայրցամաքների տարածքներում, բաժանված են օվկիանոսներով և ծովերով։ Օրինակ՝ Իսպանիան տարածքներ ունի Միջերկրական ծովից դեպի հարավ՝Սեուտան ևՄելիլյան, որոնք աշխարհագրորեն պատկանում ենԱֆրիկային և ընդհանուր սահման ունենՄարոկկոյի հետ։ Համաձայն ներկայիս սահմանման՝ Վրաստանը և Ադրբեջանը միջաշխարհամասային երկրներ են, որտեղ ջրուղիները ամբողջությամբ փոխարինվել են լեռներով, որպես աշխարհամասերի բաժանարար գիծ։ Հայաստանը աշխարհագրորեն ամբողջությամբ գտնվում է Ասիայի տարածքում, սակայն քաղաքական, մշակութային և պատմական առումներով կապված է Եվրոպայի հետ։ Բացի այդ, Հայաստանն անդամակցում է եվրոպական, այլ ոչ ասիական կառույցներին ու կազմակերպություններին։
Եվրոպայի՝ որպես աշխարհագրական տերմինի առաջին գրավոր հիշատակումն արվել էԱպոլլոնին նվիրվածհոմերոսյան հիմներում, որտեղ Եվրոպան բնորոշում էրԵգեյան ծովի արևմտյան ափը։ Որպես աշխարհամասի անվանում՝ այն առաջին անգամ կիրառվել է մ.թ.ա. 6-րդ դարումԱնաքսիմանդրոսի ևՀեկատեոս Միլեթացու կողմից։ Անաքսիմանդրոսն Ասիայի և Եվրոպայի միջև սահմանն անց էր կացնում Կովկասում գտնվող Փազիս գետով (ներկայիսՌիոն գետըՎրաստանի տարածքում)։ Մինչև մ.թ.ա. 5-րդ դարն այս սահմանումը կիրառում էր նաևՀերոդոտոսը[25]։ Նա նշում էր, որ անհայտ անձանց կողմից աշխարհը բաժանված է երեք մասերի՝ Եվրոպայի, Ասիայի և Լիբիայի (Աֆրիկա), որոնք միմյանցից անջատվում էինՆեղոս և Փազիս գետերով։ Հերոդոտոսը նաև նշում էր, որ ոմանց կարծիքով Եվրոպայի և Ասիայի միջև սահմանն անցնում էր ոչ թե Փազիս, այլԴոն գետով[26]։ Դոն գետով Եվրոպայի արևելյան սահմանի սահմանումը տրվել է 1-ին դարում աշխարհագրագետՍտրաբոնի կողմից[27]։ «Հոբելյանների գրքում» աշխարհամասը բնորոշվում է որպես հող, որըՆոյը տվել էր իր երեք որոդիներին։ Ըստ դրա՝ Եվրոպան ձգվում էրՋիբրալթարի նեղուցում գտնվողՀերկուլեսյան սյուներից (որը Եվրոպան բաժանում էր Հյուսիսային Աֆրիկայից) մինչև Դոն գետ (որը Եվրոպան բաժանում էր Ասիայից)[28]։
Միջնադարում և մինչև մեր օրեր հասած սահմանումներից մեկը մեծապես կիրառվել է հռոմեական ժամակաշրջանում։ Այդ ժամանակաշրջանի հեղինակները, ինչպես օրինակՊոսիդոնիոսը[29],Ստրաբոնը[30] ևԿլավդիոս Պտղոմեոսը[31], Եվրոպայի և Ասիայի միջև սահմանը ևս անց էին կացնում Տանայիս գետով (ժամանակակից Դոն գետը)։
Եվրոպայի՝ որպես լատինական քրիստոնեական աշխարհի հողերի մշակութային սահմանումը ձևավորվել է 8-րդ դարում, որը բնորոշվում էր որպես նոր մշակութային համատիրություն՝ ստեղծված գերմանական ավանդույթների և քրիստոնեական-լատինական մշակույթի միաձուլման արդյունքում, ինչը մասամբ հակադրվում էրԲյուզանդական կայսրությանն ու իսլամական աշխարհին և սահմանափակվում էր Հյուսիսային Իբերիայով (Իսպանիայի հյուսիս), Բրիտանական կղզիներով, Ֆրանսիայով, քրիստոնեացված Արևմտյան Գերմանիայով, Ալպյան տարածաշրջանով ու Հյուսիսային և Կենտրոնական Իտալիայով[33]։ Հայեցակարգը կարոլինգյան արվեստի ամենակուռ ժառանգություններից մեկն է։ «Եվրոպա» տերմինը հաճախ հանդիպում էԿառլոս Մեծի պալատական գիտնականներից մեկի՝Ալքուինի նամակներում[34]։ «Եվրոպա» տերմինի փոխակերպումը որպես մշակութային և աշխարհագրական տերմինի հանգեցրել է Եվրոպայի արևելյան սահմանների վրա մշակութային ազդեցությանը, հատկապես այն տարածքների, որոնք գտնվել են Բյուզանդական, Օսմանյան և Ռուսական կայսրությունների ազդեցության ներքո։ Այդպիսի հարցերի վրա ազդեցություն են ունեցել լրացուցիչ դրական իմաստները, որոնք ասոցացվում էին «Եվրոպա» տերմինի հետ՝ դրա կիրառողների կողմից։ Նման մշակութային դատողությունները կիրառելի չեն Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաների համար՝ չնայած եվրոպական երկրների կողմից դրանց գրավմանը և բնակեցմանը։ Փոխարենը, առաջացավ «Արևմտյան քաղաքակրթություն» հայեցակարգը՝ Եվրոպան և նրա գաղութները միավորելու համար[35]։
Եվրոպայի նոր քարտեզն ըստ վերջին ուսումնասիրությունների (1721) անունը կրող քարտեզը կազմվել է Հերման Մոլի կողմից, որտեղ Եվրոպայի արևելյան սահմանը, որն անցնում է դեպի հարավ-արևմուտք հոսող Դոն և Տոբոլ, Իրտիշ ու Օբ գետերով, որոնք հոսում են դեպի հյուսիս։Եվրոպայի քաղաքական քարտեզը 1916 թվականին, որը ցույց է տալիս, որ Մոլի կողմից նախանշված ջրային ուղիները փոխարինվել են Ստրալենբերգի Ուրալյան և Ֆրեշֆիլդի Կովկասյան լեռների սահմանումներով։ Համանման ձևով սովորաբար սահմանվում են ենթամայրցամաքները։
Եվրոպայի արևելյան ճշգրիտ սահմանը որոշելու հարցը ծագել է վաղ նորագույն ժամանակաշրջանում, երբՄոսկվայի մեծ իշխանության արևելյան ընդլայնումը սկսեց ներառելՀյուսիսային Ասիան։ Ողջ միջնադարում և ընդհուպ մինչև 18-րդ դար Եվրասիա մայրցամաքի տարածքի ավանդական բաժանումը երկու աշխարհամասի՝ Եվրոպայի և Ասիայի, ինչպես ավելի վաղ այդ մասին գրել էր նաևՊտղոմեոսը, անցել էՍևծովյան նեղուցներով,Սև ծովով,Կերչի նեղուցով,Ազովի ծովով ևԴոն գետով (հնում՝ Տանայիս)։ Սակայն 16-18-րդ դարերում կազմված քարտեզները տարբերվում էին նրանով, թե ինչպեսԴոնի Կալաչի մոտից շարունակել սահմանը Դոնի երկայնքով (որտեղ այն ամենամոտն է Վոլգային, իսկ ներկայումս կապված էՎոլգա-Դոն նավարկելի ջրանցքով) դեպի մի տարածություն, որը նախկինում երբևիցե որևէ ձևով չէր նկարագրվել աշխարհագրագետների կողմից։
Մոտ 1715 թվականին Հերման Մոլը կազմեց մի քարտեզ, որը ցույց էր տալիսՕբ ուԻրտիշ գետերի հյուսիսային հատվածները։ Վերջինս Օբ գետի խոշոր վտակն է, որը հանդիսանում է իրար հետ մասամբ կապված մի շարք ջրային ուղիների հիմնարար հատվածը։ Այդ ջրային ուղիներն անցնում էին Եվրոպայի և Ասիայի սահմանով՝ սկսվելով Սևծովյան նեղուցներից և Դոն գետով հասնում մինչև Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոս։ 1721 թվականին նա կազմեց առավել թարմացված քարտեզ, որը հեշտ ընթեռնելի էր։ Սակայն նրա առաջարկը՝ խոշոր գետերը համարել սահմանազատման գիծ, երբեք չկիրառվեց մյուս աշխարհագրագետների կողմից, որոնք չէին ընդունում այն մոտեցումը, որ ջրային սահմանները Եվրոպայի և Ասիայի բաժանման միակ օրինական բաժանարարն են։
Չորս տարի անց՝ 1725 թվականին,Ֆիլիպ Յոհան ֆոն Ստրալենբերգն առաջինն էր, որը հեռացավ Դոն գետը որպես երկու աշխարհամասերի ավանդական բաժանարարի մոտեցումից։ Նա նոր սահմանագիծ գծեց Վոլգա գետի երկայնքով, որը շարժվում էր դեպի հյուսիս՝ Սամարայի թեքվածք, այնուհետՕբշի Սիրտի երկայնքով (ջրբաժան Վոլգա գետի ևՈւրալյան լեռների միջև) դեպի հյուսիսում գտնվող իր ակունքը՝Ուրալյան լեռներ։ Այս համատեքստում նա առաջարկում էր, որ լեռնաշղթաները ներառվեն աշխարհամասերի սահմազատման գծերի մեջ՝ որպես հարևան ջրային ուղիներին այլընտրանք։ Համապատասխանաբար, նա նոր սահմանը գծեց դեպի հյուսիս՝ Ուրալյան լեռների երկայնքով, այլ ոչ թե մոտակա Օբ ու Իրտիշ գետերին զուգահեռաբար[36]։ Դա ստացավ Ռուսական կայսրության հավանությունը և ներկայացվեց նոր սահմանումը, որն ավելի ուշ դարձավ ամենաընդունելին։ Այդուհանդերձ, այն քննադատություններից զերծ չմնաց։Վոլտերը, 1760 թվականին գրելովՊետրոս I-ի ջանքերի մասին, որը Ռուսաստանը փորձում էր դարձնել առավել եվրոպական, անտեսեց սահմանային ողջ հարցը՝ պնդելով, որ ո՛չ Ռուսաստանը, ո՛չ Սկանդինավիան, Հյուսիսային Գերմանիան և Լեհաստանը, ամբողջությամբ չեն հանդիսանում Եվրոպայի մաս[32]։ Այդ ժամանակվանից սկսած ժամանակակից մի շարք աշխարհագրագետ վերլուծաբաններ, ինչպես օրինակՀելֆորդ Մաքինդերը, հայտարարեցին, որ նրանք քիչ իմաստ են տեսնում Ուրալյան լեռները՝ որպես երկու աշխարհամասերի բաժանարար համարելու գաղափարի մեջ[37]։
Մինչև 19-րդ դարը քարտեզագիրները շարունակում էին Եվրոպայի և Ասիայի միջև սահմանն անցկացնել ստորին Դոնից մինչև Սամարա միջակայքով։ 1745 թվականին Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի հրատարակած ատլասում երկու աշխարհամասերի միջև սահմանն անցնում էր Կալաչի մոտ Դոն գետով մինչևՍերաֆիմովիչ, իսկ այնուհետ թեքվում դեպի հյուսիս՝Արխանգելսկ, մինչդեռ 18-19-րդ դարի այլ քարտեզագիրներ, ինչպես օրինակՋոն Քերին, հարում էր Ստրալենբերգի մոտեցմանը։ ՀարավումԿումա-Մանիչի իջվածքը, որը հայտնաբերվել է 1773 թվականին գերմանացի բնագետՊյոտր Սիմոն Պալասի կողմից, դաշտավայր է, որը ժամանակին իրար է կապել Սև ու Կասպից ծովերը[38][39] և հետագայում առաջարկվել է որպես երկու աշխարհամասերի միջև բնական սահման։
19-րդ դարի կեսերին աշխարհագրական շրջանակներում շրջանառվում էր երեք հիմնական սահմանում։ Դրանցից մեկով Եվրոպայի և Ասիայի միջև սահմանն անցնում էր Դոն գետով, Վոլգա-Դոն նավարկելի ջրանցքով և Վոլգա գետով։ Մյուս սահմանման համաձայն՝ այն անցնում էր Կումա-Մանիչի իջվածքով մինչև Կասպից ծով, իսկ այնուհետև դեպի Ուրալ գետ։ Իսկ երրորդ սահմանումն ընդհանրապես հրաժարվում էր Դոն գետից և ըստ դրա՝ սահմանն անցնում էրՄեծ Կովկասյան ջրբաժանից մինչև Կասպից ծով։ 1860-ական թվականների աշխարհագրական գրականության մեջ հարցը շարունակում էր մնալ «վիճելի»։Դուգլաս Ֆրեշֆիլդն առաջ քաշեց այն մոտեցումը, որ Կովկասյան լեռները «լավագույն հավանական» բաժանարարն են երկու աշխարհամասերի համար՝ դրանով ստանալով նաև ժամանակակից մի շարք աշխարհագրագետների հավանությունը[40]։
1906 թվականից սկսածՌուսաստանում ևԽորհրդային Միությունում Կումա-Մանիչի իջվածքը, որպես երկու աշխարհամասերի բաժանարար գիծ, ամենատարածվածն ու ամենակիրառելին էր[41]։ 1958 թվականին Խորհրդային աշխարհագրական ընկերակցությունը պաշտոնապես խորհուրդ տվեց կիրառել այն մոտեցումը, որ դասագրքերում Եվրոպայի ու Ասիայի բաժանարար գիծ դիտարկվիԿարայի ծովումԲայդարացկայա ծովածոցը, որը գտնվում է Ուրալյան լեռների արևելյան ստորոտին, այնուհետև Ուրալ գետը՝ մինչև Մուգոջարի բլուրներ, որտեղից էլԷմբա գետ ու Կումա-Մանիչի իջվածք[42]։ ԱրդյունքումԿովկասն ամբողջությամբ հայտնվում էր Ասիայում, իսկՈւրալը՝ Եվրոպայում[43]։ Այդուհանդերձ, խորհրդային աշխարհագրագետների մեծ մասը կողմ էր Կովկասյան լեռների երկայնքով անցնող բաժանմանը[44] և սա դարձավ 20-րդ դարի վերջին ամենատարածված սահմանումը՝ չնայած Կումա-Մանիչի իջվածքը շարունակեց կիրառման մեջ մնալ 20-րդ դարի որոշ քարտեզներում։
Ոմանք Եվրասիայի բաժանումն Ասիայի և Եվրոպայի համարում ենեվրոցենտրիզմի դրսևորում։ «Ֆիզիկական, մշակութային և պատմական բազմազանության տեսանկյունիցՉինաստանը ևՀնդկաստանը համեմատելի են Եվրոպայի ցամաքային ողջ տարածքի, այլ ոչ ինչ-որ եվրոպական մի երկրի<...> հետ»[45]։
Պլեյստոցենի 2,5 մլն տարիները բազմաթիվ փուլեր են ունեցել, որոնցից էՍառցադաշտային ժամանակաշրջանը կամ աշխարհամասի սառցե վահանների զգալի առաջ շարժվելը, որը տեղի է ունեցել մոտ 40 000-100 000 տարի միջակայքերով։ Երկար սառցադաշտային ժամանակաշրջաններն ընդհատվել են ավելի մեղմ և ավելի կարճմիջսառցադաշտային ժամանակաշրջաններով, որոնք տևել են 10 000-15 000 տարի։Վերջին սառցադաշտային ժամանակաշրջանի վերջին փուլն ավարտվել է մոտ 10 000 տարի առաջ[46]։ Երկիրն այժմ գտնվում էՀոլոցեն կոչվող միջսառցադաշտային ժամանակաշրջանում[47]։
Մեկուսացած վանական համայնքներն անցյալում կուտակված գրավոր գիտելիքը հավաքելու և պահպանելու համար միակ վայրերն էին։ Բացի այդ, շատ քիչ գրավոր արձանագրություններ են պահպանվել, իսկ գրականության, փիլիսոփայության, մաթեմատիկայի և անտիկ ժամանակաշրջանի այլ գիտելիքի մեծ մասն անհետացել է Արևմտյան Եվրոպայից, թեև դրանք պահպանվել են արևելքում՝ Բյուզանդական կայսրությունում[75]։
Մինչդեռ Հռոմեական կայսրությունը շարունակում էր անկում ապրել արևմուտքում, հռոմեական ավանդույթները և Հռոմեական պետությունը չկորցրին իրենց ուժը գլխավորապես հունախոսԱրևելյան Հռոմեական կայսրությունում, որը հայտնի է նաև որպես Բյուզանդական կայսրություն։ Իր գոյության մեծ մասի ընթացքում Բյուզանդական կայսրությունը Եվրոպայի տնտեսապես, մշակութային և ռազմական առումով ամենահզոր տերությունն էր։ ԿայսրՀուստինիանոս Ա-ն կառավարել է Կոստանդնուպոլսկի առաջին ոսկեդարը. ստեղծել էօրենսգիրք, որը հիմք է ծառայել ներկայիս մի շարք իրավական համակարգերի համար, ֆինանսավորել էՍուրբ Սոֆիայի տաճարի շինարարությունը և քրիստոնեական եկեղեցին պետական վերահսկողության տակ է առել[76]։
7-րդ դարից սկսած, երբ բյուզանդացիները և հարևանՍասանյանները զգալիորեն թուլացել էին դարեր տևող և հաճախակի բնույթ կիրող բյուզանդա-սասանյան պատերազմների հետևանքով, մուսուլման արաբները սկսեցին ներխուժել պատմական հռոմեական տարածք՝ զավթելով Լևանտը, Հյուսիսային Ամերիկան և ներխուժելովՓոքր Ասիա։ 7-րդ դարի կեսերին մուսուլմանների՝ [[Արաբական արշավանքները Պարսկաստան|Պարսկաստանը գրավելուց հետո, իսլամը մտավԿովկաս[77]։ Հաջորդ մի քանի դարերին մուսուլմանական զինված ուժերը զավթեցինԿիպրոսը,Մալթան,Կրետեն,Սիցիլիան ևՀարավային Իտալիայի որոշ մասեր[78]։ 711-720 թ]]վականներինՊիրենեյան թերակղզուՎեստգոթական թագավորությունն անցավմուսուլմանների իշխանության տակ՝ բացառությամբ հյուսիս-արևմուտքի որոշ փոքր տարածքների (Աստուրիա) ևՊիրենեյներիբասկյան շրջանների մեծ մասի։ Այդ տարածքը, որն ստացավ արաբականալ-Անդալուս անունը, դարձավ ընդլայնվողՕմայյան խալիֆայության մի մասը։Կոստանդնուպոլսի երկրորդ անհաջող պաշարումը (717) թուլացրեց Օմայյան խալիֆայությունը և ստվերեց նրա համբավը։ Այնուհետև Օմայանները 732 թվականիՊուատեի ճակատամարտում պարտություն կրեցինֆրանկ առաջնորդԿառլոս Մարտելից, ինչը վերջ դրեց նրանց առաջխաղացմանը դեպի հյուսիս։ Պիրենեյան թերակղզու հյուսիսարևմտյան հեռավոր շրջաններում ևՊիրենեյների կենտրոնում հարավի մուսուլմանների հզորությունը նկատելի չէր։ Հենց այստեղ են հիմնադրվելԱստուրիայի,Լեոնի ևԳալիսիայի քրիստոնեական թագավորությունները, որտեղից սկսվել է Պիրենեյան թերակղզու վերանվաճումը։ Այդուհանդերձ, որևէ համակարգված փորձ չի արվելմավրերին դուրս շպրտելու ուղղությամբ։ Քրիստոնեական թագավորությունները հիմնականում կենտրոնացած էին իրենց սեփական ներքին իշխանության համար պայքարելու վրա։ ԱրդյունքումՌեկոնկիստան տևեց ավելի քան ութ դար, որի ընթացքում Ալֆոնսոների, Սանչոների, Օրդոնյոների, Ռամիրոների, Ֆեռնանդոների և Բերմուդոների երկար ցանկ պայքարում էր որքան իր քրիստոնյա հակառակորդների դեմ, այնքան էլ մուսուլման զավթիչների։
Խավարի դարաշրջանումԱրևմտյան Հռոմեական կայսրությունն ընկավ տարբեր ցեղերի իշխանության տակ։ Գերմանական և սլավոնական ցեղերն իրենց գերիշխանությունը հաստատեցին համապատասխանաբար Արևմտյան և Արևելյան Եվրոպայում[79]։ Ֆրանկյան ցեղերը միավորվեցինՔլոդվիգ I-ի իշխանության տակ[80]։Կարոլինգների դինաստիայից ֆրանկ թագավորԿառլոս Մեծը, որը նվաճել էր Արևմտյան Եվրոպայի մեծ մասը, 800 թվականին Հռոմի պապի կողմից կարգվեց որպես«Սրբազան Հռոմեական կայսրության կայսր»։ Սա 962 թվականին հանգեցրեցՍրբազան Հռոմեական կայսրության հիմնադրմանը, որն ի վերջո տեղակայված էր Կենտրոնական Եվրոպայի գերմանական իշխանապետություններում[81]։
1000-1250 թվականներն ընկած ժամանակահատվածը հայտնի էբարձր միջնադար անվամբ, որին հաջորդում էուշ միջնադարը՝ մինչև 1500 թվականը։
Բարձր միջնադարում Եվրոպայի բնակչությունը զգալիորեն աճել է՝ իր գագաթնակետին հասնելովՎերածննդի դարաշրջանում՝ 12-րդ դարում։ Տնտեսական աճը, ինչպես նաև աշխարհամասի առևտրային ճանապարհների անվտանգության բացակայությունը հնարավոր դարձրինՄիջերկրական ևԲալթիկ ծովերի երկայնքով առևտրային խոշոր ճանապարհների զարգացումը։ Մերձափնյա քաղաքների աճող հարստությունն ու անկախությունըԾովային հանրապետություններին հնարավորություն տվեցին առաջատար դիրք գրավել եվրոպական ասպարեզում։
Միջնադարում աշխարհամասում գերիշխում էր սոցիալական երկու վերին էշելոն՝ ազնվականությունը և հոգևորականությունը։ Վաղ միջնադարումՖրանսիայում զարգացավֆեոդալիզմը, որը շուտով տարածվեց ամբողջ Եվրոպայում[87]։ Անգլիայումազնվականների ևմիապետների՝ ազդեցության համար պայքարը հանգեցրեցԱզատությունների մեծ խարտիայի ևխորհրդարանի ինստիտուտի ստեղծմանը[88]։ Տվյալ ժամանակաշրջանում մշակույթի հիմնական աղբյուրըկաթոլիկ եկեղեցին էր։ Վանքերին և տաճարներին կից դպրոցների միջոցով կաթոլիկ եկեղեցին կրթություն էր ապահովում Եվրոպայի մեծ մասում[87]։
11-12-րդ դարերին քոչվորթյուրքական ցեղերի (օրինակ՝պեչենեգների ևկումանների) անընդհատ հարձակումների հետևանքով սկսվեցսլավոն բնակչության զանգվածային գաղթը դեպի հյուսիսի ավելի ապահով, խիտ անտառածածկ շրջաններ՝ ժամանակավորապես կանգնեցնելով Ռուսական պետության ընդարձակումը դեպի հարավ և արևելք[105]։Եվրասիայի մյուս մասերի նման այս տարածքները ևսգրավել էին մոնղոլները[106]։ Նվաճողները, որոնք հայտնի էինթաթարներ անվամբ, հիմնականում մոնղոլսյուզերենին հպատակ թյուրքախոս ժողովուրդներ էին։ Վերջիններս հիմնեցինՈսկե հորդա պետությունը, որի կենտրոնը գտնվում էր Ղրիմում։ Ավելի ուշ, այս պետությունը որպես իր կրոն ընդունեց իսլամը և ավելի քան երեք դար կառավարեց ներկայիս Ռուսաստանի հարավային և կենտրոնական հատվածում[107][108]։ Մոնղոլական դոմինիոնների փլուզումից հետո 14-րդ դարում առաջացան առաջին Հռոմեական պետությունները (իշխանապետությունները)՝Մոլդովայի շրջանը ևՎալախիան։ Նախկինում այս տարածքներն իրար հաջորդելով պեչենիգների և կումանների տիրապետության տակ էին գտնվում[109]։ 12-15-րդ դարերումՄոսկվայի մեծ իշխանությունը մոնղոլների տիրապետության տակ փոքր իշխանապետությունից վերածվեց Եվրոպայի ամենամեծ պետության՝ 1480 թվականին տապալելով մոնղոլներին և արդյունքում դառնալովՌուսական թագավորությունը։ Պետությունն ուժեղացավԻվան III ևԻվան IV Ահեղ ցարերի օրոք՝ հաջորդ դարերի ընթացքում անընդհատ ընդլայնվելով դեպի արևելք և հարավ։
Ժանտախտը կործանիչ ազդեցություն ունեցավ Եվրոպայի սոցիալական ոլորտի վրա. այն ժողովրդին մղեց ապրել տվյալ պահով, ինչպես պատկերել էՋովաննի Բոկաչչոն իր«Դեկամերոն»-ում (1353)։ Ժանտախտը նաև լուրջ հարված էր կաթոլիկ եկեղեցուն, ինչը հանգեցրեցհրեաների հալածանքների,մուրացկանության,բորով տառապող մարդկանց թվի ավելացմանը[116]։ Համարվում է, որ ժանտախտը մինչև 18-րդ դարը՝ տարբերվիրուլենտությամբ և մահացությամբ, վերադարձել է յուրաքանչյուր սերնդի հետ[117]։ Տվյալ ժամանակաշրջանում ժանտախտի ավելի քան 100համաճարակ է բռնկվել Եվրոպայում[118]։
14-րդ դարի կեսերին եկեղեցու ներսում քաղաքական ինտրիգները հանգեցրինկաթոլիկ և ուղղափառ եկեղեցիների բաժանմանը։ Այդ քառասուն տարիների ընթացքում երկու պապերը՝ մեկըԱվինյոնում, մյուսը՝ Հռոմում, ցանկանում էին իրենց իշխանությունը հաստատել եկեղեցու վրա։ Թեև եկեղեցու ներսում ծագած խնդիրները հարթվեցին 1417 թվականին, պապության հոգևոր հեղինակությունը մեծապես տուժեց[127]։ 15-րդ դարում Եվրոպան սկսեց ընդլայնել իր աշխարհագրական սահմանները։ Ժամանակի ամենամեծ ծովային տերությունները՝ Իսպանիան և Պորտուգալիան, իրենց վրա վերցրին աշխարհն ուսումնասիրելու առաքելությունը[128][129]։Քրիստափոր Կոլումբոսը 1492 թվականին հասավՆոր աշխարհ, իսկՎասկո դա Գաման 1498 թվականին հայտնաբերեց դեպիԱրևելք տանող օվկիանոսով ճանապարհը, որը կապում էրԱտլանտյան ևՀնդկական օվկիանոսները։ Պորտուգալացի ճանապարհորդՖեռնան Մագելանն իսպանական արշավախմբի կազմում Ատլանտյան ևԽաղաղ օվկիանոսներով հասավ Ասիայի արևմուտք, ինչի արդյունքում իսպանացիԽուան Սեբաստիան Էլկանոն իրականացրեց առաջինհամաշխարհային շրջագայությունը 1519-1522 թվականներին։ Շուտով իսպանացիներն ու պորտուգալացիները սկսեցին համաշխարհային մեծ կայսրություններ ստեղծելԱմերիկայում, Ասիայում, Աֆրիկայում և Օվկեանիայում[130]։ Սրանից քիչ անց Ֆրանսիան,Նիդեռլանդները և Անգլիան գաղութային մեծ կայսրություններ ստեղծեցին, որոնք գաղութներ ունեին Աֆրիկայում, Ամերիկայում և Ասիայում։ 1588 թվականինիսպանական նավատորմին չհաջողվեց ներխուժել Անգլիա։ Մեկ տարի անցԱնգլիան Իսպանիա ներխուժելու անհաջող փորձ արեց՝Ֆիլիպ II Հաբսբուրգին հնարավորություն տալով պահպանել իր ռազմական գերիշխանությունը Եվրոպայում։ Այս անհաջողությունը թույլ տվեց նաև, որ իսպանական նավատորմը հաջորդ մի քանի տասնյակ տարիների ընթացքում ունակ լինի պատերազմ վարել։ Այդուհանդերձ, իսպանական ևս երկու նավատորմ չհաջողեց ներխուժել Անգլիա (Երկրորդ իսպանական նավատորմը ևԵրրորդ իսպանական նավատորմը)[131][132][133]։
15-18-րդ դարերում, երբ Ռուսաստանը գրավեց Ոսկե հորդայի մասնատված խանությունները,Ղրիմի խանությանթաթարները սկսեցինհաճախ հարձակվել արևելասլավոնական տարածքների վրա՝ստրուկներ գերեվարելու նպատակով[145]։ Հեռավոր արևելքում՝Նոգայ հորդան ևՂազախական խանությունը, հարյուրավոր տարիներ շարունակ հարձակվեցին ժամանակակից Ռուսաստանի և Ուկրաինայի սլավոնախոս տարածքների վրա մինչև Ռուսաստանի էքսպանսիան և Եվրասիայի հյուսիսային հատվածի մեծ մասի նվաճումը (այսինքն՝ Արևելյան Եվրոպայի, Կենտրոնական Ասիայի և Սիբիրի)։
Վերածնունդն ունոր միապետները նախանշեցին Հայտնագործությունների դարաշրջանի սկիզբը, որը համարվում է հայտնագործությունների, բացահայտումների և գիտական առաջընթացի շրջան[146]։ 16-17-րդ դարերի Արևմտյանգիտական հեղափոխության դեմքերից էինԿոպեռնիկոսը,Կեպլերը,Գալիլեո Գալիլեյը ևԻսահակ Նյուտոնը[147]։ Ըստ Փիթեր Բարրեթի՝ «Բոլորի կողմից ընդունված փաստ է, որ «ժամանակակից գիտությունը» ծնվել է Եվրոպայում 17-րդ դարում (Վերածննդի վերջում) և ներկայացնում է բնական աշխարհի նոր ընկալում»[119]։
Լուսավորության դարաշրջանը հզոր ինտելեկտուալ շարժում էր 18-րդ դարում, որն առաջ էր տանում գիտական և խելամիտ գաղափարները[149][150][151]։ Ֆրանսիայի ազնվականությունից և քաղաքական իշխանության նկատմամբ հոգևորականության մենաշնորհից դժգոհությունը հանգեցրեց Ֆրանսիական հեղափոխությանը ևԱռաջին հանրապետության ստեղծմանը, որի հետևանքով միապետն ու բազում ազնվականներ զոհվեցինԱհաբեկչության ժամանակաշրջանի սկզբում[152]։Նապոլեոն Բոնապարտն իշխանության եկավ Ֆրանսիական հեղափոխության արդյունքում և հիմնադրեցԱռաջին ֆրանսիական կայսրությունը, որըՆապոլեոնյան պատերազմների ժամանակ ընդգրկեց Եվրոպայի խոշոր հատվածները, սակայն 1815 թվականինՎաթեռլոոյի ճակատամարտի ժամանակ փլուզվեց[153][154]։ Նապոլեոնի կառավարման ժամանակ տարածում գտան Ֆրանսիական հեղափոխության գաղափարները՝ ներառյալազգային պետության գաղափարը, ինչպես նաևկառավարման,օրենքների ևկրթության ֆրանսիական մոդելների կիրառումը[155][156][157]։ Նապոլեոնի գահընկեց արվելուց հետո հրավիրվածՎիեննայի վեհաժողովնուժերի նոր հավասարակշռություն հաստատեց Եվրոպայում, որը կենտրոնացած էր հինգմեծ տերությունների վրա՝ Միացյալ Թագավորություն, Ֆրանսիա,Պրուսիա,Ավստրիա և Ռուսաստան[158]։ Այս հավասարակշռությունը պահպանվեց մինչև1848 թվականի հեղափոխությունները, որի ժամանակ լիբերալ ապստամբություններն իրենց ազդեցությունը թողեցին ամբողջ Եվրոպայի վրա՝ բացառությամբ Ռուսաստանի և Միացյալ Թագավորության։ Այս հեղափոխությունները վերջին հաշվով ճնշվեցին պահպանողական տարրերի կողմից, որի արդյունքում մի քանի բարեփոխումներ իրականացվեցին[159]։ 1859 թվականին Ռումինիան միավորեց փոքր իշխանապետությունները՝ ստեղծելով ազգային պետություն։ 1867 թվականինկազմավորվեցԱվստրո-Հունգարական կայսրությունը, 1871 թվականին Իտալիան ևԳերմանիան ևս միավորեցին իրենց փոքր իշխանապետությունները՝ ստեղծելով ազգային պետություններ[160]։
18-րդ դարի վերջինՄեծ Բրիտանիայում սկսվեցԱրդյունաբերական հեղափոխություն, որը տարածվեց ամբողջ Եվրոպայում։ Նոր տեխնոլոգիաների հայտնագործումն ու դրանց կիրառումը հանգեցրեց քաղաքների արագ աճին, զանգվածային աշխատատեղերի և աշխատավորների նոր դասակարգի ստեղծմանը[162]։ Սրան հաջորդեցին բարեփոխումները սոցիալական և տնտեսական ոլորտներում՝ ներառյալերեխաների աշխատանքի,արհմիությունների օրինականացման[163] ևստրկատիրության վերացման վերաբերյալառաջին օրենքները[164]։ Բրիտանիայում 1875 թվականին ընդունվեցՀանրային առողջության ակտը, որով մի շարք բրիտանական քաղաքներում զգալիորեն բարելավվեցին կյանքի պայմանները[165]։ Եվրոպայի բնակչությունն աճեց՝ 100 մլն-ից (1700) դառնալով 400 մլն (1900)[166]։ Արևմտյան Եվրոպայում գրանցված վերջին ամենամեծ սովի՝Իռլանդիայի մեծ սովի պատճառով միլիոնավոր իռլանդացիներ մահացան և գաղթեցին[167]։ 19-րդ դարում 70 մլն մարդ է լքել Եվրոպան՝ գաղթելով տարբեր եվրոպական գաղութներ և Միացյալ Նահանգներ[168]։ Ժողովրդագրական աճը ցույց էր տալիս, որ 1900 թվականին աշխարհի բնակչության 25%-ը եվրոպացիներ էին[169]։
Ռուսաստանն ընկղմվեցհեղափոխության մեջ, որը տապալեց ցարական կայսրությունը և այն փոխարինեցկոմունիստականԽորհրդային Միությամբ[174], ինչը հանգեցրեց մի շարք նախկին ռուսական նահանգների անկախությանը որպես նոր եվրոպական երկրներ. դրանց թվում էինՖինլանդիան,Էստոնիան,Լատվիան ևԼիտվան[175]։Ավստրո-Հունգարական և Օսմանյան կայսրությունները փլուզվեցին և մասնատվեցին առանձին պետությունների, ինչի հետևանքով մի շարք այլ պետությունների սահմաններ փոփոխության ենթարկվեցին։Վերսալյան պայմանագիրը, որով 1919 թվականին ավարտվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը, դաժան էր Գերմանիայի նկատմամբ. վերջինիս վրա էր դրվում պատերազմի ամբողջ պատասխանատվությունը, ինչը ծանր սանկացիաներ էր ենթադրում[176]։ Առաջին համաշխարհային ևքաղաքացիական պատերազմների ժամանակ Ռուսաստանում (ներառյալ հետպատերազմյանսովը) ընդհանուր առմամբ զոհվեց 18 մլն մարդ[177]։ 1932–1933 թվականներինՍտալինի կառավարման ժամանակ խորհրդային ղեկավարների կողմից հացահատիկի առգրավվումը հանգեցրեց Խորհրդային Միությունումերկրորդ սովի համաճարակին, ինչի հետևանքով միլիոնավոր մարդիկ զոհվեցին[178]. ողջ մնացածկուլակներին հետապնդում էին, իսկ շատերին էլ ուղարկում էինգուլագներ՝հարկադիր աշխատանքի։ Ստալինը պատասխանատու էր նաև1937–1938 թվականների բռնաճնշման համար, որտեղԽՍՀՄ Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատը մահապատժի ենթարկեց 681 692 մարդու[179], միլիոնավոր մարդ էլարտաքսվեց Խորհրդային Միության հեռավոր անկյուններ[180]։
1933 թվականին Հիտլերը դարձավ Գերմանիայի առաջնորդը և սկսեց աշխատել ավելի մեծ Գերմանիա ունենալու իր նպատակի ուղղությամբ։ Գերմանիան կրկին ընդլայնվեց և 1935 ու 1936 թվականներին հետ վերադարձրեցՍաարը ևՌեյնլանդը։ 1938 թվականինԱվստրիանանշլյուսից հետո դարձավ Գերմանիայի մի մասը։ Ավելի ուշ այդ տարի՝Մյունխենի համաձայնագրից հետո, որը ստորագրեցին Գերմանիան, Ֆրանսիան, Միացյալ Թագավորությունը և Իտալիան, Գերմանիան բռնազավթեցՍուդեթական մարզը, որն էթնիկ գերմանացիներով բնակեցված տարածք էրՉեխոսլովակիայում, իսկ 1939 թվականի սկզբին Չեխոսլովակիայի մնացած հատվածը բաժանվեցԲոհեմիայի և Մորավիայի պրոտեկտորատի, որը ղեկավարում էին Գերմանիան ևՍլովակիայի հանրապետությունը։ Միևնույն ժամանակ Բրիտանիան և Ֆրանսիան նախընտրում էինխաղաղեցման քաղաքականությունը։
Ռմբակոծված և հրդեհված շենքերՀամբուրգում, 1944-1945 թվականներ
Դանցիգի ապագայի շուրջ Գերմանիայի ևԼեհաստանի միջև աճող լարվածության հետ մեկտեղ գերմանացիները դիմեցին սովետներին և ստորագրեցինՄոլոտով-Ռիբենտրոպ պակտը, որը սովետներին թույլ տվեց ներխուժել Բալթյան պետություններ և Լեհաստանի ու Ռումինիայի որոշ հատվածներ։ 1939 թվականի սեպտեմբերի 1-ին Գերմանիաններխուժեց Լեհաստան՝ Ֆրանսիային ու Միացյալ Թագավորությանը հրահրելով սեպտեմբերի 3-ին պատերազմ հայտարարել Գերմանիային՝ այդպիսով բացելովԵրկրորդ համաշխարհային պատերազմի եվրոպական թատերաբեմը[188][189][190]։Խորհրդային Միության ներխուժումը Լեհաստան սկսվեց սեպտեմբերի 17-ին, և Լեհաստանը որպես անկախ պետություն շուտով վերացավ։ Սեպտեմբերի 24-ինԽորհրդային Միությունը հարձակվեց Բալթյան երկրների, իսկ նոյեմբերի 30-ին՝ Ֆինլանդիայի վրա. վերջինս հանգեցրեց Կարմիր բանակի հյուծիչՁմեռային պատերազմին[191]։ Բրիտանացիները հույս ունեին դուրս գալՆարվիկի ափ և զորք ուղարկել Ֆինլանդիային օգնելու համար, սակայն նրանց առաջնային նպատակը Գերմանիան շրջափակելն էր և Սկանդինավյան ռեսուրսներից նրան կտրելը։ Գրեթե միևնույն ժամանակ Գերմանիան զորք կենտրոնացրեց Դանիայում։ Շարունակվեցտարօրինակ պատերազմը։
1943 թվականիՍտալինգրադի ճակատամարտից հետո գերմանական հարձակումը Խորհրդային Միության վրա անընդհատ հետ էր մղվում։Կուրսկի ճակատամարտը, որը պատմության մեջ ամենախոշորտանկերով ճակատամարտն էր,Արևելյան ռազմաճակատում գերմանացիների վերջին մեծ հարձակումն էր։ 1944 թվականի հունիսին բրիտանական և ամերիկյան ուժերըդեսանտային զորքերով ներխուժեցին Ֆրանսիա՝ նոր ռազմաճակատ բացելով Գերմանիայի դեմ։Բեռլինը վերջապես ընկավ 1945 թվականին՝ դրանով Եվրոպայում վերջ դնելով Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին, որը մարդկության պատմության մեջ ամենամեծ և ամենակործանարար պատերազմն է համարվում՝ ամբողջ աշխարհում60 մլն զոհված անձանցով[196]։ Եվրոպայում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ զոհվեց ավելի քան 40 մլն մարդ[197]՝ ներառյալ 11-17 մլն-ը, որոնք նահատակվեցինՀոլոքոստի ժամանակ[198]։ Պատերազմի ընթացքում Խորհրդային Միությունըկորցրեց 27 մլն մարդ (մեծամասամբ խաղաղ բնակչություն), ինչը կազմում է պատերազմի ժամանակ գրանցված կորուստների կեսը[199]։ Պատերազմն ավարտվելուց հետո Եվրոպայում ավելի քան 40 մլնփախստական կար[200][201][202]։ Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում մի քանիհետպատերազմյան աքսորները հանգեցրին մոտ 20 մլն մարդու գաղթին[203]։
Առաջին համաշխարհային պատերազմը և հատկապես Երկրորդը նվազեցրին Արևմտյան Եվրոպայի կարևորությունն աշխարհում։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետոՂրիմի վեհաժողովին Եվրոպայի քարտեզը ձևափոխվեց և բաժանվեց երկու բլոկի՝ Արևմտյան երկրների և կոմունիստական Արևելյան բլոկի, որոնք հետագայում բաժանվեցինՈւինսթոն Չերչիլի կոչած«երկաթե վաչագույրով»։ Միացյալ Նահանգները և Արևմտյան Եվրոպան ստեղծեցինՆԱՏՕ-ն, իսկ ավելի ուշ Խորհրդային Միությունն ու Կենտրոնական Եվրոպան ստեղծեցինՎարշավայի պայմանագրի կազմակերպությունը[204]։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո կիզակետերըԲեռլինն ուՏրիեստն էին, ինչի հետևանքով 1947 թվականին ՄԱԿ-ի հետ ստեղծածՏրիեստի ազատ տարածքը կազմալուծվեց 1954 և 1975 թվականներին։ 1948-1949 թվականներինԲեռլինի շրջափակումը և 1961 թվականինԲեռլինի պատի կառուցումըՍառը պատերազմի միջազգային մեծ ճգնաժամերից էին[205][206][207]։
Երկուգերտերություններ՝ Միացյալ Նահանգները և Խորհրդային Միությունը, ներգրավվեցին հիսուն տարի ձգված Սառը պատերազմում, որտեղ տերությունները կենտրոնացած էինմիջուկային զենքի տարածման վրա։ Միևնույն ժամանակապագաղութայնացումը, որն արդեն սկսվել էր Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո, աստիճանաբար հանգեցրեց Ասիայում և Աֆրիկայում գտնվող եվրոպական գաղութներից շատերի անկախացմանը[8]։
Եվրոպայի և հարակից տարածքների բնակչության խտության քարտեզը, որտեղ երևում են նաև ֆիզիկական, քաղաքական և բնակչության բնութագրերը (2018 թվականի տվյալներով)։
Եվրոպան գտնվում էԵվրասիա մայրցամաքի արևմտյան հատվածում։ Այն զբաղեցնում է մայրցամաքի ընդհանուր տարածքի մեկ հինգերորդ մասը[22]։ Աշխարհամասի ափերը ցամաքի համեմատ ավելի բարձր են, քան մեկ այլ մայրցամաքում կամ աշխարհամասում[224]։ Հյուսիսում Եվրոպայի ափերը ողողվում ենՀյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի, արևմուտքում՝Ատլանտյան օվկիանոսի, իսկ հարավում՝Միջերկրական,Սև ևԿասպից ծովերի ջրերով[225]։ Եվրոպայի հողային ռելիեֆը բազմազան է և առանձին շրջաններում ունի արտահայտիչ տարբերություններ։ Հարավային շրջաններն առավել լեռնային են, մինչդեռԱլպերի,Պիրենեյների ևԿարպատների վրայով շարժվելով դեպի հյուսիս՝ ի հայտ են գալիս բլրային հատվածներ, հյուսիսային լայն հարթավայրեր, որոնք բավականին ընդարձակ են հատկապես արևելքում։ Այս ընդարձակ հարթավայրը հայտնի էԵվրոպական հարթավայր անվամբ, իսկ դրա կենտրոնական հատվածում է գտնվումՀյուսիսգերմանական հարթավայրը։ Աշխարհամասի հյուսիսարևմտյան ափերն առավել ժայռոտ են, որոնք սկսվում են Բրիտանիայի և Իռլանդիայի արևմտյան կղզիներից և ձգվում մինչև Նորվեգիայի լեռնային ու ֆյորդներով անջատված շրջաններ։
Այս նկարագրությունը պարզեցված է։ Ենթատարածաշրջանները, ինչպես օրինակՊիրենեյան ևԱպենինյան թերակղզիները, ունեն իրենց բնորոշ բարդ առանձնահատկությունները կամ ռելիեֆը, ինչպես և Կենտրոնական Եվրոպայի ցամաքային հատվածները, որտեղ ռելիեֆն առավել հարուստ է հարթավայրերով, գետահովիտներով և գետավազաններով։Իսլանդիան, Բրիտանիան և Իռլանդիան առանձնահատուկ դեպքեր են։ Առաջինը ցամաքային առանձին տարածք է Ատլանտյան օվկիանոսի հյուսիսային հատվածում, որը համարվում է Եվրոպայի մի մասը, մինչդեռ մյուս երկուսը ափամերձ տարածքներ են, որոնք ժամանակին եղել են մայրցամաքի կազմում, իսկ ծովի մակարդակի բարձրանալուց հետո պոկվել են նրանից և դարձել առանձին կղզիներ։
Եվրոպան հիմնականում գտնվում էչափավոր կլիմայական գոտիներում, որն իր վրա կրում էարևմտյան օդային հոսանքների ազդեցությունը։ Ի համեմատություն նույն լայնության վրա գտնվող աշխարհագրական մյուս շրջանների՝ Եվրոպայում կլիման համեմատաբար ավելի մեղմ է, քանի որ կրում էԳոլֆստրիմի ազդեցությունը[226]։ Գոլֆստրիմին հաճախ անվանում են նաև «Եվրոպայի վառարան», որովհետև այն եվրոպական կլիման դարձնում է առավել տաք և խոնավ, քան այլ պայմաններում դա կարող էր լինել։ Գոլֆստրիմը ոչ միայն տաք ջուր է բերում Եվրոպայի ափերին, այլ նաև տաքացնում է գերակշռող արևմտյան քամիներին, որոնքԱտլանտյան օվկիանոսից փչում են աշխարհամասի ողջ երկայնքով։
Ուստի, տարվա ողջ ընթացքումՊորտուգալիայիԱվեյրու քաղաքում միջին ջերմաստիճանը կազմում է 16 °C, մինչդեռՆյու Յորքում, որը գտնվում է գրեթե նույն լայնության վրա և նույն օվկիանոսի ափին, կազմում է 13 °C։Գերմանիայի մայրաքաղաքԲեռլինը,իտալականԿալիարին,Կանադան ևԻրկուտսկը, որը գտնվում էՌուսաստանի հարավարևելյան հատվածում, գտնվում են միևնույն լայնության վրա։ Հունվարին Բեռլինում ջերմաստիճանը միջինում 8 °C-ով ավելի բարձր է, քան Կալիարիում, իսկ եվրոպական այս քաղաքներում հունվարյան ջերմաստիճանը միջինում 22 °C-ով ավելին է, քան նույն ամսին Իրկուտսկի միջին ջերմաստիճանը[226]։
Միջերկրական ծովի ջրային մեծ զանգվածները, որոնք հավասարեցնում են միջին տարեկան և միջին օրական ջերմաստիճանները, ևս ունեն հատուկ նշանակություն։ Միջերկրական ծովի ջրերըՍահարա անապատից ձգվում են դեպի հյուսիս՝Ալպեր, որի ծայր հյուսիսային հատվածը գտնվում էՏրիեստի մոտ՝ Միջերկրական ծովի մաս կազմողԱդրիատիկ ծովում[227]։
Ընդհանուր առմամբ, Եվրոպայում հյուսիսն ավելի ցուրտ է, քան հարավը, բայց և աստիճանաբար ցրտում է արևմուտքից շարժվելով դեպի արևելք։ Արևմուտքում եղանակն առավել օվկիանոսային է, քան աշխարհամասի արևելքում։ Սա կարող է պատկերվել միջին ջերմաստիճանների ստորև ներկայացված աղյուսակում, որն սկսվում է 64-րդ լայնության վրա գտնվող բնակավայրից, այնուհետև 60-րդ, 55-րդ, 50-րդ, 45-րդ և ավարտվում 40-րդ լայնության վրա գտնվող բնակավայրով։ Այդ քաղաքներից և որևէ մեկը բարձրադիր չէ։ Նրանց մեծ մասը գտնվում է ծովի մոտ (բնակավայր, մոտավոր լայնություն և երկայնություն, միջին ջերմաստիճանը տարվա ամենացուրտ և ամենաշոգ ամիսներին և տարեկան միջին ջերմաստիճանը ցելսիուսով)[228]։
Հետաքրքրական է, որ ամենացուրտ ամիսներին միջին ջերմաստիճանը, ինչպես նաև տարեկան միջին ջերմաստիճանը, նվազում են արևմուտքից դեպի արևելք։ Օրինակ՝ տարվա ամենացուրտ ամսինԷդինբուրգում ավելի տաք է, քանԲելգրադում՝ չնայած վերջինսՇոտլանդիայի վարչական կենտրոնից գտնվում է 10 լայնություն դեպի հարավ։
Եվրոպայի երկրաբանական պատմությունն սկսվում էԲալթյան վահանի (Ֆենոսկանդիա) ևՍարմատյան պլատֆորմի ձևավորումից, որոնք երկուսն էլ տեղի են ունեցել 2,25 միլիարդ տարի առաջ, որին հաջորդել էՎոլգա-ուրալյան վահանի ձևավորումը։ Երեքը միասին հանգեցրինԱրևելաեվրոպական պլատֆորմի ձևավորմանը (Ֆենոսարմատիա կամ Բալթիկա), ինչն էլ դարձել էրԿոլումբիա գերմայրցամաքի մասերից մեկը։ Մոտ 1,1 միլիարդ տարի առաջ Բալթիկան և Արկտիկան (Լավրենտիա պատմական մայրցամաքի կազմում) միացանՌոդինիային, իսկ մոտ 550 միլիոն տարի առաջ կրկին բաժանվեցին՝ ձևավորելով Բալթիկան։ Մոտ 440 միլիոն տարի առաջ Բալթիկայից և Լավրենտիայից ձևավորվեցԵվրամերիկան, որն այնուհետ միացավԳոնդվանային և ավելի ուշ ձևավորվեցՊանգեա գերմայրցամաքը։ Մոտ 190 միլիոն տարի առաջ Ատլանտյան օվկիանոսի ընդլայնման պատճառով առանձնացան Գոնդվանան ևԼավրասիան։ Դրանից որոշ ժամանակ անց Լավրասիան ևս բաժանվեց երկու մասի՝ ձևավորելով Լավրենտիան (Հյուսիսային Ամերիկա) ևԵվրասիան։ Նրանց միջև ցամաքային կապը պահպանվել էԳրենլանդիայի միջոցով, ինչը հանգեցրել է կենդանատեսակների փոխանակմանը։ Սկսած մոտավորապես 50 միլիոն տարի առաջվանից՝ ծովի մակարդակի բարձրացման և նվազման հետևանքով ձևավորվել է Եվրոպա աշխարհամասի ներկայիս տեսքը և նրա կապող օղակները մյուս մայրցամաքների և աշխարհամասերի հետ, ինչպես օրինակԱսիայի։ Եվրոպայի ներկայիս ձևը թվագրվում էնեոգենի ժամանակաշրջանով, որը տեղի է ունեցել մոտ հինգ միլիոն տարի առաջ[230]։
Եվրոպայի երկրաբանությունը բարդ ու բազմազան է և աշխարհամասի ողջ տարածքում առաջացրել է տարբեր տեսակի լանդշաֆտներ՝ սկսածՇոտլանդական լեռնաշխարհից մինչևՀունգարիայի լեռնային հարթավայրեր[231]։ Եվրոպայի ամենակարևոր առանձնահատկությունը բարձրալեռնայինՀարավային Եվրոպայի ու ընդարձակ, մասամբ ստորջրյա հյուսիսային հարթավայրի միջև, որն արևմուտքում՝Իռլանդիայից ձգվում է մինչև աշխարհամասի արևելքում գտնվողՈւրալյան լեռներ, առկա երկճյուղավորումն է։ Այս երկու կեսերը բաժանված են Պիրենեյան և Ալպյան/Կարպատների լեռնաշղթաներով։ Հյուսիսային հարթավայրերն արևմուտքում սահմանազատված ենՍկանդինավյան լեռներով և Բրիտանական կղզիների լեռնային հատվածներով։ Եվրոպայի հյուսիսային հարթավայրերի ափերը ողողող խոշոր ծանծաղ ջրային տարածությունների թվում ենԿելտական,Հյուսիսային,Բալթիկ ևԲարենցի ծովերը։
Հյուսիսային հարթավայրը ներառում է Բալթիկայի հին երկրաբանական մայրցամաքը և երկրաբանորեն կարող է համարվել որպես «հիմնական մայրցամաք», մինչդեռ ծայր հարավում ու արևմուտքում գտնվող բարձրադիր լեռներն ու լեռնային շրջանները ներառում են հատվածներ նաև երկրաբանական մյուս մայրցամաքներից։ Արևմտյան Եվրոպայի հնագույն երկաբանության մեծ մասը ներառված է եղել անտիկԱվալոնիամիկրոմայրցամաքի կազմում։
Սուտյեսկի ազգային պարկի տարածքում է գտնվումՊերուչիցան, որը Եվրոպայի միակ պահպանված կուսական անտառն է։Եվրոպայի հողօգտագործման քարտեզը, որտեղ դեղինով նշված են վարելահողերը, մուգ կանաչով՝ անտառները, բաց կանաչով՝ արոտավայրերը և մուգ դեղինով՝ հյուսիսում գտնվող տունդրան կամ ճահճուտները։Եվրոպայի ֆլորիստիկ շրջանները և դրանց հարակից տարածքներն ըստ Վոլֆգանգ Ֆրեյի և Ռայներ Լոշի։
Հազարամյակներ շարունակ հողագործական ժողովուրդների հետ ապրելով կողք կողքի՝ Եվրոպայի կենդանիներն ու բույսերը մեծապես կրել են մարդկային ներկայության և գործունեության ազդեցությունը։ Բացառությամբ Ֆենոսկանդիայի և Հյուսիսային Ռուսաստանի՝ ներկայումս Եվրոպայում պահպանվել են վայրի բնության մի քանի անձեռնմխելի անկյուններ՝ չհաշված իհարկե տարբեր ազգային պարկերը։
Եվրոպայի հիմնական բնական բուսածածկըխառը անտառներն են։ Դրանց աճի պայմանները խիստ բարենպաստ են։ ՀյուսիսումԳոլֆստրիմը ևՀյուսիսատլանտյան հոսանքը ջերմացնում են աշխարհամասը։ Հարավային Եվրոպային բնորոշ է տաք, բայց մեղմ կլիման։ Այս տարածաշրջանում հաճախակի են ամառային երաշտները։ Լեռնաշղթաները ևս ազդում են կենսապայմանների վրա։ Դրանցից որոշները (Ալպերը,Պիրենեյները) ձգվում են արևելքից արևմուտք և քամուն հնարավորություն տալիս օվկիանոսից մեծ քանակությամբ ջուր (խոնավություն) տեղափոխել դեպի Եվրոպայի ներքին շրջաններ։ Մյուսները ձգվում են հարավից հյուսիս (Սկանդինավյան լեռներ,Դինարյան բարձրավանդակ,Կարպատյան լեռներ,Ապենիններ) և քանի որ անձրևը թափվում է լեռների մյուս կողմում, որը ձգվում է ծովի երկայնքով, այս կողմում անտառներն ավելի լավ են աճում, մինչդեռ մյուս կողմում պայմանները նվազ բարենպաստ են։ Ժամանակի ինչ-որ պահի մայրցամաքային Եվրոպայի մի քանի հատվածներումանասուններ չեն արածեցվել, և նախագյուղատնտեսական անտառային միջավայրի հատումը հանգեցրել է բույսերի և կենդանիների բնօրինակ էկոհամակարգերի խախտմանը։
Հավանաբար Եվրոպայի տարածքի 80-90%-ը ժամանակին ծածկված է եղել անտառներով[232]։ Դրանք ձգվել ենՄիջերկրական ծովից մինչևՀյուսիսային սառուցյալ օվկիանոս։ Չնայած Եվրոպայի բնական անտառների կեսից ավելին անհետացել է անտառազրկման դարերի ընթացքում՝ Եվրոպայի տարածքի մեկ քառորդ մասը շարունակում է անտառապատ մնալ, ինչպես օրինակ լայնատերև և խառը անտառները, Սկանդինավիայի և Ռուսաստանի տայգան, Կովկասի խառը խոնավ անտառները և Արևմտյան Միջերկրականիխցանակաղնու անտառները։ Վերջին ժամանակաշրջանում անտառազրկումը դանդաղել է և բազմաթիվ ծառեր են տնկվել։ Այդուհանդերձ, մի շարք դեպքերում միամշակ փշատերև տնկարանները փոխարինել են խառը բնական անտառներին, որովհետև դրանք առավել արագ են աճում։ Ներկայումս տնկարաններն զբաղեցնում են բավականին մեծ հողատարածքներ, սակայն առավել աղքատ կենսապայմաններ են առաջարկում անտառներում բնակվող եվրոպական բազմաթիվ կենդանատեսակների համար, որոնք պահանջում են փայտի տարբեր տեսակներ և անտառի տարբեր կառուցվածքների համադրություն։ Արևմտյան Եվրոպայում բնական անտառների ծավալը կազմում է 2-3% կամ ավելի քիչ, մինչդեռ Արևմտյան Ռուսաստանում այն հասնում է 5–10%-ի։ Իսլանդիան Եվրոպայում անտառապատ տարածքների ամենաքիչ ծավալով երկիրն է (1%), մինչդեռ ամենաանտառապատ երկիրը Ֆինլանդիան է (77%)[233]։
Եվրոպայի չափավոր կլիմա ունեցող հատվածներում գերակշիռ են լայնատերև և փշատերև անտառները։ Կենտրոնական և Արևմտյան Եվրոպայում ամենատարածված ծառատեսակներն ենհաճարենին ևկաղնին։ Հյուսիսում՝ տայգայում, գերակշռում ենեղևնիների,սոճիների ևկեչիների անտառները։ Տայգայից դեպի հյուսիս, որը հիմնականում ընկնում է Ռուսաստանի և Սկանդինավիայի տարածքներում, սկսվում էտունդրան, ինչն առավել մոտ էԱրկտիկային։ Միջերկրական ծովի շրջանում տնկվել են բազմաթիվ ձիթենիներ, որոնք լավ հարմարված են այդ տարածաշրջանի չոր կլիմային։Մշտադալար նոճին ևս լայն տարածում ունի Հարավային Եվրոպայում։ Կիսաչոր միջերկրածովյան շրջանում կան բազմաթիվ թփուտներ։ Եվրասիական մարգագետինների (տափաստանների) նեղ լեզուն Ուկրաինայից և Հարավային Ռուսաստանից ձգվում է դեպի արևմուտք և ավարտվում Հունգարիայում, իսկ հյուսիսում հատվում տայգայի հետ։
Սառցե վերջին ժամանակաշրջանի ժամանակ սառցակալումը և մարդու ներկայությունն ազդեցություն են ունեցել եվրոպական կենդանական աշխարհի վրա։ Ինչ վերաբերում է կենդանիներին, ապա Եվրոպայի բազմաթիվ հատվածներում խոշոր կենդանիների և գիշատիչների առաջատար տեսակների նկատմամբ որսն իրականացվել է մինչև դրանց լիակատար անհետացումը։ Բրդոտ մամոնտը գոյություն է ունեցել մինչևնոր քարի դարի ավարտը։ Այսօրգայլերը (մսակերներ) և արջերը (ամենակերներ) վտանգված կենդանատեսակներ են։ Մի ժամանակ նրանց կարելի էր հանդիպել Եվրոպայի մեծ մասում։ Այդուհանդերձ, անտառազրկումն ու որսը գնալով ավելի են վնասում կենդանիներին։ Միջնադարում արջերի բնակության վայրերը սահմանափակվել են քիչ թե շատ դժվարամատչելի լեռներով, որոնք ունեցել են բավարար անտառածածկ մակերևույթ։ Այսօր գորշ արջերը հիմնականում բնակվում ենԲալկանյան թերակղզում,Սկանդինավիայում ևՌուսաստանում։ Քիչ թվով արջեր բնակվում են նաև Եվրոպայի մյուս երկրներում, այդ թվումԱվստրիայում ևԻսպանիայում, բայց այս տարածքներում գորշ արջերի պոպուլյացիան մասնատված է և մարգինալացված՝ նրանց բնակության միջավայրի ոչնչացման պատճառով։ Ի հավելումն,սպիտակ արջերին կարելի է հանդիպել Սկանդինավիայի հյուսիսում գտնվող նորվեգականՇպիցբերգենում։ Գորշ արջից հետո եվրոպական երկրորդ խոշոր գիշատիչըեվրասիական գայլն է, որին կարելի է հանդիպելԿենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում ուԲալկաններում։ Երբեմն գայլերի կարելի է հանդիպել նաև Հյուսիսային ու Արևմտյան Եվրոպայում, այդ թվում՝ Սկանդինավիայում ու Իսպանիայում։
Եվրոպական բուսակեր կենդանիների թվում ենխխունջները,շերեփուկները,ձկները, տարբեր թռչուններն ու կաթնասունները, ինչպես օրինակ կրծողները, եղնիկները և այծյամները, վարազները, լեռներում ապրող արջամկները, այծքաղներն ու քարայծերը։ Բազմաթիվ միջատները ևս ավելացնում են կենսաբազմազանությունը[236]։
Գաճաճ գետաձիերի և գաճաճ փղերի անհետացումը կապված էր Միջերկրական ծովի կղզիներում մարդու առաջին ժամանման հետ[237]։
Եվրոպայում կենսաբազմազանությունը պաշտպանված էԵվրոպայի խորհրդի Բեռնի կոնվենցիայով, որը ստորագրվել էԵվրոպական միության անդամ երկրների, ինչպես նաև ոչ եվրոպական մի շարք պետությունների կողմից։
Ստորև ներկայացված ցանկերում ներառված են բոլոր այն երկրները և կախյալ տարածքները, որոնք այս կամ այն սահմանմամբ (աշխարհագրական, քաղաքական կամ մշակութային), թեկուզ մասնակի, ներառված են Եվրոպայի կազմում։
Մի քանի կախյալ կամ նմանատիպ տարածքներ լայն ինքնավարություն ունեն նաև Եվրոպայի սահմաններում կամ դրա անմիջական հարևանությամբ։ Դրանց թվում ենԱլանդյան կղզիները, (Ֆինլանդիայի ինքնավար շրջան),Դանիայի թագավորության ինքնավար տարածքները (բացի բուն Դանիան), Բրիտանական թագի երեք կախյալ և երկուանդրծովյան տարածքները։ Իր առանձնահատուկ կարգավիճակի շնորհիվՍվալբարդը ևս ներառված է Նորվեգիայի կազմում՝ չնայած վերջինս ինքնիշխան չէ։ Ցանկում ներառված չեն Մեծ Բրիտանիայի մաս կազմող երեք երկրները (Շոտլանդիա,Ուելս ևՀյուսիսային Իռլանդիա) ու Պորտուգալիայի երկու ինքնիշխան շրջանները, որոնք չնայած ունեն ինքնիշխանության յուրահատուկ աստիճան, միջազգային հարաբերություններից զատ, մեծապես ինքնիշխան չեն։ Այն տարածքները, որոնք ունեն քիչ թե շատ հարկային եզակի կարգավիճակ, ինչպես օրինակ՝Կանարյան կղզիները ևՀելիգոլենդը, ևս ներառված չեն այս ցանկում։
Եվրոպական երկրներն ըստ գնողունակության համարժեքությամբ մեկ շնչին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ով (2021 թվականի դրությամբ)։
>$60,000
$50,000 - $60,000
$40,000 - $50,000
$30,000 - $40,000
$20,000 - $30,000
$10,000 - $20,000
Եվրոպայի տնտեսությունը (ողջ աշխարհամասը) ներկայումս աշխարհի խոշորագույն տնտեսությունն է և ամենահարուստ տարածաշրջանն աշխարհում։ Եթե հաշվի առնենք կառավարման ներքո գտնվող ակտիվները, ապա 2008 թվականի դրությամբ Եվրոպայի կառավարման ներքո գտնվող ակտիվները կազմել են 32,7 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար այն դեպքում, երբ Հյուսիսային Ամերիկայինը կազմել է 27,1 տրիլիոն դոլար[239]։ 2009 թվականին Եվրոպան շարունակում էր մնալ ամենահարուստ տարածաշրջանն աշխարհում։ Նրա կառավարման ներքո գտնվող ակտիվների ընդհանուր արժեքը կազմում էր 37,1 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար, ինչը կազմում էր երկրագնդի հարստության մեկ երրորդը։ Եվրոպան այն տարածաշրջաններից մեկն է, որտեղ 2009 թվականի տարեվերջին հարստությունը գերազանցել է իր նախաճգնաժամային գագաթնակետին[240]։ Մյուս աշխարհամասերի նման, հարստությունը տարբեր կերպ է բաշխված երկրների միջև։ Եվրոպայի առավել հարուստ երկրները գտնվում են աշխարհամասիարևմուտքում, որին հաջորդում էԿենտրոնական Եվրոպան, մինչդեռԱրևելյան Եվրոպայի որոշ տնտեսություններԽորհրդային Միության ևՀարավսլավիայի փլուզումից հետո դեռևս գտնվում են կայացման փուլում։
Երկնագույն բանանի մոդելը մշակվել է որպես տարածաշրջանների համապատասխան տնտեսական հզորության տնտեսա-աշխարհագրական ներկայացում, որը հետագայում զարգացվել է Ոսկե բանանի կամ երկնագույն աստղի տեսքով։ Արևելքի և Արևմուտքի, ինչպես նաև Ասիայի միջև առևտուրը, որը երկար ժամանակ խաթարվել էր համաշխարհային երկու պատերազմների, նոր սահմանների և Սառը պատերազմի պատճառով, 989 թվականից հետո տրուկ աճեց։ Ի հավելումն, նոր խթան դարձավ չինականՄեկ գոտի, մեկ ճանապարհ նախաձեռնությունը, որըՍուեզի ջրանցքով, Ասիայի և Աֆրիկայի տարածքներով Չինաստանը կկապի Եվրոպային[241]։
Եկամուտների ստացման տեսանկյունից ահռելի տարբերություն կա եվրոպական երկրների միջև։ Անվանական ՀՆԱ-ի ցուցանիշներով ամենահարուստ երկիրըՄոնակոն է։ 2018 թվականի տվյալներով՝ մեկ անձին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ն այդ երկրում կազմել է 185,829 ԱՄՆ դոլար։ Ամենաաղքատն էլՈւկրաինան է։ 2019 թվականի տվյալներով՝ մեկ շնչին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ն կազմել է 3,659 ԱՄՆ դոլար[243]։ Բացի այդ, ըստՀամաշխարհային բանկի զեկույցի՝ Մոնակոն անվանական ՀՆԱ-ի ցուցանիշներով նաև աշխարհի ամենահարուստ պետությունն է։
Արևմտյան աշխարհում կապիտալիզմը դոմինանտ էր ավատատիրական ժամանակաշրջանի ավարտից սկսած[245]։ Մեծ Բրիտանիայից այն արագ տարածվեց ողջ Եվրոպայում[246]։ Եվրոպայում սկսվեցարդյունաբերական հեղափոխությունը՝ հատկապես Մեծ Բրիտանիայում 18-րդ դարի վերջին[247], իսկ արդեն 19-րդ դարում արդյունաբերականացվեց ողջ Արևմտյան Եվրոպան։ Եվրոպական տնտեսությունների աշխատանքը մեծապես խաթարվեցԱռաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, սակայնԵրկրորդ համաշխարհայինի սկզբում դրանք վերականգնվել էին և ստիպված էին մրցակցելՄիացյալ Նահանգների աճող տնտեսական հզորության հետ։ Այդուհանդերձ, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը դարձյալ ավերեց Եվրոպայի տնտեսությունների մեծ մասը։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Միացյալ Թագավորության տնտեսությունն ավերված վիճակում էր[248] և շարունակում էր հարաբերական տնտեսական անկում ապրել հետագա տասնամյակների ընթացքում[249]։ Իտալիան ևս տնտեսական վատ վիճակում էր, սակայն 1950-ական թվականներին վերականգնեց իր բարձր տնտեսական աճը։Արևմտյան Գերմանիանարագ վերականգնվեց և արդեն 1950-ական թվականներին կրկնապատկեց նախապատերազմական մակարդակի արտադրությունը[250]։ Ֆրանսիան ևս գրանցեց արագ տնտեսական վերականգնում, ինչի արդյունքում արագորեն վերականգնվեց տնտեսական աճը, իսկ երկիրն արդիականացվեց։ Ավելի ուշ Իսպանիայում՝Ֆրանցիսկո Ֆրանկոյի կառավարման տարիներին, տնտեսությունը ևս վերականգնվեց, իսկ 1960-ական թվականների սկզբին այդ երկիրը գրանցեց խոշոր, աննախադեպ տնտեսական աճ, ինչը պատմության մեջ հայտնի է«Իսպանական տնտեսական հրաշք» անվամբ[251]։Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի երկրների մեծ մասն անցել էինԽորհրդային Միության վերահսկողության տակ և անդամակցում էինՍոցիալիստական երկրների տնտեսական համագործակցությանը (Կոմեկոն)[252]։
Այն երկրները, որոնքՄարշալի պլանի շրջանակներում անցում էին կատարել ազատ շուկայական համակարգին,Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների կողմից ստացել են մեծաքանակ օգնություն[253]։ Արևմտյան երկրները որդեգրեցին տնտեսությունները միավորելու ճանապարհը՝ դնելով Եվրամիության հիմքերը և մեծացնելով արտաքին միջսահմանային առևտուրը, մինչդեռ Կոմեկոնի անդամ երկրներըՍառը պատերազմի պատճառով դժվարություններ էին ունենում։ Մինչև 1990 թվականըԵվրոպական համայնքները վեց հիմնադիր անդամներից ընդլայնվել էին 12-ի։ Արևմտյան Գերմանիայի տնտեսության վերածննդի վրա արված շեշտադրումը հանգեցրեց նրան, որ այն առաջ անցավ Մեծ Բրիտանիայից՝ դառնալով Եվրոպայի խոշորագույն տնտեսությունը։
1991 թվականին Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում կոմունիզմի փլուզումից հետո հետսոցիալիստական երկրները սկսեցին իրականացնել ազատ շուկայական բարեփոխումներ։
1990 թվականինԱրևելյան ևԱրևմտյան Գերմանիաների վերամիավորումից հետո Արևմտյան Գերմանիայի տնտեսությունը որոշակիորեն տուժեց, քանի որ ստիպված էր աջակցել և մեծապես վերակառուցել Արևելյան Գերմանիայի ենթակառուցվածքները։
Հազարամյակի սկզբում ԵՄ տնտեսությունը գերիշխող էր Եվրոպա աշխարհամասի ողջ տարածքում։ Դրա կազմում էին եվրոպական խոշորագույն տնտեսությունները՝ Գերմանիան, Մեծ Բրիտանիան, Ֆրանսիան, Իտալիան և Իսպանիան։ Ավելի ուշ, իհարկե, Մեծ Բրիտանիանդուրս եկավ Եվրամիության կազմից։ 1999 թվականին Եվրոպական միության 15 անդամներից 12-ը միացավԵվրագոտուն՝ իր ազգային դրամական միավորը փոխարինելովեվրոյով։ Այդ ժամանակ միայն Մեծ Բրիտանիան, Դանիան և Շվեդիան հրաժարվեցին միանալ եվրոպական միասնական դրամային համակարգին։ Եվրոպական միությունը ներկայումս աշխարհի խոշորագույն տնտեսությունն է[255]։
2009 թվականինԵվրոստատի հրապարակած տվյալները հաստատում են, որ 2008 թվականին Եվրագոտին ռեցեսիայի մեջ է գտնվել[256]։ Դա մեծ ազդեցություն ունեցավ ողջ տարածաշրջանի վրա[257]։ 2010 թվականին Եվրոպայում պարտքերի ճգնաժամը[258] մեծապես ազդեց Եվրոպայի ծայրամասային երկրների՝ հատկապես Հունաստանի, Իռլանդիայի, Իսպանիայի և Պորտուգալիայի[259] վրա։ Որպես արդյունք, եվրագոտու մյուս երկրները ձեռնարկեցին կոնկրետ քայլեր՝ հատկապես օրինակ Հունաստանի համար[260]։ 2012 թվականի տվյալներով, Եվրամիության երկրներում գործազրկության մակարդակը կազմել է 10,3%[261]։ Ընդ որում, 15-24 տարեկանների շրջանում այն կազմել էր 22,4%[261]։
Ըստ 2019 թվականի «World Population Prospects»-ի՝ 2017 թվականին Եվրոպայի բնակչությունը գնահատվել է 742 միլիոն, ինչը փոքր-ինչ ավել էաշխարհի բնակչության 1/9-րդից[Ն 2]։ Մեկ դար առաջ Եվրոպայի բնակչությունը կազմել է աշխարհի բնակչության գրեթե մեկ քառորդը[263]։ Վերջին դարաշրջանում աշխարհամասի բնակչությունն աճել է, սակայն աշխարհի մյուս հատվածներում (մասնավորապես Աֆրիկայում և Ասիայում) բնակչությունն ավելի արագ է աճել[264]։ Աշխարհամասերի մեջ Եվրոպան համեմատաբար ավելի մեծխտություն ունի. Ասիայից հետո երկրորդն է։ Եվրոպայի մեծ մասումպտղաբերության գործակիցը բնակչության բնական վերարտադրության համար անհրաժեշտ ցուցանիշից ցածր է, ինչը նշանակում է, որ ամեն նոր սերունդ քանակապես ավելի քիչ է, քան իրենից նախորդը։
Եվրոպայի (և աշխարհի) ամենախիտ բնակեցված երկիրըՄոնակոն է։
Քրիստոֆ Պանը և Բեատա Սիբիլ Պֆայլն իրենց «Minderheitenrechte in Europa. Handbuch der europäischen Volksgruppen» («Փոքրամասնությունների իրավունքը Եվրոպայում։ Եվրոպական ազգությունների տեղեկատու», 2004) գրքում որպես Եվրոպայի ժողովուրդ նշում են 87 տարբեր ազգությունների, որոնցից 33-ը մեծամասնություն են կազմում գոնե մեկ ինքնիշխան պետությունում, մինչդեռ մնացած 54-ը էթնիկ փոքրամասնություններ են[265]։
Եվրոպական բնակավայրերի (մարդիկ, որոնք ամբողջովին եվրոպական ծագում ունեն) քարտեզ:
ԸստՄիգրացիայի միջազգային կազմակերպության զեկույցի՝ Եվրոպայում են բնակվում աշխարհի բոլոր մասերից ամենաշատ ներգաղթյալները՝ 70,6 մլն մարդ[269]։ 2005 թվականին ԵՄ-ումներգաղթյալների հոսքի շնորհիվ բնակչության թիվն ավելացել է 1,8 միլիոնով։ Սա կազմում է Եվրոպայի ընդհանուրբնակչության աճի գրեթե 85%-ը[270]։ 2008 թվականին 696 000 մարդ ԵՄ անդամ 27 պետությանքաղաքացիություն է ստացել. ցուցանիշը նվազել է նախորդ տարվա համեմատ (707 000)[271]։ 2017 թվականին մոտավորապես 825 000 մարդ ԵՄ անդամ 28 պետության քաղաքացիություն է ստացել[272]։ 2017 թվականին ոչ ԵՄ երկրներից 2,4 միլիոն գաղթական է մտել ԵՄ[273]։
Վաղ դարաշրջանումԵվրոպայից արտագաղթը սկսվել է 16-րդ դարում իսպանացի և պորտուգալացի[274][275], իսկ 17-րդ դարում՝ ֆրանսիացի և անգլիացի նորաբնակներով[276]։ Սակայն ցուցանիշները հարաբերականորեն ցածր են եղել մինչև 19-րդ դարի զանգվածային գաղթը, երբ միլիոնավոր աղքատ ընտանիքներ լքեցին Եվրոպան[277]։
Ըստ «Pew Forum»-ի անցկացրած «Global Religious Landscape» հարցման՝ Եվրոպայում կրոնների տարածվածությունը (2016)[282]քրիստոնեություն (76.2%)անկրոն (18.3%)իսլամ (4.9%)բուդդայականություն (0.2%)հինդուիզմ (0.2%) ժողովրդական կրոն (0.1%) այլ կրոններ (0.1%)
Եթե հաշվի առնենք մերձքաղաքային գոտիները կամ քաղաքային ագլոմերացիաները՝ ԵՄ շրջանակներում (որոնց վերաբերյալ համեմատելի տվյալներ կան), ապա Մոսկվան ամենաշատ բնակչությունն ունի, որին հաջորդում են Ստամբուլը, Լոնդոնը, Փարիզը, Մադրիդը, Միլանը, Ռուրը, Սանկտ Պետերբուրգը, Բարսելոնան և Բեռլինը[301]։
Քարտեզ, որտեղ ենթադրաբար պատկերված է Եվրոպա աշխարհամասը՝ բաժանված մշակութային և պետական սահմաններով. սահմաններն առաջարկել է գերմանական «Ständiger Ausschuss für geographische Namen» կազմակերպությունը։Ֆրանսիացի նկարիչՊիեռ Օգյուստ Ռենուարի«Պարահանդես Մուլեն դը լա Գալետ» կտավը (1876)
Եվրոպական մշակույթը, որն իր մեջ ներառում է նաև տեղաբնակների ազգային մշակույթը և ֆոլկլորը, բաժանված է սլավոնականի, լատինականի (ռոմանական) և գերմանականի, սակայն կան նաև մի քանի փոքր մշակույթներ, որոնք չեն մտնում թվարկվածների մեջ. դրանք են հունականը, բասկյանը, կելտականը։ Պատմականորեն մասամբ համընկնող մշակույթ ունենՍտրասբուրգը (լատինական (ռոմանական) և գերմանական) ևՏրիեստը (լատինական, սլավոնական և գերմանական)։ Եվրոպայի տարածաշրջանային մշակույթի մեծ մասը ձևավորվել է խառը մշակույթներից։ Եվրոպան հաճախ բնորոշվում է որպես «մշակութային առումով առավելագույնս բազմազան՝ նվազագույն աշխարհագրական հեռավորությամբ» աշխարհամաս։
Սպորտը, որպես կանոն, լավ կազմակերպված ոլորտ է Եվրոպայում, որտեղ մի շարք պրոֆեսիոնալ լիգաներ են անցկացվում։
Այսօր աշխարհում հայտնի սպորտաձևերից շատերի հիմքում ընկած են ավանդական խաղերը՝ հատկապես Մեծ Բրիտանիայի։ Այդուհանդերձ, եվրոպական սպորտի պարադոքսալ գիծն այն է, որ տեղական, տարածաշրջանային և ազգային տարբերությունները դեռ զգացվում են, իսկ որոշ դեպքերում նաև գերիշխում[306]։
↑Քարտեզը ցույց է տալիս Եվրոպայի աշխարհագրական սահմանների սահմանազատման ամենաընդունված տարբերակը, որը կիրառվում էNational Geographic-ի ևԲրիտանիկա հանրագիտարանի կողմից։ Այս կամ այն երկրի Եվրոպայում կամ Ասիայում գտնվելը, կախված տարբեր աղբյուրներից, տարբեր է, ինչպես օրինակ, ըստ ԱՄՆ ԿՀՎ փաստերի համաշխարհային գրքի կամ BBC-ի դասակարգման։ Եվրոպական մի շարք երկրներ, ինչպես օրինակ Ֆրանսիան, Եվրոպայի աշխարհագրական սահմաններից դուրս ունեն անդրծովյան տարածքներ, բայց որոնք, այնուամենայնիվ, համարվում են այդ երկրի անբաժանելի մասը։
↑Այս թվի մեջ ներառված է Սիբիրը (գրեթե 38 մլն մարդ), սակայն ներառված չէ Թուրքիայի եվրոպական հատվածը (գրեթե 12 մլն)։
↑National Geographic Atlas of the World (7th ed.). Washington, DC: National Geographic Society. 1999.ISBN978-0-7922-7528-2. "Europe" (pp. 68–69); "Asia" (pp. 90–91): "A commonly accepted division between Asia and Europe ... is formed by the Ural Mountains, Ural River, Caspian Sea, Caucasus Mountains, and the Black Sea with its outlets, the Bosporus and Dardanelles."
↑Kim Covert (2011).Ancient Greece: Birthplace of Democracy. Capstone. էջ 5.ISBN978-1-4296-6831-6. «Ancient Greece is often called the cradle of western civilization. ... Ideas from literature and science also have their roots in ancient Greece.»
↑Ricardo Duchesne (2011).The Uniqueness of Western Civilization. Brill. էջ 297.ISBN978-90-04-19248-5. «The list of books which have celebrated Greece as the "cradle" of the West is endless; two more examples are Charles Freeman's The Greek Achievement: The Foundation of the Western World (1999) and Bruce Thornton's Greek Ways: How the Greeks Created Western Civilization (2000)»
↑22,022,1Microsoft Encarta Online Encyclopaedia 2007.Europe. Արխիվացված էօրիգինալից 2009 թ․ հոկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2007 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.{{cite encyclopedia}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
↑Falconer, William; Falconer, Thomas.Dissertation on St. Paul's Voyage, BiblioLife (BiblioBazaar), 1872. (1817.), p. 50,1-113-68809-2These islands Pliny, as well as Strabo and Ptolemy, included in the African sea
↑«Europe — Noun». Princeton University. Վերցված է 2008 թ․ հունիսի 9-ին.
↑Histories 4.38. C.f. James Rennell,The geographical system of Herodotus examined and explained, Volume 1, Rivington 1830,p. 244
↑Franxman, Thomas W. (1979).Genesis and the Jewish antiquities of Flavius Josephus. Pontificium Institutum Biblicum. էջեր 101–102.ISBN978-88-7653-335-8.
↑W. Theiler,Posidonios. Die Fragmente, vol. 1. Berlin: De Gruyter, 1982, fragm. 47a.
↑I. G. Kidd (ed.),Posidonius: The commentary, Cambridge University Press, 2004,978-0-521-60443-7,p. 738.
↑Geographia 7.5.6 (ed. Nobbe 1845,vol. 2, p. 178)Καὶ τῇ Εὐρώπῃ δὲ συνάπτει διὰ τοῦ μεταξὺ αὐχένος τῆς τε Μαιώτιδος λίμνης καὶ τοῦ Σαρματικοῦ Ὠκεανοῦ ἐπὶ τῆς διαβάσεως τοῦ Τανάϊδος ποταμοῦ. "And [Asia] is connected to Europe by the land-strait between Lake Maiotis and the Sarmatian Ocean where the river Tanais crosses through."
↑Peter Simon Pallas,Journey through various provinces of the Russian Empire, vol. 3 (1773)
↑Douglas W. Freshfield, "Journey in the Caucasus",Proceedings of the Royal Geographical Society, Volumes 13–14, 1869. Cited as de facto convention by Baron von Haxthausen,Transcaucasia (1854); review Dublin University Magazine
↑"Europe"(չաշխատող հղում),Brockhaus and Efron Encyclopedic Dictionary, 1906
↑E.M. Moores, R.W. Fairbridge,Encyclopedia of European and Asian regional geology, Springer, 1997,978-0-412-74040-4, p. 34: "most Soviet geographers took the watershed of the Main Range of the Greater Caucasus as the boundary between Europe and Asia."
↑42.7–41.5 ka (1σ CI).Douka, Katerina; և այլք: (2012). «A new chronostratigraphic framework for the Upper Palaeolithic of Riparo Mochi (Italy)».Journal of Human Evolution.62 (2): 286–299.doi:10.1016/j.jhevol.2011.11.009.PMID22189428.
↑Hunter, Shireen; և այլք: (2004).Islam in Russia: The Politics of Identity and Security. M.E. Sharpe. էջ 3. «(..) It is difficult to establish exactly when Islam first appeared in Russia because the lands that Islam penetrated early in its expansion were not part of Russia at the time, but were later incorporated into the expanding Russian Empire. Islam reached the Caucasus region in the middle of the seventh century as part of the Arab conquest of the Iranian Sassanian Empire.»
↑Kennedy, Hugh (1995). "The Muslims in Europe". In McKitterick, Rosamund,The New Cambridge Medieval History: c. 500 – c. 700, pp. 249–272. Cambridge University Press. 052136292X.
↑Duiker, William J.; Spielvogel, Jackson J. (2010).The Essential World History. Cengage Learning. էջ 330.ISBN978-0-495-90227-0. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 20-ին. «The Byzantine Empire also interacted with the world of Islam to its east and the new European civilization of the west. Both interactions proved costly and ultimately fatal.»
↑Findlay, Ronald (2006).Eli Heckscher, International Trade, And Economic History. MIT Press. էջեր 178–179.ISBN978-0-262-06251-0. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 20-ին. «These Christian allies did not accept the authority of Byzantium, and the Fourth Crusade that sacked Constantinople and established the so-called Latin Empire that lasted until 1261 was a fatal wound from which the empire never recovered until its fall at the hands of the Ottoman Turks in 1453 (Queller and Madden 1997).»
↑Browning, Robert (1992).The Byzantine Empire (Revised ed.). CUA Press. էջ 253.ISBN978-0-8132-0754-4. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 20-ին. «And though the final blow was struck by the Ottoman Turks, it can plausibly be argued that the fatal injury was inflicted by the Latin crusaders in 1204.»
↑Golna, Cornelia (2004).City of Man's Desire: A Novel of Constantinople. Go-Bos Press. էջ 424.ISBN978-90-804114-4-9. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 20-ին. «1204 The Fourth Crusade sacks Constantinople, destroying and pillaging many of its treasures, fatally weakening the empire both economically and militarily»
↑Powell, John (2001).Magill's Guide to Military History: A-Cor. Salem Press.ISBN978-0-89356-015-7. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 20-ին. «However, the fifty-seven years of plunder that followed made the Byzantine Empire, even when it retook the capital in 1261, genuinely weak. Beginning in 1222, the empire was further weakened by a civil war that lasted until 1355. ... When the Ottomans overran their lands and besieged Constantinople in 1453, sheer poverty and weakness were the causes of the capital city's final fall.»
↑Irvin, Dale T. (2002 թ․ հունվարի 10).History of the World Christian Movement: Volume 1: Earliest Christianity To 1453. Continuum International Publishing Group. էջ 405.ISBN978-0-567-08866-6. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 20-ին. «Not only did the fourth crusade further harden the resentments Greek-speaking Christians felt toward the Latin West, but it further weakened the empire of Constantinople, many say fatally so. After the restoration of Greek imperial rule the city survived as the capital of Byzantium for another two centuries, but it never fully recovered.»
↑Duiker, William J.; Spielvogel, Jackson J. (2010).The Essential World History. Cengage Learning. էջ 386.ISBN978-0-495-90227-0. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 20-ին. «Later they established themselves in the Anatolian peninsula at the expense of the Byzantine Empire. ... The Byzantines, however, had been severely weakened by the sack of Constantinople in the Fourth Crusade (in 1204) and the Western occupation of much of the empire for the next half century.»
↑Chronicles. Rockford Institute. 2005. Վերցված է 2013 թ․ հունվարի 20-ին. «two-and-a-half centuries to recover from the Fourth Crusade before the Ottomans finally took Constantinople in 1453, ... They fatally wounded Byzantium, which was the main cause of its weakened condition when the Muslim onslaught came. Even on the eve of its final collapse, the precondition for any Western help was submission in Florence.»
↑Spinei, Victor. The Romanians and the Turkic Nomads North of the Danube Delta from the Tenth to the Mid-Thirteenth Century, Brill, 2009,978-90-04-17536-5
↑W.G. Clarence-Smith (2006). "Islam And The Abolition Of Slavery". Oxford University Press. p. 13.0-19-522151-6 — "Lands to the north of the Black Sea probably yielded the most slaves to the Ottomans from 1450. A compilation of estimates indicates that Crimean Tartars seized about 1,750,000 Ukrainians, Poles, and Russians from 1468 to 1694."
↑Heinrich August Winkler (2015). «The Struggle for Independence: Estonia, Latvia, Lithuania and Finland».The Age of Catastrophe. Yale University Press. էջ 110.ISBN9780300204896.
↑Jessica Caus "Am Checkpoint Charlie lebt der Kalte Krieg" In: Die Welt 4 August 2015.
↑Karlo Ruzicic-Kessler "Togliatti, Tito and the Shadow of Moscow 1944/45-1948: Post-War Territorial Disputes and the Communist World", In: Journal of European Integration History, (2/2014).
↑Christian Jennings "Flashpoint Trieste: The First Battle of the Cold War", (2017), pp 244.
↑Thomas Roser: DDR-Massenflucht: Ein Picknick hebt die Welt aus den Angeln (German – Mass exodus of the GDR: A picnic clears the world) In: Die Presse 16 August 2018.
↑Der 19. August 1989 war ein Test für Gorbatschows" (German - August 19, 1989 was a test for Gorbachev), In: FAZ 19 August 2009.
↑Michael Frank: Paneuropäisches Picknick – Mit dem Picknickkorb in die Freiheit (German: Pan-European picnic - With the picnic basket to freedom), in: Süddeutsche Zeitung 17 May 2010.
↑Andreas Rödder, Deutschland einig Vaterland – Die Geschichte der Wiedervereinigung (2009).
↑Padraic Kenney "A Carnival of Revolution: Central Europe 1989" (2002) pp 109.
↑Michael Gehler "Der alte und der neue Kalte Krieg in Europa" In: Die Presse 19.11.2015.
↑Robert Stradling "Teaching 20th-century European history" (2003), pp 61.
↑Fineman, Josh (2009 թ․ սեպտեմբերի 15).«Bloomberg.com». Bloomberg.com. Արխիվացված էօրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 28-ին. Վերցված է 2010 թ․ օգոստոսի 23-ին.
↑Global shipping and logistic chain reshaped as China’s Belt and Road dreams take off in Hellenic Shipping News, 4. December 2018; Wolf D. Hartmann, Wolfgang Maennig, Run Wang: Chinas neue Seidenstraße. (2017), p 59; Jacob Franks "The Blu Banana - the True Heart of Europe" In: Big Think Edge, 31.12.2014; Zacharias Zacharakis: Chinas Anker in Europa in: Die Zeit 8. May 2018; Harry de Wilt: Is One Belt, One Road a China crisis for North Sea main ports? in World Cargo News, 17 December 2019; Hospers, Gert-Jan "Beyond the blue banana? Structural change in Europe´s geo-economy." 2002
↑Some data refers to IMF staff estimates but some are actual figures for the year 2017, made in 12 April 2017.World Economic Outlook Database–April 2017, International Monetary Fund. Accessed on 18 April 2017.
↑Christoph Pan, Beate Sibylle Pfeil,Minderheitenrechte in Europa. Handbuch der europäischen Volksgruppen (2002).Living-Diversity.euԱրխիվացված 20 Հուլիս 2011Wayback Machine, English translation 2004.
↑Brasil-Colônia, Geraldo Pieroni doutor em História pela Université Paris-Sorbonnetambém escreveu os livros: Os Excluídos do Reino: Inquisição portuguesa e o degredo para o; Brasil, Os degredados na colonização do; ciganos, Vadios e; autor, Heréticos e Bruxas: os degredados no Brasil Textos publicados pelo autor Fale com o.«A pena do degredo nas Ordenações do Reino - Jus.com.br | Jus Navigandi».jus.com.br (բրազիլական պորտուգալերեն). Վերցված է 2022 թ․ փետրվարի 11-ին.
↑Dawson, Christopher; Olsen, Glenn (1961).Crisis in Western Education (reprint ed.). էջ 108.ISBN978-0-8132-1683-6.
↑A. J. Richards, David (2010).Fundamentalism in American Religion and Law: Obama's Challenge to Patriarchy's Threat to Democracy. University of Philadelphia Press. էջ 177.ISBN9781139484138. «..for the Jews in twentieth-century Europe, the cradle of Christian civilization.»
↑D'Anieri, Paul (2019).Ukraine and Russia: From Civilied Divorce to Uncivil War. Cambridge University Press. էջ 94.ISBN9781108486095. «..for the Jews in twentieth-century Europe, the cradle of Christian civilization.»
↑L. Allen, John (2005).The Rise of Benedict XVI: The Inside story of How the Pope Was Elected and What it Means for the World. Penguin UK.ISBN9780141954714. «Europe is historically the cradle of Christian culture, it is still the primary centre of institutional and pastoral energy in the Catholic Church...»
↑Rietbergen, Peter (2014).Europe: A Cultural History. Routledge. էջ 170.ISBN9781317606307. «Europe is historically the cradle of Christian culture, it is still the primary centre of institutional and pastoral energy in the Catholic Church...»
↑J. Spielvogel, Jackson (2016).Western Civilization: A Brief History, Volume I: To 1715 (Cengage Learning ed.). էջ 156.ISBN978-1-305-63347-6.
↑Neill, Thomas Patrick (1957).Readings in the History of Western Civilization, Volume 2 (Newman Press ed.). էջ 224.
↑Caltron J.H Hayas,Christianity and Western Civilization (1953), Stanford University Press, p. 2: That certain distinctive features of our Western civilization — the civilization of western Europe and of America— have been shaped chiefly by Judaeo – Graeco – Christianity, Catholic and Protestant.
↑Jose Orlandis, 1993, "A Short History of the Catholic Church," 2nd edn. (Michael Adams, Trans.), Dublin:Four Courts Press,1-85182-125-2, preface, see[3], accessed 8 December 2014.
↑Dogan, Mattei (1998). «The Decline of Traditional Values in Western Europe».International Journal of Comparative Sociology.39: 77–90.doi:10.1177/002071529803900106.S2CID143999152.
1 Տարածքի հիմնական մասը գտնվում է Ասիայում,2Ամբողջությամբ կամ հիմնականում գտնվում են Ասիայում, կախված նրանից թե Եվրոպայի և Ասիայի սահմանները ինչպես են անցկացվում։3 Ճանաչված էՄԱԿ-ի4 պետություն-անդամների կողմից։4 Ճանաչված էՄԱԿ-ի 72 պետություն-անդամների կողմից։5 Ճանաչել էԹուրքիան։6 Չճանաչված պետություն
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկվածՀայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 3, էջ 528)։
.svg)
.jpg)
.jpg)
_(B%2526W).jpg)
_with_legend.jpg)
.png)
%2c_Viiksimo%2c_Kainuu_region%2c_Finland_(29058988558).jpg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
_(St_Edwards_Crown).svg)
.svg)
_per_capita_in_2021.svg)
.jpeg)
.svg)
.svg)
![[file]](/mt/?noimg=&dark=on&url=https%3a%2f%2fhy.wikipedia.org%2fwiki%2f%25D5%258A%25D5%25A1%25D5%25BF%25D5%25AF%25D5%25A5%25D6%2580%3aSupranational_European_Bodies-hy.png){kind=link}
