Հայոց Վաղարշակ թագավորը հաստատել է «արևելյան հյուսիսային կողմի մեծ, անվանի, բազմաբյուր կողմնակալությունը», որի իշխան է սահմանում Սյունիքի իշխանական հարստությունից Առան անունով մի իշխանի։ Այս Առանից է սերվել Առանշահիկների տոհմը, որի ժառանգությունն է դարձել Արաքսի և Կուրի միջագետքը, «Հայկական Աղվանքը»՝ Հնարակերտ ամրոցից մինչև այդ երկու գետերի միախառնման կետը։ Եվ Առան իշխանի քաղցր բնավորության պատճառով այս երկրամասը կոչվել է Աղուանք (հին հայերեն լեզվով «աղու» նշանակում է հեզ, բարի, լավ, քաղցր)
Բնօրինակ ադրբեջաներենով երկիրը կոչվում է «Ազերբայջան», որը կազմված էպարսկերեն «ազեր» (թարգմանաբար՝ «կրակ») և «բայջան» (թարգմանաբար՝ «երկիր») բառերի միացումից։ Հետևաբար՝ երկրի անվանումը ադրբեջաներենից թարգմանաբար նշանակում է «կրակե երկիր» կամ «կրակի երկիր»։ Ենթադրվում է, որ այդ անվանումը կապված է գետնի տակից դուրս եկող գազերի այրման երևույթի հետ (այդ գազերի այրման վայրերում հնագույն ժամանակներում ստեղծվել են զրադաշտական տաճարներ՝ ատրուշաններ)։
Երկրի հայերեն անվանման հիմքում ընկած է պարսկերեն «ադուր» բառը, որը նույնպես նշանակում է «կրակ» (հայերենի սղման օրենքով բարդության սկզբում դարձել է «ադր»)։
Ի տարբերություն Հարավային Կովկասում գտնվող Ադրբեջանի՝ ազարիներն իրանցիներ են, ովքեր ժամանակին Օսմանյան կայսրության ձուլման քաղաքականության հետևանքով կորցրել են իրենց մայրենի իրանական լեզուն, սակայն պահպանել են սեփական իրանական մշակույթը, ուստիև իրենց համարում են իրանցիներ։ Իրանի հյուսիսային հատվածը, որտեղ բնակվում են ազարիները, կոչվում է Իրանական Ադրբեջան, ներառելով 4 ազարիաբնակ նահանգներ։ Ազարիները բնակվում են նաև այլ նահանգներում և Իրանից դուրս։ Պանթյուրքական և Ադրբեջանի քաղաքականության հետևանքով ազարիների շրջանում տարածվել է այն գաղափարը, որի համաձայն իրենք նույն ադրբեջանցիներն են, և միևնույն երկրի՝ հարավային հատված
Առաջիկա չորս բաժիններում ներկայացված տեղեկատվությունը ներկայացնում է Ադրբեջանի ժամանակակից տարածքում տեղի ունեցած պատմական իրադարձությունները, այլ ոչ թեԱդրբեջանի պատմությունը։
Հնագույն ժամանակներից մինչև Ատրպատականի թագավորություն
ՀայոցԱրտաշես II արքայի հետ համագործակցության արդյունքում մ.թ.ա. 20 թվականին Աղվանքը փաստացիորեն անկախանում է։ Նույն տարումԱղվանից թագավորությունում հաստատվում են ունեցողՄազքթաց Արշակունիները, որոնք սերվում էինՊարթև Արշակունիներից։ Ի տարբերությունհայոց Արշակունիների, որոնք սկզբից ևեթ ջանում էին իրենց երկիրը պահելՊարթևստանից անկախ,Աղվանքի Արշակունի թագավորները, 4-րդ դարից սկսած, սովորաբար ենթակա էին արյաց արքունիքի քաղաքական ազդեցությանը և հաճախ նրա հրահրումով ասպատակում էին սահմանամերձ հայկական գավառները։ Այնուամենայնիվ, Սանեսան և Ուռնայր թագավորների նման փորձերը ձախողվում են։ 370-ական թվականներին Ուռնայր թագավորն ընդունում էքրիստոնեությունը որպեսԱղվանից թագավորության պետական կրոն, իսկ նրա հաջորդներից Եսվաղենը, որը սերտ բարեկամական կապերի մեջ էրԱրշակունյաց Հայաստանի արքունիքի հետ,Մեսրոպ Մաշտոցի հետ միասին ստեղծում է աղվանական գիրը։ Մեծ Հայքի առաջին բաժանումից հետոԱրցախ ևՈւտիք նահանգներըՍասանյան Իրանը միացնում է Աղվանքին՝ ստեղծելով առանձին կուսակալություն։ Պատմության թատերաբեմ է դուրս գալիս Աղվանքի մարզպանությունը՝ որպեսՍասանյան Պարսկաստանի ենթակա թագավորություն։ 5-րդ դարում տարածաշրջանը ենթարկվում էԱրաբական խալիֆայության զավթողական արշավանքներին։ Արաբական տիրապետության հաստատումից հետո Աղվանքը մտնում էր խալիֆայությանԱրմինիա վարչական միավորման մեջ։ 885 թվականին Բագրատունիները Մեծ Հայքում, իսկ 893 թվականին Առանշահիկները՝ Աղվանքում, իրենց հռչակում են անկախ պետությունների արքայատոհմեր։ Սահլ-Սմբատ Առանշահիկի թոռ Գրիգոր-Համամն իր իշխանության սահմանները հյուսիսում հասցնում է մինչևԿովկասյան լեռնաշղթան՝ տիրելովՇաքիին և Ծանարաց աշխարհին։ Գրիգոր-Համամի մահվանից հետո Աղվանքը դառնում էԲագրատունյաց Հայաստանի վասալը և այդ կարգավիճակը պահպանում է մինչև Գրիգորի որդի Փիլիպպեի ուխտադրաժ սպանությունըԳանձակի ամիրա Փադլունի կողմից։ Դրանից հետո Աղվանքը կառավարվում էԼոռու Կյուրիկյանների կողմից՝ մինչևԴավիթ Շինարարի կողմից վերջինիս միացումըՎրաց թագավորությանը։ Այնուամենայնիվ, արաբները շարունակում էին տարածել իրենց վերահսկողությունը Պարտավի և Գանձակի ամիրայություններում։
Թուրքեստանից եկան բազմաթիվ զորքեր, որոնց երիվարները սրընթաց էին արծիվների պես. նրանց սմբակներն ամուր էին ինչպես ապառաժ։ Նրանք սաստիկ սպառազինված էին. աղեղները լարված, նետերը միշտ սուր. երբեք չարձակեցին իրենց կոշիկների կապերը։ Հասնելով Վասպուրական գավառը՝ քաղցած ու անհագուրդ գայլերի նման հարձակվեցին քրիստոնյաների վրա
Նախքան թյուրքերի երևան գալը, Ադրբեջանի ներկայիս տարածքի բնակիչները խոսել ենհնդեվրոպական լեզուներով, մեծ մասամբ՝հայերենով,պարսկերենով ևազարերենով։ Իրանական ադրբեջանցիների լեզուն՝ ազարերենը,թուրքական տիրապետության օրոք ձևափոխվելով ձևավորել էադրբեջաներենը։1136 թվականին Շամսադդին Ելտկուզը սելջուկներից գրավում էԱտրպատականի ևՊարսկաստանի որոշ հարավային շրջաններ։ Արդյունքում՝ԵլտկուզյաններըՍելջուկյան սուլթանության կազմում ստեղծում են ենթակա թագավորություն։ Երկրի սահմաններն ընդարձակելու նպատակով վերջիննռրդ1170 թվականին նվաճում են ենՍյունիքի թագավորությունը, ապա հասելԴվին։ Սյունյաց աշխարհում բարբարոսները թալանում են եկեղեցիներն ու սրբատեղիները, կողոպտում բնակչությանը, ոչնչացնում տեղի մշակութային ժառանգությունը։ Բաղաբերդի անկումը պատմիչը համեմատում է Նաբուգոդոնոսոր արքայի կողմիցԵրուսաղեմն ավերելու հետ։ Ելտկուզի որդու՝ Մուհամմադ Փահլավանի, օրոք Ելտկուզյանների մայրաքաղաքը տեղափոխվում է Համադան։Զաքարյանների գլխավորությամբ սկսված հայկական հողերի միավորման ընթացքում Ելտկուզյանները վտարվում ենԱրաքսից ավազանի հյուսիսային շրջաններից։ 1207-1208 թվականներին Ելտկուզյանները հարձակվել ենԲագրատունիների հենակետ համարվողԱնիի վրա։
Այս շրջանում է ապրել և ստեղծագործելպարսկական գրականության ամենահայտնի դասական Նիզամի Գյանջիևը։Ադրբեջանական իրականությունում աշխարհահռչակ պոետը հայտնի է որպեսադրբեջանական գրականության հիմնադիր։ Մինչև 1231 թվականը ժամանակակից Ադրբեջանի արևելքը միավորվել է Խորեզմշահերի պետության կազմում։ Դառնալովիսլամական աշխարհի տիրակալը՝խորեզմշահերը փորձել են արշավելՉինաստան, սակայն վերջիններիս առաջխաղացումը կասեցրել էՉինգիզ խանը։Սելջուկյան տիրապետության քայքայումից հետո իրիշխանությունն ուսուվերենությունն է վերականգնումՇիրվանշահերի պետությունը։ 12-13-րդ դարերում ՇիրվանշահերըԱպշերոնի թերակղզում կառուցել են մի քանի ամրություններ, որոնք պահպանվել են մինչև մեր օրերը։ Երկրում կառուցվել են նաև քարվանսարաներ, մզկիթներ, այլ շինություններ։ Մինուչիհր III-ը 12-րդ դարում կառուցում է Բաքվի պարիսպները, ինչի մասին նշված է համապատասխան արձանագրությունում։ 13-րդ դարի առաջին կեսերին սկսվում էմոնղոլ-թաթարների արշավանքներն արևմուտք։ 1236-1245 թվականներին մոնղոլական զորքերը գրավում ենՇիրվանն ու գրեթե ամբողջՄերձավոր Արևելքը։ Մոնղոլներին հաջորդում ենթուրքմենները, որոնքԼենկթեմուր զորավարի գլխավորությամբ փլատակների են վերածումՈսկե հորդան։ 1392 թվականին թուրքմենները գրավում են Կասպիական տարածաշրջանը և ապա՝ Հայաստանն ու Վրաստանը։ 1405 թվականին Լենկթեմուրը մահանում է, իսկ նրա ստեղծած աշխարհակալ տերությունը՝ մասնատվում։
Բաքու քաղաքի և հարակից շրջանների միջնադարյան պատմական ժառանգությունը
Կառուցվել է14-րդ դարում Քեսրանյան տոհմի ներկայացուցիչՇիրվանշահ Մանուչեհր III-ի որդի Ախսիթան I-ի կողմից։
Ամրոցը կառուցվել է ի պատիվ թշնամիների դեմ մղվող Ախսիթանի տարած փայլուն հաղթանակի։ Բերդի բարձրությունը կազմում է 22 մետր։ Ամրոցը ներսից բաժանված է 5 հարկաշարքերի։
Մզկիթի հաճախ անվանում են նաև Սինիգգալան։ Երկրորդ անվանումը մզկիթին շնորհվել է 1723 թվականին ռուսների կողմից Բաքվի գրավումից հետո։ Մզկիթը կառուցվել է Մուհամմեդ Աբու Բեքիրի կողմից՝ 1078-1079 թվականներին։ Կառուցված է Շիրվան-Ապշերոնյան ճարտարապետական ոճով։
Դիվանխանեն 15-րդ դարում կառուցված տաղավար էՇիրվանշահերի պալատի հյուսիս-արևմտյան հատվածում։
Լենկթեմուրի հետԱռաջավոր Ասիա էին տեղափոխվել նորանոր միջինասիական, գլխավորապես՝ թուրքմենական ցեղեր։ Միջինասիական ցեղերի ներգաղթը սկսվել էր դեռսելջուկ-թուրքական արշավանքների ժամանակ՝11–րդ դարում։ Լենկթեմուրի ժառանգների միջև ծայր առան գահակալական արյունալի կռիվներից օգտվում ենկարա-Կոյունլու և ակ-Կոյունլու թուրքմենական ցեղերի առաջնորդները, որոնց մի մասը դեռ13-րդ դարի վերջինՄիջին Ասիայից ներգաղթել էինՓոքր Ասիա և Ատրպատական։ Նրանք ունեին ահարկու վարքագիծ, սիկ դրոշների վրա պատկերված էին սպիտակ (ակ) և սև (կարա) ոչխարներ (ակ-կոյունլու նշանակում է «սպիտակ ոչխարաբույծներ», իսկ կարա-կոյունլու՝ «սև ոչխարաբույծներ»)։ Օգտվելով ստեղծված խառնակ իրավիճակից՝1378 թվականին Կարա-Մուհամմադը միավորում էԱլաշկերտում ևԿոգովիտում հաստատված կարա-կոյունլուների բոլոր ցեղերը և ստեղծել ինքնուրույն ամիրայություն։ Նրա որդին՝ Կարա-Յուսուֆը, իրեն է ենթարկելՀայաստանի ու Ատրպատականի մեծ մասը, սակայն1393 թվականին պարտվումԼենկթեմուրի բանակին։ 1405 թվականին ակ-կոյունլուները վերականգնում են իր իշխանությունը, իսկ արդեն 1411 թվականին պաշարում Բաղդադը։
1435 թվականին կարա-կոյունլուների պետության ղեկը ստանձնում է Ջհանշահը, որն էլ պարտության է մատնում թեմուրինաներին և նվաճում ամբողջ Պարսքը։Կարա-Կոյունլուների պետությունը հենվում էր քոչվորական ռազմաֆեոդալական ավագանու և մուսուլմանական հոգևորականության վրա։ Հետագայում նաև նույն քաղաքականությունն են որդեգրումակ-կոյունլուները, ովքեր պարտության մատնելով կարա-կոյունլուներին փոխարինում են նրանց։ 1501 թվականին թուրքմենները պարսիկներից կրած ջախջախիչ պարտությունից վերջնականապես լքում ենԱտրպատականը, որն էլ նպաստավոր պայմաններ է ստեղծում պարսից հովանու ներքոՇիրվանշահերի վերահաստատման համար։ Շիրվանշահերի պետությունը դասական արևելյան միապետություն էր, որը կառավարվում էր շահի կողմից՝ շարիաթական օրենքների առաջնորդությամբ։ 1476-ին այստեղ եղած Ջոսաֆաթ Բարբարոն Շիրվանշահերի մայրաքաղաքՇամախիի մասին ասել է․
Շամախին լավ քաղաք է. ունի չորսից հինգ հազար տներ, արտադրում է մետաքս, բամբակ և այլ հումք՝ իր սովորույթներով։ Այն գտնվում է Մեծ Հայքում, իսկ բնակչության մեծամասնությունը հայերն են
- Ջոսաֆաթ Բարբարո
Սեֆյանների նվաճումներ և թուրք-պարսկական մրցակցություն
Հաջի Ռուֆայի բեյի մզկիթը՝ կառուցված 18-րդ դարում։ ՈւնիՆախիջևանի Ինքնավար Հանրապետության անշարժ մշակութային ժառանգության օբյեկտի կարգավիճակ։
Շամախիի խանը մշտապես նշանակվում էրԻրանի շահի կողմից և ուղարկվումՍպահանից։ Շիրվանշահերն Ատրպատականում իրենց հարաբերական ինքնիշխանությունը կարողանում են պահպանել մինչև 1538 թվականը, երբ շահական արքունիքը վերջինիս զրկում է ինքնիշխանությունից։ Շիրվանշահերի պետությունը բազմաթիվ ընդհատումներով գոյություն է ունենում 799-1538 թվականներին։ Վերջինիս հիմնադրումով փակվում էԱղվանքի պատմության քրիստոնեական էջը։ Գոյության յոթ դարերի ընթացքում այստեղ թափանցել են զանազանիսլամադավան ցեղեր ու ժողովուրդներ՝արաբներ,սելջուկներ,պարսիկներ,թուրքեր, որի արդյունքում տեղաբնիկաղվանները վերջնականապես ձուլվում են նրանց մեջ և դառնումիսլամադավան։ Պարսից կուսակալության տարիներին արաբների կողմից տարածվածսուննի իսլամը բնակչության շրջանում փոխարինվում էշիայով։
Նախիջևանի խաների պալատը կառուցվել է18-րդ դարի վերջին։ Եղել է օսմանցիների կողմից նվիրակոչվածՆախիջևանի խանության գահակալների նստավայրը։
Խախտելով զինադադարը թուրքերն առանց որևէ դիմադրության գրավում են վրաց մայրաքաղաքԹբիլիսին, իսկ ամռան վերջին զավթումՇիրվանը։ 1587 թվականին Սեֆյան Իրանը դաշինք կնքելու մասին բանակցություններ է վարումՑարական Ռուսաստանի հետ՝ խոստանալով վերջինիս զիջելԿասպից ծովի ավազանը՝Դերբենդն ուՇիրվանը, սակայն դրանք ընթանում են ապարդյուն։ Արդյունքում՝ պարսից շահԱբբաս I Սեֆին հարկադրված ծայրահեղ անշահավետ հաշտություն կնքել Օսմանյան կայսրության հետ։ 1590 թվականին կնքված Ստամբուլի պայմանագրով Շիրվանը (այդ ժամանակահատվածում գրեթե ամբողջությամբ զբաղեցնում էր մերօրյա Ադրբեջանի տարածքը),Վրաստանի ևԱրևելյան Հայաստանի հետ միասին, բռնակցվում է Օսմանյան Թուրքիային։ Շուրջ երեք հարյուրամյակԱտրպատականը շարունակում է մնալ թուրքական տիրապետության տակ։ 1605 թվականին պարսից գահակալ Շահ Աբասը իրականացնում էՆախիջևանի հայ բնակչության բռնագաղթը, որն էլ նպաստավոր պայմաններ է ստեղծում մուսուլման թաթարների կողմից տարածաշրջանի բնակեցման համար։ 1723-1728 թվականներինՔարթլի-Կախեթի թագավորությունը,Երևանի ուԳանձակի կուսակալությունները գրավելուց հետո թուրքերը շարժվում ենԱտրպատական, որի բնակչությունը օսմանյան քաղաքականության և անընդհատ կրկնվող պատերազմների ընթացքում կամ թուրքացել էր, կամ սատարում էր թուրքական սուլթաններին։ Օժանդակություն ստանալով Ատրպատականի մուսուլման բնակչությունից, օսմանյան զորքերը մեկը մյուսի հետևից գրավում ենՄարաղան,Խոյը,Նախիջևանը,Օրդուբադը,Թավրիզը,Ուրմիան և այլ քաղաքներ։ Այս նվաճումները լրջորեն վտանգել են Ռուսաստանի շահերը, որը1722-1723 թվականներին գրավել էրԿասպից ծովի արևմտյան ափերը՝Դերբենդից մինչևԲանդարե Անզալի։ Ռուս-թուրքական պատերազմի վտանգը կանխվում է 1724 թվականի հունիսի 13-ին կնքված պայմանագրով։ Դրա համաձայն՝Շամախիից արևմուտք ընկած տարածքները անցնում էինՕսմանյան կայսրությանը, իսկԿասպից ծովի ափամերձ շրջանները՝Ռուսաստանին։
Ռուս-պարսկական պատերազմներ և Թուրքմենչայի պայմանագիր
Ղարաբաղի նորահաստատ խանության համար կարևոր քաղաքական հարց էր մուսուլմանական ազգաբնակություն կազմելը երկրի այն կողմերում, ուր չկար այնպիսի տարր, որը պիտի խանական իշխանության նեցուկը դառնար։ Փանահ խանը, դավաճանությամբ սողոսկելով զուտ հայաբնակ Խամսայի երկրի սիրտը, շուտ զգաց, որ Շուշու ժայռերը դեռ բավարար հիմք չեն տիրապետություն հաստատելու համար, և նա շտապեց թուրք թափառական ցեղեր գրավել դրսից` հարևան խանություններից, խոստանալով նրանց զանազան արտոնություններ։
Այսպիսով,կովկասյան թաթարները որպես երկրանվանում ընտրում ենԻրանի պատմական «Ադրբեջան» երկրամասի անվանումը, որը հետագայում միջազգային ատյաններում քննադատության է ենթարկվում պարսկական կառավարության կողմից։ Այսպիսով, պատմության մեջ առաջին անգամԿասպից ծովի ափին ստեղծվում են բունադրբեջանական պետականություն։ Մահմեդ Ռասուլզադեի ստեղծած Ադրբեջանը դառնում էիսլամադավան աշխարհի առաջինաշխարհիկժողովրդավարական պետությունը, որտեղ կանանց շնորհվում էընտրական իրավունք։ Հիմնադրման առաջին իսկ օրվանից ի վեր ներկովկասյան հարաբերությունները զարգանում են փոխադարձ թշնամանքի, մրցակցության և վիճարկումների ֆոնի վրա։ Դա հատկապես պայմանավորված էր սահմանային անորոշությամբ, քանզի երեք հանրապետություններն ունեին փոխադարձ տարածքային հավակնություններ։
Ադրբեջանում խորհրդային կարգերի հաստատումից հետո 11-րդ բանակը շարժվում է դեպիԵրևան և դեկտեմբերինխորհրդայնացնում Հայաստանը։ 1921 թվականի հոկտեմբերի 13-ինԽորհրդային Ռուսաստանի,Հայաստանի,Վրաստանի ևԱդրբեջանի հանրապետություններըԹուրքիայի հետ ստորագրում են հաշտության պայմանագիր։Կարսի պայմանագրովՆախիջևանը, որպեսինքնավար հանրապետություն, անցնում էր Ադրբեջանական ԽՍՀ-ին, իսկ Հայկական ԽՍՀ-ն ստանում էրԶանգեզուրն ուԳյումրին։Անդրֆեդերացիայի վերացումից հետո, 1936 թվականի դեկտեմբերի 5-ին, Ադրբեջանը հռչակվում է միութենական հանրապետություն, իսկ 1937 թվականի մարտի 14-ին ընդունվում էհանրապետության նոր սահմանադրությունը։Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Ադրբեջանը կարևոր դերակատարություն է ունենում պետությանէներգետիկ քաղաքականության մեջ, քանզի ԽՍՀՄ արևելյան ճակատ մարատակարվող նավթի 80 տոկոսն ապահովում էր Բաքուն։ 1942 թվականի փետրվարինԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի որոշմամբԱդրբեջանում նավթարդյունաբերությամբ զբաղվող ավելի քան 500 աշխատակիցներ պարգևատրվում են պատվոգրերով և խրախուսական մեդալներով։ Հայրենական մեծ պատերազմի ընթացքումգերմանա-ֆաշիստական հրամանատարությունը նպատակ ուներ շրջափակել և ջախջախել հարավային ռազմաճակատում գոյացած ռուսական զորքերը՝ նվաճելովՌոստովից հարավ ընկած կովկասյան տարածքները՝ ի դեմս Բաքվի նավթառատ շրջանների։Հայրենական մեծ պատերազմում ֆաշիստական Գերմանիայի դեմ է դուրս գալիս ԱԽՍՀ-ի բնակչության մեկ հինգերորդը, այդ թվում՝ շուրջ 100 հազար կանայք։ Ադրբեջանի և Խորհրդային պետության պաշտպանության համար պայքարող 130 ադրբեջանցիներ արժանանում ենԽՍՀՄ Ազգային հերոսի կոչման, իսկ Ազի Ասլանովը՝ կրկնակի հերոսի կոչման։ Բազմաթիվ ադրբեջանցիների միջոցներով ստեղծվում են տանկային շարասյուներ և ավիացիոն էսկադրիլիաներ։ Վերջիններիս եռանդուն ջանքերի շնորհիվ ռազմաճակատն ապահովվում է վառելիքով, ռազմամթերքով և սնունդով։ Ետպատերազմյան տարիներին սկսվում է Ադրբեջանի տնտեսության ու մշակույթի զարթոնքի ժամանակաշրջան։
Գնդապետ Հուսեյնովը, օգտագործելով երկրում սկսած համընդհանուր դժգոհություններից, զինված խռովություն է բարձրացնում։1993 թվականիհունիսի 4-ինԳանձակ քաղաքում Ադրբեջանի Հանրապետության անվտանգության ուժերի ևՍուրաթ Հուսեյնովի զինված ուժերի միջև տեղի են ունենում բախումներ, ինչն էլ ազդարարում է Էլչիբեյի դեմ զինվորական հեղաշրջման սկիզբը։ Բանակցությունների արդյունքում Աբդուլֆազը հրաժարվել է վերադառնալԲաքու՝ հայտնելով իր հրաժարականի մասին։ Արդյունքում՝ Միլի մեջլիսըՀեյդար Ալիևին նշանակել էհանրապետության նախագահի պաշտոնակատար։ 1993 թվականի հոկտեմբերի 3-ին համաժողովրդական քվեարկության արդյունքում՝Հեյդար Ալիևն ընտրվում էԱդրբեջանի Հանրապետության նախագահ և պաշտոնավարում մինչև իր մահը՝ 2003 թվականը։ Այդ տարիների ընթացքում, ադրբեջանցի ժողովրդի հասարակական-քաղաքական, տնտեսական և մշակութային կյանքի բոլոր ոլորտներում առաջընթացը կապված էր հատկապես նրա անվան հետ։ Նրա օրոք սկսվում է երկրի տնտեսության զարթոնքը և զարկ է տրվում նավթարդյունաբերությանը։ 2003 թվականին նրան հաջորդում է որդին՝Իլհամ Ալիևը։ Իլհամի կառավարման ժամանակահատվածում էլ ավելի է սրվումհայ-ադրբեջանական հարաբերությունները,դիկտատուրան,կոռուպցիան,ավտորիտարիզմը ևմարդու իրավունքների մասսայական ոտնահարումներն ընդունում են չափազանց մեծ ծավալներ։
Մերօրյա Ադրբեջանի մայրաքաղաք Բաքուն ներկայումս
Ադրբեջանի Հանրապետության մայրաքաղաքի ժամանակակից համայնապատկերը
Ափամերձ գոտում հիմնականում գերակշռում են ցածրադիր և հարթ տարածքները, իսկ մերձկասպյան հատվածում գերակշռում ենկրաքարային ափերը, որոնք հարակից են անապատային և կիսաանապատային տարածքներին։ Կասպից ծովի արևմտյան ափին է գտնվումԱպշերոնյան թերակղզին, որտեղ էլ տեղակայված է Ադրբեջանիմայրաքաղաք Բաքուն։ Հարևան Վրաստանի տարածքով Ադրբեջանը ելք ունի դեպիՍև ծով։ Հյուսիսից հարավ Ադրբեջանի տարածքը կազմում է 400 կմ, իսկ արևմուտքից արևելք՝ 500 կմ։Խորհրդային տարիներին անարդարացիորեն Ադրբեջանի կազմում է ընդգրկվել նաևՆախիջևանը, որը ներկայումս ունիինքնավար հանրապետության կարգավիճակ։ Նրա այժմյան տարածքը 5368 կմ² է, որը ձգված է հյուսիսարևմուտքից դեպի հարավարևելք։ Ամբողջ մակերևույթը խազատված է բազմաթիվ մեծ ու փոքր լեռնագյուղերով և միմյանց զուգահեռվելով ձգվում են դեպի մեծ ու փոքր դաշտերն ու գետահովիտները։ Ամենացածր կետըԳողթն գավառիՔոթամ գյուղի իջվածքն է՝ ծովի մակարդակից 600 մետր բարձրությամբ։ Ամենաբարձր կետըԿապուտջուղ լեռնագագաթն է, որը ունի 3806 մետր բարձրություն։
Ադրբեջանի Հանրապետության արևմտյան ծայրակետը՝ Ապշերոն թերակղզին՝Բաքու նավահանգստային քաղաքով։ Բաքուն համարվում էՀարավային Կովկասի խոշորագույն քաղաքը՝ ըստ բնակչության թվի և տարածքի մեծության։
Ադրբեջանի Հանրապետությունը լեռնային երկիր է։ Հյուսիսում տարածվում ենՄեծ Կովկասի, իսկ հարավում՝Փոքր Կովկասի լեռները։ Մեծ Կովկասի մաս կազմողՍևանի լեռնաշղթան սահմանաբաժան է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև։ Սևանից արևելք են ճյուղավորվում մի քանի լեռներ, որոնք ընդհուպ մինչև 1980-ական թվականների վերջը մեծ մասամբ հայաբնակ էին։ Այսօր այդ տարածքները՝ պատմականԳարդման,Շակաշեն և այլ գավառները, գտնվում են Ադրբեջանի կազմում։ Երկրի հարավ-արևելքում շուրջ 100 կմ երկարությամբ տարածվում ենԹալիշի լեռները, որի ամենաբարձր կետը Կյոմյուրքյու գագաթն է՝ 2492 մետր հարաբերական բարձրությամբ։ Ադրբեջանի Հանրապետության ամենաբարձր կետը Բազարդյուզու լեռն է՝ 4466 մետր բարձրությամբ։ Ամենացածր իջևածքը գտնվում է Կասպից ծովում և ունի մինչև -28 մետր խորություն։
Բաքու քաղաքի և հարակից շրջանների միջնադարյան պատմական ժառանգությունը
Բազարդուզու լեռը, որը տեղակայված էՄեծ Կովկասի լեռնաշղթայի ծայր հյուսիսում՝Դաղստանի սահմանագլխին։ Գագաթի հարաբերական բարձրությունը կազմում է 4466 մետր։
Բազարդուզուն հանդիսանում է Ադրբեջանի ևԱնդրկովկասի ամենաբարձր լեռնագագթը։
Շահդաղ
Տեղագրություն՝ Ղուսարի շրջան
Շահդաղ լեռը գտնվում էԱդրբեջանի ծայր հյուսիսում։ Լեռնագագաթի բարձրությունը կազմում է 4243 մետր և այն համարվում է Ադրբեջանի ամենաբարձր լեռնագագաթներից մեկը։
Առանց ձյունածածկի գագաթները նման են«հսկայական ամրոցների»։
Կապուտջուղ լեռը գտնվում էՆախիջևանի ևՀայաստանի սահմանին։ Ունի 3905 մ բարձրություն։ Նախիջևանի կողմից Կապուտջուղը մասնատված է փոքրիկ ձորակներով։
Ունի լեռնոտ ու քարափային, զառիթափ, ալպյան բուսականությամբ ու թփուտներով լանջեր։
Ադրբեջանի Հանրապետությունում է կենտրոնացված ամբողջ աշխարհիցեխահրաբուխների մեծ մասը։ Այդ հրաբուխները ներառված ենՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության և Նոր աշխարհի բնական հրաշալիքների ցանկերում։ Գտնվելովգեոսինկլինալային լայնությունում՝ երկրում հաճախակի են նկատվում ստորգետնյա ցնցումներն ու երկրաշարժերը (պատճառը լեռնակազմական գործընթացների շարունակականությունն է)։ Բնապահպանական տեսանկյունից՝ Ադրբեջանի գերակա խնդիրներից է Կասպից ծովի մակարդակի բարձրացումը։ Այդ երևույթի պատճառովԿուր-Արաքսյան դաշտավայրի ցածրադիր շրջաններում պարբերաբար տեղի է ունենում ջրածածկ։
Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքը համեմատաբար հարուստ է ջրային պաշարներով։Ջրագրական ցանցի մաս են կազմումգետերն ուլճերը, որոնք ձևավորվել են երկար տարիների ընթացքում։ Այս գործընթացների հավաստիության մասին վկայում են Ադրբեջանում հայտնաբերված չորացած գետերի մնացորդները։
Կասպից ծովը ադրբեջանական ափի համայնապատկերը քաղաքամայր Բաքվից։
Երկրի ջրագրական ցանցը շարունակաբար փոփոխվում է բնական երևույթների և մարդու արդյունաբերաձեռնարկատիրական գործունեության հետևանքով։ Ադրբեջանի ջրային համակարգի անբաժանելի մասն են կազմում նաևարհեստական գետերն ուջրանցքները։ Աշխարհագրորեն՝ Ադրբեջանի ներքին ջրերը պատկանում ենԿասպից ծովի ավազանին։ Ադրբեջանի Հանրապետության տարածքում կան շուրջ 250 լճեր, որոնցից խոշորագույններն են Հաջիկաբուլն (15,5 կմ²) ու Բեյուքշորը (10,3 կմ²)։ Լճերի ջուրն աղի է, իսկ որոշ շրջանների ջրեր ունենսառցադաշտային ծագում։ Խոշորագույն գետերն ենԿուրն ուԱրաքսը։ Կուր գետի ափին են գտնվում Ադրբեջանի մի շարք խոշոր քաղաքներ, այդ թվում՝Մինգեչաուրը,Եվլախը,Զարդոբը,Սաբիրաբադը,Սալյան և այլն։Կուր ևԱրաքս գետերի ստորին հոսանքում է գտնվումԿուր-Արաքսյան դաշտավայրը, որի ընդերքը հարուստ էնավթի պաշարներով։ Գետերի ջրերն օգտագործվում ենոռոգման նկատառումներով և ծառայում որպեսէլեկտրաէներգետիկա աղբյուր։ Կուր գետի ադրբեջանական հատվածը նավարկելի է փոքր չափեր ունեցող նավերի համար։ ՆերկայումսԵվլախի ևԿասպից ծովի միջև առկա է ջրային ճանապարհ։
Էներգետիկայի ստացման (Մինգեչաուրի հիդրոէլեկտրակայանի միջոցով),գյուղատնտեսության ևջրային տրանսպորտի զարգացման, ինչպես նաև ստորին հոսքում գետերի հեղեղումից խուսափելու համար1959 թվականից ի վեր շահագործման է հանձնվելՄինգեչաուրի ջրամբարը։ Մինգեչաուրի ջրամբարից սկիզբ են առնում Վերինղարաբաղյան (172 կմ) և Վերինշիրվանյան (123 կմ) ալիքները։ Ավազանում բնակվում են՝բրամ,շիղաձկներ և մի շարք այլ ձկնատեսակներ։ Ադրբեջանի խոշորագույն գետը Սամուրն է՝ 213 կմ երկարությամբ։
Ավազանի ընդհանուր մակերեսը կազմում 7330 կմ²։ Պայմանականորեն, Ադրբեջանի գետերը դասակարգվում են ըստ ջրատարածության ավազանի։ Դրանք հիմնականում ունեն հետևյալ կարգաբանությունը՝
Կլիմայի տեսանկյունից Ադրբեջանի Հանրապետությունը բավականին բազմազան պետություն է։ Արևելքից արևմուտք կլիմայական պայմաններըբարեխառնից կարող են վերածվել մինչևմերձարևադարձայինի։ Ադրբեջանի տարածքը բաժանված է 11 եղանակային գոտիների, սակայն երկրի մեծ մասում կլիման մերձարևադարձային է։ Կլիմայի ձևավորման վրա զգալի ազդեցություն ունեցող գործոններն են ֆիզիկաաշխարհագրական դիրքը,ռելիեֆը ևԿասպից ծովի ջերմաստիճանային պայմանները։
Էական նշանակություն ունի բարձրադիր լեռների ազդեցությունը։ Տարվա ամենաշոգ ամիսը հուլիսին է, իսկ ամենացուրտը՝հունվարը։ Հուլիս ամսին Ադրբեջանի լեռնային շրջաններում գրանցված նվազագույն ջերմաստիճանը -1 °C է, իսկ տափաստաններում գրանցվում է միջինում +28 °C ջերմություն։ Տեղումների քանակը մեծ է՝ մինչև 200 մմ։ Առավելագույն ցուցանիշը գրանցվել է Ապշերոնի թերակղզում՝Բաքվում, երբ տեղումների տարեկան քանակը հասել է մինչև 1200-1700 մմ-ի։ Աշնանը գերակշռում են են հյուսիսային ուժգին քամիները։
ԿլիմանԿուր-Արաքսյան դաշտավայրումչոր մերձարևադարձային է (հունվարին՝ 0 °C-ից 3 °C, հուլիսին՝ 25 °C-ից 27 ;°C, տեղումները՝ 200-300 մմ), Լենքորանի դաշտավայրում ևԹալիշի նախալեռնային շրջաններում՝ խոնավ մերձարևադարձային (1000-1700 մմ տեղումներով), լեռների ստորոտներում և ցածրադիր լանջերին՝ բարեխառն տաք, 1000-2000 մ բարձրության վրա՝ բարեխառն ցուրտ, ավելի բարձր՝ ցուրտ։ Ի տարբերություն Ադրբեջանական Հանրապետության (նաևՀայաստան ևՎրաստան),Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությունում օդի խոնավությունը համեմատաբար ավելի ցածր է։ Առավելագույն խոնավությունը Նախիջևանի ԻՀ-ում գրանցվել է ձմռանը՝ հունվար ամսին։
Ադրբեջանի տարածքում կենդանիների բազմազանության մասին առաջին հիշատակումները կարելի է գտնել միջնադարյան շրջանի արևելյան ճանապարհորդների ճամփորդական գրառումներում։ Գաբուստանի արգելոցի հնագիտական ժայռապատկերների վրա հանդիպում են կենդանիների պատկերներ, որոնք ապրել են այստեղ վերջին 25 հազար տարիներին՝ ջեյրան, վայրի այծ, եղնիկ, վայրի խոզ, ձի, առյուծ և այլն։ Ժայռերին նույնպես կարելի է տեսնել թռչունների, ձկներ, օձերի, մողեսների և բազմաթիվ միջատների նկարներ։ Ադրբեջանի բուսական և կենդանական աշխարհի մասին առաջին տեղեկություններն ամբողջացվել են 17-րդ դարում՝ բնագիտական ուսումնասիրություններից հետո։ Բնական պայմանների բազմազանության շնորհիվԱդրբեջանում տարածված են բազմաթիվ կենդանատեսակներ։
↑Pipes, Richard (1997).The Formation of the Soviet Union: Communism and Nationalism 1917–1923 (2nd ed.). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. էջեր 218–220, 229.ISBN978-0-674-30951-7.
↑King, David C. (2006).Azerbaijan. Marshall Cavendish. էջ 27.ISBN978-0761420118.
↑Europa Publications Limited (1998).Eastern Europe and the Commonwealth of Independent States. Routledge. էջ 154.ISBN978-1-85743-058-5.
1 Տարածքի հիմնական մասը գտնվում է Ասիայում,2Ամբողջությամբ կամ հիմնականում գտնվում են Ասիայում, կախված նրանից թե Եվրոպայի և Ասիայի սահմանները ինչպես են անցկացվում։3 Ճանաչված էՄԱԿ-ի4 պետություն-անդամների կողմից։4 Ճանաչված էՄԱԿ-ի 72 պետություն-անդամների կողմից։5 Ճանաչել էԹուրքիան։6 Չճանաչված պետություն
.jpg)
.jpg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
