Բանկոմատ, էլեկտրոնային հեռահաղորդակցման սարք, որը ֆինանսական հաստատությունների հաճախորդներին հնարավորություն է տալիս ցանկացած պահի և առանց բանկի անձնակազմի հետ անմիջական շփման անհրաժեշտության իրականացնել ֆինանսական գործարքներ, ինչպիսիք են կանխիկի դուրսբերումը, ավանդները, դրամական միջոցների փոխանցումները, մնացորդի հարցումները կամ հաշվի տեղեկատվության հարցումները։
Բանկոմատները հայտնի են տարբեր անուններով, ներառյալ ավտոմատ գանձապահ մեքենաները (ATM) Միացյալ Նահանգներում[[1][2][3]: Կանադայում օգտագործվում է նաև ավտոմատ բանկային մեքենա (ABM) տերմինը[4][5], չնայած բանկոմատ եզրը նույնպես շատ տարածված է Կանադայում, որտեղ կանադական շատ կազմակերպություններ օգտագործում են բանկոմատըABM-ի փոխարեն[6][7][8]։
Օգտագործելով բանկոմատ՝ հաճախորդները կարող են մուտք գործել իրենց բանկային ավանդի կամ վարկային հաշիվները՝ իրականացնելու մի շարք ֆինանսական գործարքներ, հատկապես կանխիկի դուրսբերում և մնացորդի ստուգում, ինչպես նաև վարկեր փոխանցել բջջային հեռախոսներից։ Բանկոմատները կարող են օգտագործվել նաև օտար երկրում կանխիկացման համար։ Եթե բանկոմատից հանվող արժույթը տարբերվում է այն արժույթից, որով արտահայտված է բանկային հաշիվը, ապա գումարը կփոխարկվի ֆինանսական հաստատության փոխարժեքով[9]։ Հաճախորդները սովորաբար նույնականացվում են բանկոմատում պլաստիկ բանկոմատային քարտ (կամ այլ ընդունելի վճարային քարտ) տեղադրելով, իսկ իսկությունը հաստատվում է հաճախորդի կողմից՝ մուտքագրելով անձնական նույնականացման համարը (PIN), որը պետք է համապատասխանի քարտի չիպի մեջ պահվածPIN-ին թողարկող ֆինանսական հաստատության տվյալների բազայում։
Ըստ բանկոմատների արդյունաբերության ասոցիացիայի (ATMIA), 2015 թվականի դրությամբ ամբողջ աշխարհում տեղադրված է եղել մոտ 3,5 միլիոն բանկոմատ[10][11]։ Այնուամենայնիվ, բանկոմատների օգտագործումը աստիճանաբար նվազում է անկանխիկ վճարումների համակարգերի աճի հետ մեկտեղ[12]։
1960 թվականինԼյութեր Ջորջ Սիմջյանը հայտնագործեց ավանդների ավտոմատացված մեքենա (ընդունում էր մետաղադրամներ, կանխիկ գումար և չեկեր), այն չուներ կանխիկացման գործառույթներ[15]։ Նրա Ամերիկյան արտոնագիրը առաջին անգամ ներկայացվել է 1960 թվականի հունիսի 30-ին և շնորհվել է 1963 թվականի փետրվարի 26-ին[16]։
Բանկոգրաֆ կոչվող այս մեքենայի թողարկումը հետաձգվեց մի քանի տարով, ՍիմջյանիReflectone Electronics Inc.-ի ընկերությունըUniversal Match Corporation-ի կողմից ձեռք բերվելու պատճառով[17]։ ՓորձարարականBankograph-ը տեղադրվել էՆյու Յորքում 1961 թվականին Նյու ՅորքիCity Bank-ի կողմից, սակայն հեռացվել է վեց ամիս հետո՝ հաճախորդների կողմից չընդունվելու պատճառով[18]։
1962 թվականին Ադրիան Էշֆիլդը հորինեց քարտային համակարգի գաղափարը, որն ապահով կերպով նույնականացնում է օգտագործողին և վերահսկում և վերահսկում է ապրանքների կամ ծառայությունների տրամադրումը։ 1964 թվականի հունիսին տրվել էՄեծ Բրիտանիայի արտոնագիր 959,713 և հատկացվել էKins Developments Limited-ին[19]։
"Computer Loan Machine" («Համակարգչային վարկի մեքենա») կոչվող ճապոնական սարքը տրամադրում էր կանխիկ գումար՝ որպես եռամսյա վարկ՝ տարեկան 5%-ով վարկային քարտ տեղադրելուց հետո։ Սարքը գործարկվել է 1966 թվականին[20][21]։ Սարքի մասին քիչ բան է հայտնի[13]։
Դերասան Ռեգ Վարնին օգտագործել է աշխարհի առաջին դրամարկղըBarclays Bank-ում (Էնֆիլդ, Հյուսիսային Լոնդոն) 1967 թվականի հունիսի 27-ին։ Այն ճանաչվել է որպես աշխարհի առաջին բանկոմատը[22][23][24]։ Այս գյուտը վերագրվում էDe La Rue տպագրական ֆիրմայի Ջոն Շեփերդ-Բարոնի գլխավորած ինժեներական թիմին[25], որը արժանացել էOrder of the British Empire (OBE) 2005 թվականի Ամանորյա մրցանակի[26][27]։
Գործարքները սկսվում էին գանձապահի կամ գանձապահի կողմից տրված թղթային չեկերի տեղադրմամբ, որոնք նշված էինcarbon-14-ով մեքենայական ընթեռնելիության և անվտանգության համար, որոնք ավելի ուշ մոդելում համընկնում էին քառանիշ անհատական նույնականացման համարի (PIN) հետ[25][28]։
Ինձ ապշեցրեց, որ պետք է լինի մի միջոց, որով ես կարող էի ստանալ իմ սեփական գումարը՝ աշխարհի ցանկացած կետում կամ Մեծ Բրիտանիայում։ Իմ գլխում ծագեց շոկոլադե սալիկի դիսպենսեր ստեղծելու գաղափարը, միայն թե շոկոլադը փոխարինեցի կանխիկով
1969ABC-ի նորությունների զեկույցը բանկոմատների ներդրման մասինՍիդնեյում,Ավստրալիա: Մարդիկ կարող էին միաժամանակ ստանալ միայն 25ԱՄՆ դոլար, իսկ բանկային քարտն ավելի ուշ հետ էր ուղարկվեում օգտատիրոջը: Սա կոչվել էChubb machine
Barclays–De La Rue մեքենան (կոչվում էDe La Rue Automatic Cash System կամDACS)[29] հաղթեց շվեդական խնայողական բանկերին ևMetior's machine կոչվող ընկերությանը ընդամենը ինը օրով և բրիտանականWestminster Bank-իSmith Industries-ին։
Chubb համակարգը (կոչվում էChubb MD2) մեկ ամսով[30]։ Շվեդական մեքենայի առցանց տարբերակը գործարկվել է 1968 թվականի մայիսի 6-ին, մինչդեռ հավակնում էր լինել առաջին առցանց բանկոմատը աշխարհում՝ առաջ անցնելովIBM-ի ևLloyds Bank-ի նմանատիպ տարբերակներից 1971 թվականին[31] ևOki-ին՝ 1970 թվականին[32]։
Speytec կոչվող փոքր նորաստեղծ ընկերության ևMidland Bank-ի համագործակցությամբ մշակվել է չորրորդ մեքենան, որը 1969 թվականից հետո վաճառվել էԵվրոպայում ևԱՄՆ-ումBurroughs Corporation-ի կողմից։ Այս սարքի (GB1329964) արտոնագիրը ներկայացվել է 1969 թվականի սեպտեմբերին ( շնորհվել է 1973 թվականին) Ջոն Դեյվիդ Էդվարդսի, Լեոնարդ Պերկինսի, Ջոն Հենրի Դոնալդի, Փիթեր Լի Չափելի, Շոն Բենջամին Նյուքոմբի և Մալքոմ Դեյվիդ Ռոուի կողմից։
Ե՛վDACS-ը, և՛MD2-ն ընդունում էին միայն մեկանգամյա օգտագործման նշան կամ վաուչեր, որը պահվում էր մեքենայի կողմից, մինչդեռSpeytec-ն աշխատում էր մագնիսական շերտ ունեցող քարտով։ Նրանք օգտագործում էին տարբեր սկզբունքներ, ներառյալ ածխածնի-14-ը և ցածր հարկադրական մագնիսականությունը՝ զեղծարարությունները դժվարացնելու նպատակով։
Քարտում պահվողPIN-ի գաղափարը մշակվել է մի խումբ ինժեներների կողմից, որոնք աշխատում էինSmiths Group-ում ևChubb MD2-ում 1965 թվականին, և որը վերագրվել է Ջեյմս Գուդֆելլոյին[33] (արտոնագիր GB1197183, որը ներկայացվել է 1966 թվականի մայիսի 2-ին Էնթոնի Դեյվիսի հետ)։ Այս համակարգի էությունն այն էր, որ այն հնարավորություն էր տալիս հաճախորդի ստուգումը դեբետագրված հաշվի միջոցով՝ առանց մարդու միջամտության։ Այս արտոնագիրը նաև ամբողջական «արժույթի դիսպենսերային համակարգի» ամենավաղ օրինակն է արտոնագրային գրառումներում։ Այս արտոնագիրը ներկայացվել է 1968 թվականի մարտի 5-ինԱՄՆ-ում (ԱՄՆ 3543904) և տրվել է 1970 թվականի դեկտեմբերի 1-ին։ Այն մեծ ազդեցություն է ունեցել արդյունաբերության վրա որպես ամբողջություն։NCR Corporation-ը ևIBM-ը լիցենզավորել ենGoodfellow's PIN համակարգը, ավելի ուշ մի շարք արտոնագրեր այն նշում են որպես «Prior Art Device»[24]։
Աշխարհի ամենաբարձրադիր բանկոմատըՊակիստանի Խունջերաբ լեռնանցքում[34]
Բանկոմատները կարող են տեղադրվել ցանկացած վայրում, բայց առավել հաճախ տեղադրվում են բանկերի, առևտրի կենտրոնների, օդանավակայանի, երկաթուղային կայարանների, մետրոյի կայարանների, մթերային խանութների, բենզալցակայանների, ռեստորանների և այլ վայրերի մոտ կամ ներսում։ Բանկոմատներ կան նաև զբոսաշրջային նավերի և ԱՄՆ-ի ռազմածովային ուժերի որոշ նավերի վրա, որտեղ նավաստիները կարող են կատարել իրենց վճարումները[35]։
Բանկոմատները կարող են լինել ինչպես ներսում, այնպես էլ տարածքից դուրս։ Ներքին բանկոմատները սովորաբար ավելի առաջադեմ, բազմաֆունկցիոնալ մեքենաներ են, որոնք լրացնում են բանկի մասնաճյուղի հնարավորությունները և, հետևաբար, ավելի թանկ են։ Տարածքից դուրս բանկոմատները տեղադրվում են ֆինանսական հաստատությունների կողմից, որտեղ կա կանխիկի ստացման անհրաժեշտություն, ուստի դրանք սովորաբար ավելի էժան միաֆունկցիոնալ սարքեր են։ Կան նաև անկախ բանկոմատներ, որոնք կապված չեն բանկերի հետ, տեղադրվում ենսպիտակ պիտակով։
ԱՄՆ-ում, Կանադայում և Պարսից ծոցի որոշ երկրներում[36], բանկոմատներին հասանելիությունը ավտոմեքենայով ապահովվում է առանձնացված հատուկ ուղիով։
Վերջին ժամանակներում այնպիսի երկրներ, ինչպիսիք ենՀնդկաստանը ևԱֆրիկայի որոշ երկրներ, արևային էներգիայով աշխատող բանկոմատներ են տեղադրում գյուղական վայրերում[37]։
Աշխարհի ամենաբարձրադիր բանկոմատը գտնվում էՊակիստանի Խունջերաբ լեռնանցքում։ Տեղադրված է 4693 մետր բարձրության վրա (15397 ոտնաչափ) Պակիստանի Ազգային բանկի կողմից և նախագծված է աշխատելու մինչև -40աստիճան Ցելսիուս ջերմաստիճանի պայմաններում[38]։
Հատուկ նեղ տպող սարք՝ գործարքների վերաբերյալ անդորրագիր տրամադրելու համար
Հաշվիչ սարք,
Դրամական միջոցների պահեստ և դրանց կեղծությունը ստուգելու համապատասխան մեխանիզմ
Սենսորներ և ցուցիչներ,
Բացի դրանից, անհրաժեշտ է հատուկ կիրառական ծրագրային ապահովում՝ բոլոր բլոկերի աշխատանքի կառավարման համար, և հեռահաղորդակցման սարքավորում՝ համակարգչային ցանցին միանալու համար։
Այսօր ամբողջ աշխարհում բանկոմատների ճնշող մեծամասնությունը օգտագործում էMicrosoft Windows օպերացիոն համակարգը։ 2014 թվականի սկզբին բանկոմատների 95%-ն աշխատում էրWindows XP-ով[39]։ Փոքրաթիվ բանկոմատներ կարող են դեռ գործարկվելWindows OS-ի ավելի հին տարբերակներով, ինչպիսիք ենWindows NT,Windows CE կամWindows 2000։
Ali, Peter Ifeanyichukwu. "Impact of automated teller machine on banking services delivery in Nigeria: a stakeholder analysis."Brazilian Journal of Education, Technology and Society 9.1 (2016): 64–72.online
Bátiz-Lazo, Bernardo.Cash and Dash: How ATMs and Computers Changed Banking (Oxford University Press, 2018).online review
Batiz-Lazo, Bernardo. "Emergence and evolution of ATM networks in the UK, 1967–2000."Business History 51.1 (2009): 1-27.onlineԱրխիվացված 2017-08-12Wayback Machine
Batiz-Lazo, Bernardo, and Gustavo del Angel.The Dawn of the Plastic Jungle: The Introduction of the Credit Card in Europe and North America, 1950-1975 (Hoover Institution, 2016),abstract
Bessen, J.Learning by Doing: The Real Connection between Innovation, Wages, and Wealth (Yale UP, 2015)
Hota, Jyotiranjan, Saboohi Nasim, and Sasmita Mishra. "Drivers and Barriers to Adoption of Multivendor ATM Technology in India: Synthesis of Three Empirical Studies."Journal of Technology Management for Growing Economies 9.1 (2018): 89–102.online
McDysan, David E., and Darren L. Spohn.ATM theory and applications (McGraw-Hill Professional, 1998).
Mkpojiogu, Emmanuel OC, and A. Asuquo. "The user experience of ATM users in Nigeria: a systematic review of empirical papers."Journal of Research in National Development (2018).onlineԱրխիվացված 18 Մայիս 2020Wayback Machine
Кондрашов Ю.Н. «Введение в проектирование автоматизированных банковских систем»
↑Financial Consumer Agency of Canada (2018 թ․ հունիսի 8).«ATM fees».Canada.ca (անգլերեն).Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 29-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 29-ին.