Ta Mannin coontit myr fer jeh ny sheyashoonyn Celtiagh as t'eh ry-akin ayns y çhennaghys eck. Ta lorgyn sleihny h-Eash Chloaie Veanagh ry-akin ayns Mannin. V'ad cummal ayns buill fastee najooragh, shelgey as geeastaghey as çhaglym bea. Va greieyn cloaiey oc, as fir jeusyn ry-akin ayns Thie Tashtee Vannin.
Aynsyn Eash Chloaie Noa, haink ny smoo fys oc ereirinys, greieyn, ascrayderaght. Ghow ad toshiaght troggal claghyn cooinaghtyn er yn Ellan. Ta fir jeu ry-akin foast, faggys dyLaksaa,Creneash as buill elley.
Ny kied chleinyn va cummal 'syn Ellan, s'cosoyley dy vel ad nynMrythonee, agh mysh700 BNJ haink ny Yernee, er lhieu. Veih'n sleih shoh haink y pobbyl Manninagh leah. S'leayr shen ayns caghlaa 'sy çhengey v'ad jannoo ymmyd jeh ayns cowraghyn grainnitOgham. Ta mooinjerys foast eddyrGaelg Vanninagh,Yernish asGaelg Albinagh.
Ec jerrey yn hoghtoo cheead, ghow nyLoghlynee toshiaght cummal ayns Mannin. Er lhimmey jeh crooTinvaal as rheynn yn thalloo, cha row caghlaaghyn mooarey dys cultoor ny Manninee. Ga dy row Loghlynish gobbraghey er Gaelg, v'eh gyn monney bree. RenGorree Crovan croo yn reeriaght LoghlynaghMannin as ny h-Ellanyn ayns1079. Ayns1266, rereConaant Pheairt, ren Ree LoghlynMagnus VI lhiggey ny h-ellanyn daNalbin. Haink Mannin fo stiurey Sostnagh 'sy jeihoo cheead as kiare, as foCrooin Hostyn ayns1765.
Ta Tinvaal ny ardwhaill Vannin, as v'eh currit er bun ayns 979 RC dy ennymagh. Dy so-arganeagh, t'eh yn ardwhaill shinney gyn scuirr erbee 'sy teihll.[4]. Ta çhaglym bleinoil jesh-chliaghtagh foast freayll taghyrt ec Cronk Keeill Eoin ayns Jerrey Sourey er Laa Tinvaal. She laa ashoonagh yn Ellan eh, traa t'ad fockley magh ardenmyn as cur coontey giare jeh ny leighyn noa ta Quaill Tinvaal er nyannoo rish y blein roish shen.
Ta Mannin ny kuse jeh ny h-Ellanyn Goaldagh, ellanragh faggys da slyst sheear-hwoaie ny h-Oarpey neuellanagh. Ta'n ellan soit aynsMooir Vannin mysh coaggys daSostyn,Nalbin asNerin.
Mysh 52 kilomeadar (32 meeillaghyn) er liurid, as eddyr 13 as 24 kilomeader (8 as 15 meeillaghyn) er lheead, ta boayl mysh572 km² (221meeilaghyn kerrinagh) eck.
Ta cruink 'sy twoaie as 'sy jiass, as coan meanagh rheynn yn ellan. Ta gob y twoaie ny rea dy neuchadjin. T'eh jeant seose jeh ny ren awinyn rioee cur sheese tra v'ad gleashaghey veih Nalbin Sheear rish traaghyn ny s'feayrey. Cha nel agh un slieau ny syrjey na daa housane trieyn (610m),Sniaull as eshyn 621m er yrjid. Rere yn shennockle, veih'n vullagh ta shey reeriaghtyn ry-akin: Mannin,Nalbin,Sostyn,Nerin,Bretin asNiau.[5][6][7] Ta kuse dy lhiegganyn cur reeriaght shiaghtoo daue: ny t'ecManannan Mac Lir (nyNeptune), Reeriaght y Cheayn.[8][9]
Ta bunnys yn ennym Vannin neuchronnal. T'ad cur er yn EllanMannin nyMannin. Yn kied cummey jeh'n ennym as fys er, t'ehManu nyMana[11]. Ta shen cur yn ennymgienneydaghManann as eshyn çheet dy veMannin.
Rish ammJulius Caesar, as eh cur shilley er Yn Vretin Vooar rish 55 as 54 RC, ren eh screeu mychione "ellan as ad curMona jee", as eshyn soit ayns mean ny marrey ta rheynn Yn Vretin Vooar veih Nerin.'[12]
Ta faggys-mooinjerys eddyrGaelg Vanninagh,Gaelg Albinagh asYernish. Ec mean y feedoo cheead, cha row agh begganloayrteyderyn dooie faagit. Hooar y fer s'jerree jeu,Ned Maddrell, baase er27 Mee ny Nollick,1974. Roish shen va aavioghey er ngoaill toshiaght ny vud ny sleih, as va ram jou gynsaghey Gaelg myr nah hengey. Ta ny kied loayreyderyn dooie Gaelg (daa-hengagh marish Baarle) rish ymmodee bleeantyn er jeet rish: paitçhyn hie er troggal liorish ayraghyn as moiraghyn as Gaelg oc. Ta ynsee bunscoill ry-gheddyn veih reiltys Vannin: neayr 2003, ta'nVunscoill Ghaelgagh er yannoo ymmyd jeh'n shenn troggal ScoillValley Keeill Eoin. Ta keimyn 'sy Ghaelg ry-gheddyn veihColleish Mannin asLaare-studeyrys Manninagh. Ta possanyn-cloie Gaelg ayn neesht, as ta brastyllyn Gaelg ry-gheddyn ayns scoillyn er yn Ellan. Rere kione-earroo 2001, ren 1,689 veih 76,312, ny 2.2% jeh'n phobbyl, aggyrt dy row Gaelg oc. Cha row Gaelg flaaoil ec dagh fer jeu, fodmayd goaill ass laue.
Ta ymmyd cadjin jeant jeh ny bannaghtynmoghrey mie asfastyr mie. Chammah as shen tatraa dy liooar ry-chlashtyn dy cadjin, as shen soilshaghey barel beaynchrooagh veh'n ymmyrkey bea Manninagh.
Rish cheeadyn, ta cowrey yn Ellan er ve yn shenntree cassyn Mannin: tree cassyn lhoobit, dy cheilley ry lheayst, as jialg vrasnee ec dagh jeu. Cha nel lhieggan oikoil jeh'n Tree Cassyn; ta jallooyn anchasley ec clouyn yn reiltys, argid, brattaghyn, Boayrt Failt as fir elley.
Ta mooinjerys eddyr ny tree cassyn as jarroo-raa ny hEllan, as hie eshyn er doltey anmagh er e hennaghys:Quocunque Jeceris Stabit, ny 'sy Ghaelg,Aghterbee ceauee shiu eh, shassee eh. Dy mennick, t'ad soilshaghey yn jarroo-raa dy chur trimmid er beayn-hassooaght. Ta ram scoillyn caghaa yn jaroo-raa beggan dys greinnaghey lhiantyn rish as gobbraghey dy creoi.
Ta bun ny Tree Cassyn Mannin shenn-skeeal Manninagh, as eshyn gra renManannan castey soiagh liorish caghlaa eh hene dys cummey ny tree cassyn as queeylley neose y chronk orroo.
Ta'n tree cassyn goll er jannoo foast reesht er cowraghyn cleinney lesh crouwyn y lught-thie ooasle Loghlynagh va reilley Mannin derrey yn treeoo cheead jeig . Yn lhieggan shoh, s'lesh yn crouwSkancke eh, as nyn ennym çheet veih'n 'ockle Loghlynagh "shank", ny "cass" 'sy Ghaelg. Hannee lught-thie reeoil Vannin er yn Ellan rish kuse dy vleeantyn lurg baaseMagnus III as toshiaght reill Albinagh. Cha ren ad arraghey ersooyl derrey eab jerrinagh liorish ny Manninee, ayns 1275, ny shenn reeraghtys Sudreyar erash y chur lhein. Ren ad irree magh noi ny h-Albinee, agh she cragh v'eh, as keeadyn jeh sleih geddyn baase (goaill stiagh yn Ree Loghlynagh jerrinagh VanninGodred IV Magnuson) tra hie ad fo haart ecCaggey Roonysvie, faggys daBalley Chashtal. Hie ny fir ooasle dys Loghlyn as stiagh 'syn chooyrt reeoil, raad hooar ad ard-cheimyn fo'n chrooin dy tappee.
Rere feayn-skeeallydaght Manninagh, hie yn Ellan er reill liorishManannan mac Lir. Cha nel skeeallyn ayns coardailys my row eh ny jee ny ny fer obbee niartal, agh v'eh ny ard-reiltagh giastyllagh as choadee eh yn Ellan noi dagh ooilley noidyn. Foddee eh ceau cloagey kay mygeayrt yn Ellan dys follaghey ee veih ruegeyderyn.
Rish beeal-arrish Manninagh, shimmey skeeal t'ayn mychione cretooryn as sleih far-skeealagh. T'ad goaill stiagh nyBuggane – spyrryd olk goanlyssagh, ren sheidey ersool mullagh cheeill Trinian Noo fo fergey. T'ad gra dy 'oddee eh caghlaa eh hene dys moddey mooar doo, ny gruagagh, ny ram jallooyn elley, dys cur aggle er peiagh. Chammah as eshyn ta'nFynoderee, fer mooar as geayshteenagh; ynGlashtyn ta caghlaa dys cabbyl as geabbey baih sleih; as ynModdey Doo, baagh neuheiltagh va ny hooyl trooid corradoyryn as boallaghyn Chashtal Purt ny h-Inshey.
Cumaltee smoo ard-ghooagh Vannin, shen yMooinjer Veggey, as sleih cur 'ad hene' orroo dy mennick. As uss goll harrishDroghad Skylley Vraddan, t'ad gra dy vel eh drogh aigh mannagh vel shiu cur failt er ad hene leshmoghrey mie nyfastyr mie.
Ta shenn skeeal Yernagh gra dy hieLogh Nay er jannoo rish caggey ayns Nerin eddyr yn foawr ard-ghooagh Yernagh,Finn Mac Cooil, as foawr ruy Albinagh. Hooar Finn yn varriaght, as chouds va'n foawr Albinagh hea ersooyl, ghow Finn greim er croaglagh thalloo Nerin as cheau eh eh ny yei. Ren eh coayl, as huitt yn ceab thalloo stiagh aynsMooir Vannin, as shen yn aght hie Mannin er croo.
Rere beiyn çheeragh, ta'nchayt Manninagh y fer as fys ec cagh er. Ta'n ennym cadjin echeyStubbin. Ta'ncheyrrey loaghtyn ny keyrrey nagh vel ry-akin raad elley, as ee jeh sliught kirree vunneydaghny h-Albey.
Ta'nscraayl nyushag varrey,Manx shearwater 'sy Vaarle er y fa dy row coloin mooar scraaylyn ery Cholloo. Ren y kynney parail er coontey ny roddanyn haink 'syn ellan veih lhong-vrishey anmagh 'sy hoghtoo cheead jeig. Ny yei shen, ta ny roddanyn er ngoll er scughey veih'n Cholloo er y gherrid, as myr shen ta earrooyn ny scraaylyn bishaghey. Ta'nchaaig ny h-oltey jeh sheel y fannag as gob jiarg baghtal echey.
She bee ashoonagh yn Ellanskeddan as praasyn. Va ny Manninee gee ad rish eashyn, as adsyn nyn croiteyr as eeasteyryn son y chooid smoo. Ga nagh vel eeastyn cho scanshoil da bea yn Ellan nish, ta ram eeast goll er ee liorish ny Manninee foast.
Rish ny bleeantyn shoh chaie ta'n eeastey traghtee er ngoll shymley, agh ta meeryn-vlastal goaill stiaghskeddan jiarg veih thieyn jaaghPhurt ny h-Inshey. Jiu t'ad jannoo ymmyd jeh skeddanVooir Hostyn son y chooid smoo. T'ad jannoo sur-vee elley myrbraddan jaaghit asbagoon myrgeddin.
Tapartan,gimmagh asroaganyn goll er eeastey dy traghtee, as tamynroagan nyn meeryn-vlastal er lheh, as blass millish, eddrym oc. Tabioddagh asbreck ry-gheddyn veih keayn, awinyn as loghyn yn Ellan, lesh cooney guirrlan eeast yn Reiltys ecCornaa.
Taollee,kirree,mucyn aseeanlee ooilley goll er gerinagh, as ta eayn chrink Vannin ny lhongey cadjin. Ta feill mea ec yn Loaghtan, as ard-choagyryn foayragh da erMasterchef er yBBC.
Tabainney ascaashey goll er jannoo liorish keylannIOM Creameries. Haink caashey Vannish lesh er lheh, ayns sorçhyn jaaghit as blast losseree, as t'eh ry-gheddyn ayns ymmodee ard-vargaghyn yn RU.
Ta'nReeriaght Unnaneyssit freggyrtagh son coadey yn Ellan, as son reiltys mie dy jerrinagh. Chammah as shen t'eh loayrt son yn Ellan rish cooishyn eddyr-ashoonagh, choud's ta reiltys Vannin hene stiurey dagh cooish Manninagh.
SheTinvaal ardwhaill Vannin, as eshyn goaill toshiaght ayns 979 RC. T'eh ny ardwhaill shinney gyn brishey 'sy teihll. Ta quaill daahamyragh ec Tinvaal: ynKiare as Feed (dagh oltey er ny reih liorish teiy cadjin) as ynChoonseil Slattyssagh (jeant seose veih olteyn trooid oik ny adsyn t'er ny reih dy neuyeeragh). Ta ny daa phossanyn shoh çhaglym ry-cheilley dy hoie myr Tinvaal.
Rereleigh Vretin Vooar, cha nel Mannin ny rheynn yn Reeriaght Unnaneyssit. Ny yei shen, ta'n RU goaill kiaral jeh ny cooishyn çheumooie as ny ta bentyn rish coadey. Chammah as shen, ta ard-niart ec yn RU da jannoo slattys son yn Ellan.
Ta seyraanaght Vannin rere leigh ynReeriaght Unnaneyssit, as ta Manninee coontit myrseyranee Vretin Vooar. Ny ta gyn shenn ayr ny shenn vooir va ruggit 'syn RU (as adsyn gyn cummal rish queig bleiney ny smoo 'syn RU gyn brishey), cha nel ny kiedyn cheddin oc myr oc seyranee Vretin Vooar elley, bentyn rish gobbraghey as cummal ayns ynUnnaneyns Europagh.
Cha nel olteynys ny co-olteynys ynUnnaneys Oarpagh ec Mannin. Ta Reill Tree chonaant goll stiagh y Reeriaght Unnaneyssit lhiggey da sleih dellal cooidjyn Manninagh gyn keesh.[13] Ry-cheilley marish Conaant Custym as Maail rish yn RU, t'eh cur raad da dellal seyr rish yn RU. Ga dy nod cooidjyn Manninagh goll er arraghey dy seyr sthie yn UO, cha nod sleih, bun-argid ny shirveishyn. Foddee seyranee yn UO troailt as cummal 'syn Ellan gyn lhiettalys.
Ta'n chooid smoo jeh politickeyryn Manninagh cur stiagh son reihys myr fir gyn partee. Cha nel ad nyn ynnydee parteeyn politickagh. Ga dy vel parteeyn ayn, cha nel ny cummaght oc cho lajer as t'ayns Reeriaght Unnaneyssit.
Ta'n partee politickagh smoo ynPartee Libraalagh Vannin, noa currit er bun, as eshyn aggyrt ny smoo seyrsnys da Mannin as ny smoo freggyrtys 'sy Reiltys. Ta daa olteynyn Tinvaal ec y PLV, goaill stiagh yn Ard-chioneKate BeecroftOKF.
Ta possan broo ashoonaghMec Vannin coyrlaghey cur er bunpobblaght neuchroghagh.
Shecammag ynspoyrt ashoonagh, ta gollrishiomain Nerin nyshinty Nalbin. Roish v'eh ny spoyrt smoo cadjin 'syn Ellan, agh haink jerrey er ec toshiaght yn feedoo cheead. Er y gherrid t'eh er ngoll er aavioghey as ta troddyn ayn dagh blein ecBalley Keeil Eoin.
Shespoyrt mooargleash-wheeylaght, as ta'nTT Vannin er haghyr roish 1907. Ta fwirran dirdyn obbyr yn ashoonagh as commeeysbluckan coshey ec Mannin, agh cha nel ad aynsFIFA kyndagh rish e cheimeeaght politickagh.
Yn cruinnaght smoo eddyr-ashoonagh roar-bree ta bentyn rish yn Ellan, she ynTT Mannin eh. Hug ad bun er ayns 1907, as t'eh taghyrt anmagh ayns Mee Boaldyn. TaGrand Prix Vannin ny cruinnaght roar-bree da ancheirdee as yeearreyderyn gyn oik ta jannoo ymmyd jeh'n coorse 37.73 meeilleySniaul cheddin anmagh ayns Mee Luanistyn as leah ayns Mean Fouyir.
↑The Isle of Man. A Social, Cultural and Political History. liorish R.H. Kinvig, dg 18 (1975) (3rd Edition) Liverpool University PressISBN 0-85323-391-8
↑The Isle of Man. A Social, Cultural and Political History. liorish R.H. Kinvig, dgn 18-19 (1975) (3rd Edition) Liverpool University PressISBN 0-85323-391-8