Oĩ haiharakuéra ombojoajúva arandukuaa neolítika Jomon ainu-kuéra ñe'ẽre, tavayguakuéra ymaguare oĩvaHapõ retãme, orekóvagueteri 100.000 ñe'ẽharakuérarupi. Upéicharamo jepe, añetéva noguahẽiha gueteri ko'ágã meve mba'evéichagua ko ñe'ẽ rechaukaha Jomon arandukuaa rehegua, ha avei ndaipóri Yayoi rehegua (sa ro'y III a.C. – sa ro'y II d. C. ) Techapyrã ñepyrũgua hapõñe'ẽ ñe'ẽhára aty rehegua osẽva'ekue saryty VIII d.C.-pe.
Hapõñe'ẽ ymaguare arapa'ũ oho sa ro'y VIII guive XII d. C. peve. Tembiapokue haipyréva, hérava vúngo, ojejapova'ekuesa ro'y XI ha XIII pa'ũrupi. Hapõñe'ẽ ymaguare ojoguáma ohóvo hapõñe'ẽ ko'agãguápe.
Hapõñe'ẽ ñe'ẽnunga oĩ hetaichagua, tuicha rupi tenda oñemohendaha ha yvyty rupi oĩvaHapõ retãme. Ikatu jahechakuaa mbohapy hapõñe'ẽñe'ẽnunga:Tokio-pegua ñe'ẽnunga (ha ñe'ẽnguéra ojeiporúva ijykére); ñe'ẽnungakuéra kuarahyreikegua, oñeñe'ẽva tenda mbyteguápe, hi'aguĩva Tojáma, Kyoto, Hyōgo ha Mie, ha ñe'ẽnugakuéra Shikóku; ha ñe'ẽnunga Kyūshū, oúva hapõñe'ẽ ymaguarégui ñe'ẽnunga kuarahyresẽgua, ha'éva peteĩ aty michĩvéva ñambojojárõ ko'ã mokõi ñe'ẽre ha oñeñe'ẽva Hachijojima, Kōchi ha sa'imi ambue tendahareve.
