O zen céntrase na práctica rigorosa da meditación, o coñecemento da natureza de Buda, e a expresión deste coñecemento na vida diaria, especialmente parao beneficio doutros.[2][3] Por iso, pon menos énfase no coñecemento desutras e a doutrina,[4][5] favorecendo o entendemento a través dezazen e a interacción cun mestre consumado.[6]
O budismo mahayana orixinario daIndia chegou áChina durante oséculo I. Ao principio, foi unha transposición do budismo hindú, de forma que as principais prácticas consistían na tradución e o estudo de textos. Progresivamente, empeza un proceso de significación do budismo no cal xurdiron varias escolas, e a escolachán foi unha destas.
O desenvolvemento do zen parte, pois, dunha noción doutrinal nossutras budistas do mahayana, en que se afirma a preeminencia do cultivo dedhyana como a vía preferente para conseguir o nirvana.[10] No budismo primixenio, observábase unha progresión en diferentes estados da meditación oujhanas[11] que suceden nun cultivo gradual do practicante. Neste contexto, o zen afirmará a existencia dun acceso directo e espontáneo ao último e superior de todos estes -aquel que precede inmediatamente a experiencia do nirvana- sen necesidade de experimentar os anteriores, mediante vías de acceso espontáneas e que son alleas á intelectualización ou unha noción de crecemento gradual no perfeccionamento espiritual. O zen é, por antonomasia, a tradición budista da intuición e a espontaneidade.
O zen enfatiza o papel dameditación (zazen) na procura dailuminación. Ademais disto, o zen tense chamado "un xeito de vida, traballo e arte". A súa práctica básica é a meditación. Así o zen non é un concepto, senón unha experiencia persoal. Dada a influencia do Taoísmo, o zen non fai fincapé no academicismo ou en cousas similares, e en vez diso concéntrase na meditación, o coñecemento non-racional do mundo e a maneira en que a mente reacciona a aquilo.
O zen sostén que a meditaciónzazen é a mellor forma de práctica espiritual. Unha tradución aproximada dezazen é "meditación sentada". Nozazen os practicantes toman apostura do loto, medio loto, birmana ou seiza. Os practicantes da escolaRinzai sentan mirando o centro do cuarto, mentres a práctica da escolaSôtô é sentar mirando un muro. Búscase ter conciencia completa da postura asumida e ás veces na respiración. Desta maneira, os practicantes buscan superar o pensar e tamén ser conscientes do universo.
Escolas de orixe posterior, en especial a escola Rinzai, desenvolveron os famososkoans, "adiviñas" ou "crebacabezas" paradoxais creadas para sacar a mente do seu pequeno terreo de racionalidade e levala a unha conciencia sen prexuízos. As escolas xaponesas da tradición zen son oSôtô zen, oRinzai zen e oObaku zen. Orixinalmente formulado polo mestre ChinésLinji (Rinzai en Xaponés), a escola Rinzai foi introducida noXapón no1191 porEisai.Dogen, quen estudara en Eisai, levou oCaodong, ou escola "zen Soto" ao Xapón desdeChina. Obaku foi introducido noséculo XVII porIngen, un monxe chinés.
O zen é considerado por algúns como non necesariamente unha relixiónBudista, de feito algúns cristiáns teñen sido recoñecidos formalmente comomestre zen. O zen a miúdo descríbese como “un xeito de vida”, sen depender dunha cultura en concreto.
Ao mesmo tempo, as institucións que apoian a práctica zen recoñécense como budistas e como seguidores dos ensinos deGautama Buddha. Por iso, na práctica, o zen é unha clase de budismo.
O zen non é unha filosofía intelectual ou unha procura solitaria: o zen enfatiza na práctica meticulosa, incluíndo retiros periódicos para meditación. A práctica colectiva é valorada como un xeito de escapar das trampas do “ego”.
O zazen é a práctica por excelencia da meditación budista desenvolvida pola escolasoto xaponesa. Esta técnica de meditación é, sen dúbida, a práctica do budismo zen máis estendida e coñecida hoxe. É a clásicapostura de Buda sentado en meditación. A miúdo, vese esta posición en estatuas de Buda a través de todo Oriente: un home tranquilo cos ollos medio pechados, as costas dereitas, as pernas cruzadas en posición de "lotus". No zazen, isto adóitase facer sobre unha pequena almofada redonda chamadazafu en xaponés, que axuda a bascular a columna.
Hai diferentes aproximacións ao zazen. Algunhas postulan o fluxo natural darespiración e unha posición cómoda, mentres que outras máis novas teñen especial interese en asegurar fisicamente unha actitude correcta. As primeiras son, sen dúbida, as máis tradicionais e que máis aparecen nos textos históricos. Entre aquelas que salientan o compoñente físico, atopamos a recente do monxe xaponésTaisen Deshimaru, que a partir de1970 estenderá unha rede de centros en toda Europa e que aínda hoxe é a forma maioritaria de coñecer o zen en Europa. A regulación da respiración e a posición da columna vertebral, pernas e mans son esenciais. NosEstados Unidos, en troques, mediante o contacto desenvolto a partir dasegunda guerra mundial, atopamos unha variedade bastante máis ampla.
Aínda así, aínda que no tema físico haxa diferentes enfoques, na aproximación doutrinal no zazen as diferenzas case non existen. Requírese unha atención constante pero tranquila por parte do practicante. Opensamento libérase; nin pensa nin deixa de pensar. Déixase pasar. Non colle nin rexeita, coma se os refachos mentais fosen nubes que atravesan o ceo sen deixar rastro. Esta contemplación tranquila e atenta levará o seguidor a descubrir a súa natureza búdica: "se deixamos de remover a auga dun estanque, poderemos ao fin ver claramente o fondo".
En xaponés, a esta acción de sentar chámaseshikantaza, que xunto aomushotoku ou ausencia de intención, confórmase así nunha disposición na práctica budista, en que está presente a existencia da "iluminación". É un ensino en que o simple feito de sentar é xa un acto de harmonía chea, de converterse en Buda. Polo tanto, práctica e aprendizaxe van xuntas. Tamén se fala da práctica da non-práctica. O principal expoñente deste ensino é, sen dúbida, o monxeDogen, a obra principal do cal,Shobogenzo, vén ser a guía fundamental de práctica e ensino da escola Soto.
No budismo zen xaponés, a outra escola principal chamadaRinzai está especializada nos chamadoskoan. Oskoan son unha derivación dosgōngān chineses, que literalmente quere dicir 'caso público'. En orixe, facían referencia a diálogos e acontecementos entre mestre e discípulo que eran rexistrados de maneira escrita. Xa no Xapón, a escola Rinzai recolleraos e ampliaraos, e usaraos como técnica de meditación indo máis aló da simple reflexión.
Un koan pode ser unha pregunta sen aparente sentido. Unha cuestión das máis coñecidas é: "Cal é o son ao facer as palmas cunha soa man?". Outra é: "Cal era a túa cara orixinal antes do nacemento?". O practicante investigará este tipo de pregunta cunha concentración total ata que o seu razoamento conceptual quede erradicado, e así poida xurdirprajna, a sabedoría intuitiva. Isto ocasionará un espertar (satori,kensho) á súa natureza búdica.
Ozen non é unha relixión senón unha orixe indefiníbel, emprazado alén das palabras e ideas, e cuxo entendemento só se logra a través da experiencia individual. Todas as relixións teñen unha orixe máis concreta e por isto ozen non ten vínculos con ningunha relixión, nin sequera co budismo. Entón, ozen é a perfección fundamental de todo o que existe e coñecérono todos os santos e sabios en todas as épocas. Así é como ozazen, máis que un método para lle axudar á xente a se liberar, é a maneira en que se expresa a perfección e entendemento da perfección presente en cada individuo.
De acordo cos relatos tradicionais, o zen chegou á China por un monxe hindú ao redor do século VI, denominadoBodhidharma (Daruma enxaponés). Era o 28º sucesor nunha liña de transmisión de ensino que a tradición remonta atéKasyapa, discípulo deBuda.
Como queda recollido no "RexistroJingde de transmisión da luz", embarcouse ao redor do ano520 aC nunha viaxe que o levou até o Reino deLiang, territorio do sur da China. Alá, Bodhidharma tivo unha famosa conversación coemperador Wu, e declarou que as boas accións feitas con intencións egoístas eran inútiles, sen xenes de mérito, e non servían para conseguir a iluminación.
Posteriormente, dirixiuse a un mosteiro preto deLuòyáng, ao leste da China e, segundo a lenda, estivo a meditar ante a parede dun cantil antes de aceptar ningún discípulo. Finalmente, morreu no temploShaolin da montaña Sōng (嵩山少林寺), no condado Dengfeng, provincia deHenan. A montaña Sōng é o cume máis alto das Cinco Montañas Sacras, situadas na provincia de Honan.
Como heroe cultural lendario, a Bodhidharma tamén se o vincula co templo Shaolin e a consecuente difusión dasartes marciais de Asia oriental, especialmente na tradición oral de escolas dekung fu etaijiquan, así como nos populares traballos de ficción do xénerowuxia. Con todo, hoxe sábese con certeza que as artes marciais non estiveron presentes no budismo chinés nin no templo shaolin até bastantes séculos despois. Do mesmo xeito, tamén hoxe sábese que Bodhidharma non estivo literalmente "ante un muro", senón que falaba dun muro como un estado da mente. Os modernos descubrimentos e traducións continúan dando hoxe máis luz sobre as orixes desta tradición budista, sen dúbida unha das máis practicadas no mundo.
Bodhidharma é, xa que logo, o 28º patriarca da liñaxe do budismo zen, ao cal seguirán 6 patriarcas máis, o último dos cales será Huìnéng. Con Huìnéng, acábase a liña do patriarcado zen, pero non a liña sucesoria do zen. Desde Huìnéng, esténdese unha completa xenealoxía que liga mestres, ensinos e mosteiros até chegar aos tempos actuais. Aos mosteiros chineses ou xaponeses, estas complicadas árbores xenealóxicas adoitan ser aínda unha cousa común.
Tradicionalmente, o zen procede doBudismo indio, onde era coñecido como "dhyāna" (ध्यान), termosánscrito para meditación. Posteriormente, monxes xaponeses que estudaban na China aprenderon o zen e levárono ao Xapón, onde xurdiron distintas escolas de pensamento. Este nome foi transliterado enchinés comoChan|Chán (禪 / simplificado no Xapón a 禅); "Chán" pasou ao coreano comoSeon, ao vietnamita comoThiền e ao xaponés como "zen."
Na China, ochan foi influenciado polotaoísmo; da China pasou a Corea e, a través de monxes coreanos, arredor doséculo VII, chegou ao Xapón. É importante salientar que Chan, Seon e zen continuaron a se desenvolver separadamente nos seus países de orixe, e seguen a manter identidades separadas hoxe en día.
Durante os primeiros tempos do budismo chán existía odaoísmo. E á súa vez, o daoísmo foi influído pola nova relixión budista. Esta fusión foi posible herdando aspectos principais doutras escolas, como a importante escola Tintái do mestre Zhìyì. Co mestre Zhìyì, atopamos xa unha perspectiva inmediata da liberación. Os seus tratados sobre "A gran calma e contemplación" influirán durante séculos o resto de escolas e as súas ideas serán centrais á hora de entender o proceso de significación do budismo na China que posibilitará o nacemento do chán.
Outra escola influente na xénese do chán foi a Escola huáyán, hoxe desaparecida, e que foi recoñecida polos historiadores como a escola mahyna máis sofisticada, cunha complexa visión cósmica. A súa concepción da natureza búdica influíu de diferentes maneiras noutras escolas. A principal actividade desta escola é, sen dúbida, o Sutra do Avatamsaka, un enorme e complexo texto sacro definido porDaisetz T. Suzuki como a culminación literaria do budismo mahyna.
AEscola da Terra Pura, de feito, a escola chinesa máis antiga do mahyna, influirá enormemente no zen, aínda que de maneira algo máis tardía. Co transcurso dos séculos, o "chán" e a "Terra Pura" converteranse nas dúas escolas budistas que se repartirán o groso do budismo chinés. E mesmo aparecerán fusións, na práctica, dos dous tipo de budismo.
A base do budismo presente na formación do chán frutifica de maneira espectacular durante adinastía Tang, denominada a miúdo aidade de ouro do budismo chinés. Até entón, podemos falar da existencia de ensinanzas chán pero non propiamente dunha escola chán. Pero, dentro da dinastía Tang, xa se desenvolven completamente os métodos peculiares e especiais do budismo zen. Entre estes métodos, incluíanse diálogos entre mestre e discípulo, a investigación de preguntas, ou a contemplación silenciosa. Un ambiente de protección imperial, especialmente baixo a emperatrizWǔ, estará mesturado cunha certa bohemia das clases acomodadas e con altibaixos na estabilidade social. Todo isto xerará un ambiente de gran creatividade no cal o budismo terá un papel fundamental.
Ao final da dinastía Tang, acontece unha certa decadencia da práctica, e así xa coadinastía Song aparece unha reacción contemplativa que aposta case unicamente polo silencio e, en particular, pola "contemplación silenciosa" (en chinés,mo chao). Con esta, o seguidor medita sentado para descubrir a súa propia natureza. Máis tarde, no Xapón, esta contemplación silenciosa chinesa será denominadazazen, que é hoxe un dos estereotipos da práctica zen máis coñecidos en Occidente.
Mestre chinés Wuzhun (escola línji).
Noséculo XI, o budismo chán xa estaba completamente asentado na China, onde existía unha ampla rede de templos e mosteiros e converteuse, xunto á escola da Terra Pura, nunha das principais escolas. No fluxo histórico de intercambios culturais entre a China, o Xapón e outros países do redor, fóronse creando outras escolas por derivación das chinesas. A pesar de que en cada país o zen desenvolvía as súas peculiaridades, a comunicación entre as escolas zen nos diferentes países foi frecuente e continuada, baixo o forte vínculo dunha historia común.
No budismo xaponés, historicamente, os monxes viaxaban con frecuencia á China para recibir a transmisión de novas ensinanzas de mestres chineses. De volta na súa terra e con esta herdanza de autoridade, estendían as prolongacións das escolas e ensinanzas que coñeceran no continente. Co tempo, adquirían a súa propia personalidade xaponesa. Isto, en realidade, é boa parte do patrón cultural do Xapón, en que a influencia Chinesa é un tema central para entender a súa cultura e relixión. Así, as dúas escolas principais do budismo chán chinés denominadaslínji ecozòng verán o seu paralelo xaponés nas súas respectivas dúas escolas principais do budismo zen xaponés: Rinzai e Sōtō.
Estas dúas escolas xaponesas acapararán co tempo boa parte dun novo rexurdir do budismo no Xapón. Por unha banda, a escolaRinzai seria do agrado das clases feudais. Por outro, a escolasoto vería como a súa práctica sería integrada até certo punto dentro da maneira de vida dossamurais. A escola xa por entón preponderante no Xapón chamadaTendai non se oporía.
Oxardín zen, en xaponéskaresansui é un estilo dexardín xaponés seco, que consiste nun campo de area pouco profunda e que conténarea,grava,rochas e ocasionalmenteherba,bambús,brións e outros elementos naturais, utilizados como forma demeditación polosmonxes zen xaponeses. Son xardíns escena, e polo tanto de dimensións limitadas (como máximo 10 x 30 metros). A area rastrillada representa o mar, ao redor das rochas rastríllase en aneis, coma se estas formasen ondas na auga. O resto do xardín rastríllase en paralelo á plataforma.
Os xardíns zen desenvólvense principalmente durante o períodoMuromachi (1336-1573), en que aparecen os dous ideais estéticos básicos deste xardín:
Yugen: a simplicidade estética.
Yohaku no bi: a beleza do baleiro (así como en música valóranse os silencios). Ten relación cotaoísmo, segundo o cal, o baleiro é a parte útil das cousas (un vaso non é o vidro, senón o baleiro do seu interior).
O xardín zen máis famoso atópase no templo deRyōan-ji, que está situado ao noroeste deKyoto. O xardín de rocha engadiuse ao templo a finais doséculo XV, para prover dun lugar aos monxes para a súa meditación. Dise que este xardín ten un efecto tranquilizador.
Os comentarios críticos asumen unha interpretación moi literal do xardín zen. O termo reflicte o feito de que este estilo de xardín desenvolveuse nos templos do Rinzai zen, algúns dos deseñadores historicamente máis relevantes, como Muso Soseki e Soami, monxes ou practicantes do zen pero o estilo dos xardíns zen tradicionais desenvolveuse durante un período da historia xaponesa en que as prácticas culturais asociadas co budismo zen (como acaligrafía e a pintura de paisaxes) tiñan unha influencia crecente sobre a arte xaponesa no seu conxunto. Esta ampla influencia sobre acultura xaponesa é a razón de que este estilo de xardinaría, que tivo efectivamente a súa orixe en templos zen, chegase a atoparse en casas, negocios e restaurantes.
Aínda que hai unha gran variedade de opinións sobre o valor destes xardíns para a práctica budista, é incorrecto negar que o seu desenvolvemento está estreitamente asociado aos templos do Rinzai zen, particularmente os grandes complexos relixiosos de Kyoto.
O concepto de "xardín zen" é considerado unmito por moitos críticos, e entre eles por expertos en xardinaría e budismo xaponeses. Opinan que é unha creación occidental de finais doséculo XX que non ten fundamento naxardinaría xaponesa. O que si existe, por suposto, a estética do "xardín zen" ou "xardín seco", que non é de ningún xeito exclusiva dos xardíns adxacentes aos templos zen. Os xardíns secos poden atoparse xunto a casas, restaurantes e pousadas. De igual maneira, ao redor dos templos zen atópanse xardíns de diferentes estilos, sen que os xardíns secos sexan máis que un destes estilos.
O termoxardín zen aparece nun libro chamadoOne Hundred Kyoto Gardens, publicado en1935, escrito porLoraine Kuck en inglés. O primeiro uso no idioma xaponés deste termo non se rexistra até1958. Disto, pódese deducir que algúns estudosos xaponeses da posguerra limitáronse a adoptar unha innovación occidental, aceptando o concepto de "xardín zen" porque xa se difundiu entre os estranxeiros.
O libro deWybe Kuiterts,Themes, Scenes & Taste in the History of Japanese Garden Art, publicado en 1988, propón un importante argumento en contra da correlación entre o zen e o xardín zen:
Kuck mestura a súa interpretación historicamente determinada (século XX) do xardín zen coa dun xardín antigo proveniente dun contexto cultural completamente diferente. A súa interpretación resulta así invalidada ... (o xardín medieval) atopou o seu lugar en templos zen e en fogares de guerreiros porque melloraba a súa contorna cultural. É cuestionable que a súa apreciación responda a unha emoción relixiosa, antes de a unha apreciación pola forma.
Kuiterts enmarca o xardín zen dun xeito máis adecuado na perspectiva budista:"(de acordo con Dogen) o mellor xardín para representar á doutrina deBuda seria nada. Como mínimo, non sería un xardín que cun atractivo estético distraese da busca verdadeira da iluminación". Kuitert expón máis críticas ao traducir os comentarios dun monxe, naera Muromachi, enTō-ji: "A xente que practica zen non tería que construír xardíns. Osutra di queBodhisattva Makatsu, que desexaba meditar, primeiro abandonou a vida mundana de facer negocios e xerar riquezas, así como abandonou a tarefa de cultivar vexetais...".
A crenza de que os monxes zen utilizan os xardíns para meditar vese desmentida polo feito que no Xapón os monxes zen case sempre meditan en interiores, de face a unha parede (soto zen) ou no centro da habitación (rinzai), nunca mirando a exteriores. As fotos de monxes xaponeses meditando en xardíns secos son acontecementos preparados.
Borup, Jørn (2008).Japanese Rinzai Zen Buddhism: Myōshinji, a Living Religion.Brill Publishers.
Yampolski, Philip (2003a). "Chan. A Historical Sketch.". En Takeuchi Yoshinori.Buddhist Spirituality. Indian, Southeast Asian, Tibetan, Early Chinese. Delhi: Motilal Banarsidass.
