Yaren Yeyi | |
---|---|
'Yan asalin magana | 24,000 |
Baƙaƙen boko | |
Lamban rijistar harshe | |
ISO 639-3 | yey |
Glottolog | yeyi1239 [1] |
Yeyi (autoethnonymShiyɛyi ) yaren Bantu ne da yawancin mutanen Yeyi kusan 50,000 ke magana a bakinkogin Okavango aNamibiya daBotswana . Yeyi, wanda harsunan Juu suka rinjayi, yana ɗaya daga cikin harsunan Bantu da yawa tare da Okavango tare da dannawa. Lallai, tana da mafi girman sanannun ƙira na dannawa na kowane yaren Bantu, tare da haƙori, alveolar, palatal, da na gefe. Kodayake yawancin tsofaffin masu magana da shi sun fi son Yeyi a cikin tattaunawa ta yau da kullun, sannu a hankali ana kawar da shi a Botswana ta hanyar shaharar tafiya zuwa Tswana, tare da Yeyi kawai yara ke koya a wasu ƙauyuka. Masu magana da Yeyi a yankin Caprivi na arewa maso gabashin Namibiya, duk da haka, suna riƙe Yeyi a ƙauyuka (ciki har da Linyanti), amma kuma suna iya magana da yaren yanki, Lozi .
Babban yare ana kiransa Shirwanga. Kadan akasarin Botswana Yeyi masu yare guda ɗaya ne a cikin yaren ƙasa, Tswana, kuma yawancin sauran masu harsuna biyu ne.
Yeyi ya bayyana mabanbanta zuriyar Bantu ne. Yawancin lokaci ana rarraba shi azaman memba na harsunan R Zone Bantu. Harshen Ju ya sami tasiri ta hanyar sauti ta hanyar sauti, kodayake baya cikin hulɗa da su.
Gaba | Tsakiya | Baya | |
---|---|---|---|
Kusa | i | u | |
Tsakar | ɛ | ɔ | |
Bude | a |
Tsawon wasali kuma ya bambanta.
Bilabial | Labio-<br><br><br><br></br> hakori | Alveolar | Palatal | Velar | Glottal | ||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
plain | sibilant | plain | pal. | ||||||
M / </br> Haɗin kai | voiceless | p | t | ts | tʃ | k | kʲ | ( ʔ ) | |
aspirated | pʰ | tʰ | tsʰ | tʃʰ | kʰ | kʰʲ | |||
ejective | tʼ | tsʼ | tʃʼ | kʼ | kʲʼ | ||||
voiced | b | d | dz | dʒ | ɡ | ɡʲ | |||
Ƙarfafawa | voiceless | f | s | ʃ | h | ||||
voiced | ( β ) | v | z | ʒ | |||||
Nasal | m | n | ɲ | ŋ | |||||
Ruwa | rhotic | ɾ ~ r | |||||||
lateral | l | ||||||||
Kusanci | β̞ | j | w |
Sauran sautin baƙon da ke iya faruwa shine/bʲ ⁿdʲ lʲ/</link> .
Bilabial | Labio-<br><br><br><br></br> hakori | Alveolar | Bayan-<br><br><br><br></br> alveolar | Velar | Glottal | |||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
a fili | dan uwa | |||||||
M | mara murya | ᵐp | ⁿt | ᵑk | ᵑkʲ | |||
<small>m</small> | ᵐpʰ | ⁿtʰ | ᵑkʰ | |||||
m | ⁿtʼ | ᵑkʼ | ||||||
<small>murya</small> | ᵐb | ⁿd | ᵑɡ | ᵑɡʲ | ||||
Haɗin kai | mara murya | ⁿts | ⁿtʃ | |||||
<small>m</small> | ⁿtsʰ | ⁿtʃʰ | ||||||
<small>murya</small> | ⁿdz | ⁿdʒ | ||||||
m | ⁿtsʼ | |||||||
Ƙarfafawa | mara murya | ᶬf | ⁿs | ⁿʃ | ||||
<small>murya</small> | ᶬv | ⁿz | ⁿʒ |
Dental | Bayan-<br><br><br><br></br> alveolar | Palatal | Na gefe | |||
---|---|---|---|---|---|---|
M | mara murya | a fili | ᵏǀ | ᵏ! | ᵏǂ | ᵏǁ |
m | ᵏǀʰ | ᵏ!ʰ | ᵏǂʰ | ᵏǁʰ | ||
nasalized ( asp. ) | ᵑǀʰ | ᵑ!ʰ | ||||
murya | a fili | ᶢǀ | ᶢ! | |||
nasalized | ᵑǀ | ᵑ! | ᵑǂ | ᵑǁ | ||
prenasalized | ᵑᶢǀ | ᵑᶢ! |
Sautunan gefe ba safai suke faruwa ba.
Yeyi na iya samun nau'ikan dannawa har huɗu, hakoriǀ</link> , alveolarǃ</link> , palatalǂ</link> , da kumaǁ gefe</link> . Koyaya, ainihin adadin dannawa ana jayayya, yayin da masu bincike suka yi sabani game da yawan jerin layi da kuma yin lamuni da harshen ya bambanta.
Sommer & Voßen (1992) sun jera ɗabi'u masu zuwa, waɗanda aka nuna azaman jerin gwano:
Danna | Bayani |
---|---|
ᵏǂʰ | m |
ᵏǂ | tenuis |
ᶢǂ | murya |
ᵑǂ | hanci |
ŋᶢǂ | prenasalized |
ᵏǂʼ | mai fitar da baki |
ᵑǂˀ | hanci glottalized |
ǂqχ | uvula fricative |
ǂqʼ | fitar da mahaifa |
Jerin fitar da uvular ba ta da tabbas saboda rashin yawa.
Fulopet al. (2002) yayi nazarin danna madaidaicin samfurin ƙamus tare da masu magana da Yeyi guda 13 waɗanda ba daga ainihin yankin magana ba. Jerin da suka samo sune:
Danna | Bayani |
---|---|
ᵏǂʰ | m |
ᵏǂ | tenuis |
ᶢǂ | murya |
ᵑǂ | hanci |
ᵏǂʼ | mai fitar da baki |
ǂqʼ | fitar da mahaifa |
Hakanan akwai dannawa da aka riga aka shigar da su kamar/ŋᶢǂ/</link> da/ᵑǂˀ/</link> amma Fulopet al. bincika waɗannan a matsayin gungu na baƙar fata, ba sau ɗaya ba. Bugu da kari, danna alamar da aka ruwaito ta bayyana a zahiri tana da tushe, tare da bambancin buri, don haka an haɗa shi ƙarƙashinᵏǂʰ</link> . Akwai irin wannan haɗin gwiwa tare da latsawa mai fitar da haƙori tsakanin wasu masu magana. Matsakan da aka fitar ba a fili ba ne.[2]
Miller (2011), a cikin kwatancen binciken da wasu harsuna, ya fassara sakamakon su kamar haka,[3]
Danna | Bayani |
---|---|
ᵏǂʰ | m |
ᵏǂ | tenuis |
ᶢǂ | murya |
ᵑǂ | hanci |
ᵏǂʼ | mai fitar da baki |
ᵑ̊ǂˀ | glotalized hanci |
ǂ͡qχ | harshe - huhu |
ǂ͡qχʼ | harshe-glottalic |
Bambance-bambancen da ke tsakanin maɗaurin hanci da glottalized ƙwanƙwasawa ba sabon abu bane, amma kuma yana faruwa a cikin Gǀwi .
Abin baƙin ciki shine, masu magana da aka yi hira da su ba daga ainihin yankin yaren Yeyi ba ne, kuma sau da yawa sukan yi sabani kan waɗanne dannawa za su yi amfani da su. Ko da yake an danna haƙoran haƙora shida (ǀ</link>da dai sauransu ) sun kusan gama duniya, danna maɗaukakin gefe ɗaya ne kawai (laɓan muryaᶢǁ</link> ). Alveolar yana dannawa (ǃ</link>da dai sauransu ) sun kasance na duniya ban da ejective, wanda kawai aka tabbatar daga mai magana ɗaya kawai, amma biyu daga cikin dannawa na palatal kawai rabin masu magana ne kawai suka yi amfani da su, aƙalla a cikin samfurin ƙamus. An maye gurbin latsawa na palatal da na gefe da alveolar ko wani lokacin danna haƙori (palatals kawai), kuma an maye gurbin alveolar da ya ɓace tare da alveolar mai haske. Duk waɗannan alamu sun dace da nazarin latsa hasara, ko da yake yana yiwuwa waɗannan masu magana suna kula da waɗannan dannawa a wasu kalmomi. An tabbatar da 23 daga cikin 24 da za a iya jujjuyawa a cikin samfurin ƙamus ta aƙalla mai magana ɗaya, ban da kasancewar dannawa ta gefe*ǁʼ</link> . Ana buƙatar sake maimaita wannan binciken a cikin yankin da har yanzu harshen yake da ƙarfi.
Seidel (2008) ya ce Yeyi yana da nau'ikan dannawa uku, hakoriǀ</link> , alveolarǃ</link> , kuma, a cikin kalmomi biyu kawai, a gefeǁ</link> . Akwai nau'i na asali guda uku, tenuis, apirated, da murya, kowanne daga cikinsu yana iya zama prenasalized:
Danna | Bayani |
---|---|
ᵏǃʰ | m |
ᵏǃ | tenuis |
ᶢǃ | murya |
ŋᵏǃʰ | prenasalized sha'awar |
ŋᵏǃ | prenasalized tenuis |
ŋᶢǃ | prenasalized murya |
Cibiyar Harsuna Masu Rayayyun Harsuna ne suka samar da ƙamus ɗinYeyi Talking .