| |||||
| Localización | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| |||||
| Estado | España | ||||
| Comunidade autónoma | Comunidade Valenciana | ||||
| Provincia | Provincia de Alacant | ||||
| Capital de | |||||
| Capital | Villena | ||||
| Contén a división administrativa | |||||
| Poboación | |||||
| Poboación | 34.385(2024) (99,49hab./km²) | ||||
| Lingua usada | lingua castelá | ||||
| Xeografía | |||||
| Superficie | 345,6 km² | ||||
| Altitude | 505 m | ||||
| Comparte fronteira con | |||||
| Organización política | |||||
| • Alcalde | Fulgencio José Cerdán Barceló(2019–) | ||||
| Identificador descritivo | |||||
| Código postal | 03400 | ||||
| Fuso horario | |||||
| Prefixo telefónico | 965 e 966 | ||||
| Código INE | 03140 | ||||
| Código ARGOS de concellos | 03140 | ||||
| Outro | |||||
| Irmandado con | |||||
| Sitio web | villena.es | ||||
 | |||||
Villena é unha cidade doPaís Valenciano situada no noroeste daprovincia de Alacant que limita conCastela-A Mancha eMurcia polo oeste. É cabeza de partido xudicial e dacomarca doAlto Vinalopó. Está a unha altitude de 504msnm e o seu termo municipal abrangue unha superficie de 345,6 km², polo que é o segundo concello máis extenso da provincia. Con 34.144 habitantes (INE2023) é o décimo municipio máis poboado de Alacant e o vixésimo primeiro da Comunidade Valenciana.
Tense constancia de poboacións na zona desde oPaleolítico medio.[1] Non obstante, está en discusión se a cidade actual data da época visigoda ou é anterior, aínda que con total seguridade existía no século XI, durante adominación musulmá.[1] Tras aconquista cristiá,[2] pasa a serseñorío, principado,ducado e finalmentemarquesado,[1] até que o pobo, alentado polosReis Católicos, se rebela contra omarqués. En 1525Carlos V concédelle o título de cidade.[1] Este é o momento de maior prosperidade económica, como mostran os monumentos que chegaron até os nosos días. A partir doséculo XVI ábrese un período de tranquilidade, só roto polas guerras nas que se verá envolta esta zona deEspaña. Pese a que en 1858 se inaugurou unhaestación de ferrocarril,[3] a economía seguiu sendo esencialmenteagrícola até oéxodo rural dos anos 1960. A partir de entón, omodelo económico cambiou rapidamente e na actualidade a economía baséase principalmente nosector servizos e aindustria, destacando a docalzado, aconstrución e osmobles.[4]
A cidade conserva un importanteconxunto histórico,[5] composto polos seus dous castelos e varias igrexas, ermidas, palacios e prazas, así como un importante patrimonio museístico, no que destaca omuseo arqueolóxico José María Soler. Entre os principais eventos culturais atópanse as festas de Mouros e Cristiáns e o concurso de Novos Intérpretes «Ruperto Chapí».
O primeirotopónimo do que se ten constancia é o «Ad Turres» que aparece nosVasos Apolinares, que foi identificado con algunha dasvilas romanas oupostas do itinerario daVía Augusta, nalgún punto entre Villena eLa Font de la Figuere.[6] Cerca desta última tense constancia dunha torre citada como xa en ruínas no século XIV.[7] En canto á orixe do termo «Villena», hai certa polémica.Menéndez Pidal propón que tería evolucionado dun hipotéticoantropónimoBellius ouVellius e osufixo -ana, tal comoLucena (Lucius + -ana) ouMaracena (Marcus + -ana), que darían a forma romana «Belliana» ouVelliana.[8] Mais nin Belliana nin Bellius se documentaron na época romana, amén de que a evolución de «Belliana» a «Villena» comporta certas dificultadesfonéticas.[9] Polo tanto, Domene Verdú indica que a orixe do topónimo sería o termo بليانة «Bilyāna», netamenteárabe, e significaría «a enchida (porAlá)».[10] Esa forma árabe, documentada a partir do século XI,[1] tería evolucionado de dúas maneiras distintas. Dun lado, seguindo as normas docastelán medieval, a «Belliena», tal como aparece naHistoria Roderici (sobre1180). Esta forma, con todo, desaparecería a raíz da conquista cristiá de1241 a favor da formaBillena, segundo as regras fonéticas propias doaragonés que falarían a maior parte dos repoboadores cristiáns. A partir doséculo XV, e atraída agrafía pola palabravilla debido á xa maioritaria confusión dob e ov entre os falantes de español, consolídase a forma «Villena», que permaneceu inalterada até o momento.
Villena ostenta a categoría histórica decidade, cos títulos de «Moi Nobre, Moi Leal e Fidelísima». DosManueis obtivo o título de «vila» e os de «Moi Nobre e Moi Leal» non se sabe.[11] FoiCarlos V quen lle concedeu o título de «cidade» en 1525, como agradecemento á axuda que prestara a entón vila aos seus avós, osReis Católicos.[1] Tras aguerra de sucesión, na que Villena loitou a favor deFilipe V, este outorgoulle o título de «Fidelísima».[11]
Oescudo de Villena lévase utilizando de maneira tradicional desde, polo menos, 1477, aínda que non tivo a consideración de oficial até o 27 de novembro de 2010.[12][13] O deseño oficial, realizado por profesores enheráldica e catedráticos encabezados por Inocencio Galindo, ten a seguinte descrición:
Dividido en aspa cun quinto cuartel circular sobre o todo. No primeiro cuartel, de azur, hai un castelo de ouro e donxonado de tres torres, aclarado de goles e mazoado de sable mentres que no segundo, de prata, óllase un león rampante de púrpura linguado e uñado de goles. No terceiro cuartel, de goles, apréciase unha man de prata armada dunha espada de prata sumada de medio voo de ouro e no cuarto, dourado, hai tres árbores ao natural arrancadas e terrazadas. No quinto cuartel, de azur con fileira de prata, obsérvanse dous peixes de prata en pau.[13]
Tales símbolos teñen a súa orixe en diversos acontecementos históricos. O castelo do primeirocuartel recorda a súa pertenza histórica áCoroa de Castela, mentres que o león do segundo cuartel e a man alada do terceiro son herdanza do infantedon Xoán Manuel, señor da cidade. Os tres piñeiros do cuarto cuartel e o estanque do quinto fan referencia álagoa de Villena ou áFonte do Chopo, antigamente as maiores fontes de riqueza da cidade, a primeira comosalina e a segunda como fonte de auga doce. A coroa é en lembranza domarquesado de Villena.
Até que se fixo oficial, existiron distintas versións segundo as lexislaturas,[14] así como certa polémica en canto á posición e a onde tiñan que mirar os cuarteis segundo e terceiro.[12]
Villena está situada no noroeste daprovincia de Alacant, na comarca doAlto Vinalopó. Atópase nunha importante encrucillada de camiños entre o País Valenciano,Murcia eCastela A Mancha, ás que se accede en poucos minutos. O seu singular enclave xeográfico, en torno a pobos comoBiar,Sax,La Font de la Figuera,Yecla (Murcia) eCaudete (Castela A Mancha) fixo que, dende a antigüidade, Villena sexa un importante nó de comunicacións coñecido como o "Corredor de Villena",[15][16] de importancia capital desde época prehistórica (aquí accedía aVía Heráclea ao interior daMeseta). Tamén conta o seu amplo termo municipal (345,6 km²), o segundo concello con maior superficie da provincia de Alacant.
Localidades limítrofes
| Noroeste:Caudete | Norte:Almansa,El Camp de Mirra | Nordeste:Fontanars dels Alforins,Fuente la Higuera |
| Oeste:Yecla |  | Leste:Biar,La Canyada |
| Suroeste:Monòver,Pinoso | Sur:Salinas | Sueste:Sax |
A zona pode encadrarse dentro das áreas dos corredores intermontanos ou corredores prebéticos. Pola súa situación e configuración, considérase un altiplano con trazos de transición entre a paisaxe manchega e a levantina.[17]
Polo que respecta á súa xénese, o relevo presente no termo de Villena e comarca está relacionado con dous factores: as condicións climáticas e a tipoloxía do rochedo. A zona está sometida á acción dun sistema erosivo mediterráneo posto de manifesto no ritmo das precipitacións e nas temperaturas, que favorece a formación deglaciares, ramblas ecantís,[1] potenciados pola escasa cobertura vexetal que existe nalgunhas zonas. O predomino de calcarias, margas e arxilas maniféstase nos cumes como o dos Cabezos.
As principais unidades montañosas constitúenas a Serra de Salines, onde se acada a máxima altura no Pico da Capela (Capilla) con 1.123msnm de altitude. Tamén son de destacar os picachos de Cabrera, unha formación illada e bastante abrupta; a Pena Rubia (Peña Rubia), ao sueste; o Morrón e a Serra da Vila (de la Villa), que ten nas súas faldras a cidade.[1]
No termo de Villena atópanse variosvértices xeodésicos de segunda, terceira e cuarta orde. De segunda orde existen dous, un na cota 799 da serra da Vila e outro,[18] o da Capela, a 1237 m de altitude naserra de Salinas, preto do punto onde conflúen os termos de Villena, Pinoso e Yecla.[19] De terceira orde encóntrase enPeña Rubia, o pico do Fraile[20] e o pico de Peña Rubia, o de El Morrón na serra do seu nome,[21] o do Cerruchón en La Serrata (a 666 m);[22] o do Cabezo de Cerdá, próximo aSanta Eulalia,[22] na serra de Sainas, a 1047 m, o de Caire,[23] e o das Albarrizas (705 m),[24] entre outros. Por último, existen varios vértices de cuarta orde, pertencentes á rede xeodésica da Generalitat Valenciana: do Inferno, da Vereda, dos Alorines, de Casa la Noguera, de La Encina...[25] Do mesmo xeito, Villena ten 47 sinais con datos xeodésicos, entre os cales se encontran as redes xeodésicas, as redes de nivelación e a rede de mareógrafos.[26]
Aínda estar preto da costa, as montañas representan un obstáculo para recibir a influencia do mar, e dado que a altitude media está por riba dos 500 metros, dáse un peculiar clima duro.[27] Villena presenta unhas temperaturas extremas que poden oscilar entre os -3 °C e os 35 °C.[28] En xaneiro de 1915 rexistráronse -17,5 °C, mentres que o 3 de agosto de 1932 rexistráronse 42 °C.[27] Pola súa banda, a temperatura media sitúase nos 6 °C no mes de xaneiro, mentres que en xullo e agosto está en torno aos 24 °C. Termicamente Villena presenta as características propias doclima continental dameseta, que se manifesta na existencia dun verdadeiro inverno, e un verán no que se constata un aumento das temperaturas nas horas centrais do día con noites moi refrescantes.
O período de máximas choivas rexístrase durante os meses de primavera e outono con cotas moi baixas: entre 350 e 380 mm. O período entre 1943 e 1962 deu unha media de precipitacións anuais de 348'4 mm.[29] Así, o número de días de choiva no outono en Villena é, máis ou menos, de 11, mentres que a primavera caracterízase por unhas precipitacións de ton máis débil ou moderado.[30] As altas temperaturas e a escaseza de precipitacións, xunto coa irregularidade destas, ilustran a aridez da chaira villaneira, que vai superándose a medida que nos aproximamos cara á parte oriental do Alto Vinalopó.
 Parámetros climáticos medios de Villena (2008-2009) | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Mes | Xan | Feb | Mar | Abr | Mai | Xuñ | Xul | Ago | Set | Out | Nov | Dec | Ano |
| Temperatura máxima media (°C) | 10.7 | 12.8 | 18.3 | 18.5 | 24.2 | 29.3 | 32.1 | 30.7 | 26.0 | 20 | 13.5 | 10.8 | |
| Temperatura mínima media (°C) | 2.8 | 1.3 | 5.1 | 6 | 8.8 | 13.4 | 16.2 | 14.9 | 12.1 | 8 | 3 | 2.6 | |
| Precipitacións (mm) | 24.3 | 10.0 | 52.0 | 16.6 | 2.1 | 0.0 | 1.1 | 0.0 | 7.7 | 37.3 | 26.5 | 11.2 | |
| Fonte: Estación Meteorolóxica de Villena - Los Cabezos[31] | |||||||||||||
Debido á súa gran diversidade fisiográfica e faunística, o patrimonio natural de Villena é de grande importancia no contexto daprovincia de Alacant.[32]
Naserra de Salinas é onde máis abunda a vexetación boscosa –bosque mediterráneo–, conservando amplas zonas de carrascal e densos piñeirais.[27] Noutras serras, de menor vexetación arbórea como son o Morrón ePeña Rubia, predomina a matogueira dominada poloromeu, ocimbro, asabina, otomiño, aaliaga etc., plantas que están amplamente representadas nestas latitudes.[32] Dentro do termo de Villena atópanse tamén ambientes subesteparios –zonas de vexetación moi baixa e aclarada–, acompañando normalmente aos cultivos de cereais, como sucede na paraxe de Los Alhorines.
Existen en Villena tres microrreservas de flora:[33] desde 1994 a microrreserva Cabecicos de Villena e a microrreserva Cova do Lagrimal e desde 2002 a microrreserva Miramontes.[34][35]
Aserra de Salinas é a zona de maior diversidade faunística de Villena, destacando axineta, ogato montés e oxabarín e, entre os animais de caza que habitan o campo, atópanse ocoello e aperdiz. Completan esta relación as aves rapaces diúrnas e nocturnas. Na paraxe dosAlhorines reintroduciuse olagarteiro das torres.[36] Noutras zonas do concello atópanse dúas especies de aves únicas na provincia de Alacant: a ortega e osisón. É moi abundante a presenza dacalandria común,[37] e de diversos tipos depicas,[38] mentres que oalcaraván é máis difícil de encontrar.[39] Existen tamén zonas húmidas na horta de Villena, onde aparecen anfibios e un peixe coñecido comofartet –moi escaso– cuxo único hábitat éMarrocos e o sueste deEspaña.[40]
Os vestixios máis antigos atopados no termo municipal de Villena remóntanse aoPaleolítico Medio, hai aproximadamente 50 000 anos,[1] e encontráronse nacova do Cochino.A continuación do proceso humano atópase na paraxe daHuesa Tacaña (ao oeste daPeña Rubia), podéndose observar aevolución cultural en xacementos como acova do Lagrimal. Darevolución neolítica encontráronse importantes restos na Casa de Lara, representante do poboamento neolítico en chaira,[43] aínda que os vestixios desta época inundan toda a comarca: covas, as socalcos doVinalopó, as ribeiras da antigalagoa de Villena etc. Non obstante, o neolítico tal cal foi curto e nos estratos consideradoseneolíticos xa se atopan sinxelos obxectos metálicos,[43] que caracterizan a chegada daIdade de Bronce, onde os asentamentos xa non se atopan en chairas senón en estratéxicos altos facilmente defendibles. As covas que até aquela foran lugar de habitación, empezaron a reservarse para fins sepulcrais. Entre os xacementos destaca, pola definitiva irrupción do urbanismo, unha das principais cidades do Mediterráneo occidental: oCabezo Redondo, que constituía a fronteira entre acultura argárica e o bronce valenciano. O desenvolvemento alcanzado nesta etapa outorgoulle a Villena un lugar privilexiado neste período da historia, xa que a esta cultura pertence o conxunto coñecido comoTesouro de Villena.[42]
Tras aIdade de Bronce produciuse na zona unha perda de poboación que non tivo recuperación até aIdade Moderna.[44] Non obstante, a continuidade do proceso humano está constatada pola presenza de xacementosibéricos, que tiveron asentamentos no puntal de Salinas, o Zaricejo e a serra da Villa.[43] Non obstante, ditos asentamentos non foron realmente moito maiores que unha aldea.[44] Tamén osceltas deixaron a súa pegada na necrópole de incineración do peñón do Rei (nos Picachos de Cabrera).[43] Non se encontrou ningún núcleo de poboación estable durante a época romana, pero apareceron restos de polo menos catrovilas repartidas por todo o territorio, nas que se cre que a poboación se distribuíu, xa que os poboados ibéricos destruíronse ou abandonáronse.[45] Estas vilas, xunto cos achados monetarios, cerámicos e decenturiación (división da terra en lotes),[46] demostran que a romanización foi intensa na zona, sobre todo debido a que poloval do Vinalopó circulaba avía Augusta.[47] Se ben estas vilas sufriron en certo modo acrise do século III, tiveron un período de florecemento durante os séculos IV e V, o que non se corresponde coas terroríficas descricións da época que nos brindanHidacio eOsorio.[1]
Durante a dominaciónvisigoda, a comarca de Villena formou parte dunha provincia que se correspondía aproximadamente coa antigaCartaxinense. Cando os musulmáns invadiron aPenínsula Ibérica en 711, encontráronse cunduquevisigodo chamadoTeodomiro, que dominaba unha ampla comarca que tiña por centro a cidade deOrihuela.[1] Adóitase considerar que a primeira noticia que se ten de Villena como núcleo de poboación estable na súa localización actual é a dotratado dos musulmáns con Teodomiro no ano 713. Nel noméase, entre outras, a cidade de بلنتلةBlntla ou a súa variante بلنتيةBlntya,[1] que foi identificada por algúns investigadores con Villena, aínda que outros relaciónana conValencia, Valentula (Elx) ou outras localizacións.[9][48] O primeiro testemuño que con total seguridade se refire a Villena é un documento do século XI no que se menciona بليانةBilyāna,[1] nome que deu lugar ao actual en boca dos repoboadores cristiáns.
O territorio de Teodomiro pasou a denominarsecora de Tudmir, e o pacto respectouse até os tempos deAbderramán I, quen o rescindiu unilateralmente.[1] Segundo aHistoria Roderici, en Villena citouAfonso VI aoCid para que o apoiara na conquista deAledo, aínda que esta narración garda varias incoherencias e o feito en si está discutido, xa que é probable que o Cid nunca saíra deOntinyent, onde estaba acampado.[1] O domingo 13 de agosto de 1172 o califaYusuf I acampou nocastelo de Villena, camiño deHuete aMurcia.[1] De entre as circunscricións menores chamadasaqalim (singulariqlim), sábese que polo menos desde oséculo XII Villena foi cabeza dunha delas,[1][49] non aparecendo como tal nas crónicas anteriores, o cal, para algúns autores, indica que Villena se converteu nun núcleo de importancia a partir desta data.[50][51] Esteiqlim exercería a súa xurisdición sobreHisn Yakka (Yecla),Bogarra (Caudete),Beneixama eSax.[52] SegundoIbn Said al Maghribi, Villena era unha cidade con xardíns nos que a auga da antiga lagoa e de numerosos mananciais xogaría un papel predominante.[53] Ademais, sábese da existencia dunhamadrasa da que foi profesor deretórica oxienense Mohamad ben Ahmad ben Hassan arredor do ano 1200 ao fuxir da persecución dos Almorábides.[2][54] Sitúanse dous cemiterios musulmáns na cidade.[1]
O primeiro intento serio de conquista por parte dos cristiáns foi en 1238,[2] aínda que a conquista definitiva tivo lugar en 1240, conXaime I e aCoroa de Aragón. Así pois, incumpríronse pactos anteriores que deixaban na órbita castelá esta praza.[1] Otratado de Almizra en 1244 devolveuna aCastela, e fixaba a fronteira entre Castela e Aragón. Entre 1252 e 1256 creouse oseñorío de Villena a favor deManuel de Borgoña e Suabia.[1] En 1264 Xaime I tivo que volver a intervir para sufocar unhasublevación mourisca promovida polo rei granadinoAlhamar. Manuel de Borgoña e Suabia, que posuíu o señorío a maneira de rei,[1] outorgou en 1270 o foro e privilexio deMurcia eElx e, en 1276, o deLorca.[1]{ Estes outorgamentos dan fe do forte interese do señor de Villena en repoboar a zona.[52] Tras a morte de Manuel de Borgoña e Suabia, o señorío foi herdado polo seu fillo,don Xoán Manuel, segundo señor, príncipe e primeiroduque de Villena. Este concedeulle en 1305 unha feira aos moradores da vila,[52] e xa en 1308 comezou a amurallar o barrio dos cristiáns vellos.[55] O señorío pasou a ser principado en 1333 e en 1336ducado.[1] O ducado pasou finalmente amarquesado,[1] o máis antigo da Coroa de Castela,[56] baixo control deAfonso de Aragón e Foix.[57] Estendíase por parte das actuais provincias deAlmería,Murcia,Albacete,Alacant,Valencia eCuenca, e comprendía vinte e tres localidades.
En 1476 a poboación levantouse contra o marqués Diego López Pacheco, alentada polosReis Católicos, e en 1480 pasou a depender directamente do reguengo e a desfrutar de distintos privilexios. Non obstante, o termo xeográficomarquesado de Villena seguiu utilizándose para denominar esta rexión, dentro do antigoReino de Murcia, polo menos até oséculo XVII.[58] En 1525, o emperadorCarlos V, concedeulle o título decidade.[1][59] Comezou así un período de certa tranquilidade, só crebado polo eterno conflito territorial dosAlhorines, entre Caudete e Villena durante oséculo XVI. Durante aguerra de sucesión entre Austrias e Borbóns, Villena apoiou a estes últimos na figura deFilipe V, o que lle fixo gañar o título de: «Moi nobre, moi leal e fidelísima».[11] A imaxe urbana de Villena a finais doséculo XVIII era a dunha cidade aberta que xa non tiña murallas, como dá a entenderBernardo Espinalt no seuAtlante español.[60]
En 1803 ordenouse desecar alagoa de Villena, da que se obtiveron 1704ha de terra cultivable. Durante aguerra da independencia, Villena foi tomada polomariscal Suchet, das tropasnapoleónicas. Para provocar a rendición das escasas forzas que defendían o castelo da Atalaia, en 1811 Suchet bombardeouno desde o exterior e, ao tomar a fortaleza, fixo voar parcialmente as bóvedas almohades da torre da homenaxe,[61][62] co fin de deixalo inservible para apostar unha gornición. En 1836, tras ter pertencido previamente ás provincias de Murcia e Albacete, Villena incorporouse definitivamente á deAlacant. Coa construción, en 1858, doferrocarril que unía Alacant eMadrid e en 1884 co trazado que a conectaba conCieza eAlcoi (VAY), aumentou significativamente a taxa comercial e empezaron a aparecer as primeiras industrias.[3] No verán de 1888 derribouse a torre do Orejón, eliminando así o último lenzo de muralla que quedaba na cidade.[63]
Desde principios de século o elemento asalariado e xornaleiro adquiriu un forte peso, o que conduciu a unha importante difusión doanarquismo e dosocialismo, como demostran os acontecementos dafolga xeral de 1917, que se saldaron con mortos e feridos.[65] No inicio daguerra civil as autoridades alicantinas enviaron forzas de seguridade a Villena e Almansa para impedir que se estendera a rebelión por estas cidades.[66] Aínda así, nos primeiros días da contenda reinou o caos na poboación e producíronse os maiores estragos.[67] A cidade foi bombardeada en diversas ocasións,[67] co fin de cortar a conexión por ferrocarril entre Madrid e Alacant. En 1937 creouse un organismo económico, oConsello Regulador de Economía Socializada, integrado por elementos daUGT e aCNT, que administraba a socialización de todos os bens intervidos nas diversas actividades produtivas e de distribución.[68] Dada a escaseza de moeda fraccionaria, o Concello viuse obrigado a emitir moeda. Durante 1939, a crise económica intensificouse, o que sumiu a actividade política da cidade nun estado letárxico que finalizou o 29 de marzo de 1939 cando as tropasfranquistas entraron na cidade.[69]
Finalizada a guerra civil, a situación da cidade era crítica, tanto economicamente pola falta de subministración como pola cantidade de infraestrutura destruída que houbo que reconstruír lentamente.[69] A partir da década de 1960 tivo lugar unha explosión demográfica debido á chegada de inmigrantes, sobre todo deCastela-A Mancha eAndalucía.[70] Así pois, entre 1960 e 1970 a superficie urbana creceu sobre un 20% e a construción de vivendas aumentou nun 650%.[71] O 3 de agosto de 1979 precedeuse ao renome de todas as rúas con orixe franquista.[72] O desenvolvemento actual da cidade desembocou nunha boa infraestrutura cultural, como oteatro Chapí, os diferentes museos, o pavillón deportivo municipal, os diversos eventos culturais ou a Casa da Cultura, onde está situada unha das tresbibliotecas da cidade, unha sala parateatro ecine e varias salas de exposicións. Tamén, xunto coa especialización da economía creceu a infraestrutura de servizos. A cidade ten douspolígonos industriais, Rubial, nas proximidades da estación de ferrocarril eBulilla, nas da autovíaA-31,[73] así como con outras zonas industriais nos principais accesos da cidade.[74]
En 2024 o municipio de Villena tiña 34 385 habitantes, segundo cifras oficiais doINE. A gran maioría da poboación vivía na cidade de Villena, e o resto en unidades de poboación, algunhas das cales son consideradas como pedanías, que se encontran esparexidas polo amplo termo municipal, distribuídas como segue:[75]
A poboación de Villena leva crecendo de maneira sostida desde mediados do século XIX, debido principalmente ao desenvolvemento industrial, que contribuíu a manter a poboación de Villena e a que siga sendo un dos grandes núcleos urbanos do interior valenciano.[56] Durante as décadas de 1960 e 1970, grazas ao aumento de fábricas de calzado, a cidade recibiu inmigrantes doutrascomunidades autónomas, sobre todoCastela-A Mancha eAndalucía. Aínda que o crecemento demográfico ralentizouse tras o éxodo rural español, nos últimos anos o crecemento demográfico reforzouse pola chegada de inmigrantesiberoamericanos emagrebís.
| Gráfica de evolución demográfica de Villena[76] entre 1842 e 2021 |
 |
| Poboación de dereito segundo oscensos de poboación doINE. Poboación de feito segundo os censos de poboación do INE. |
Da análise dapirámide de poboación dedúcese o seguinte:
Esta estrutura da poboación é típica noréxime demográfico moderno, cunha evolución cara a un envellecemento da poboación e unha diminución danatalidade anual.
En 2004 a concellaría de Inmigración da cidade creou oPlan de Integración da Inmigración en Villena,[78] que marcaba as directrices para integrar a crecente poboación inmigrante da cidade en todos os ámbitos e así puideran convivir en plano de igualdade co resto da poboación da cidade. A raíz deste plan puxéronse en marcha varios proxectos, como a feiraHumana[79] ou aSemana Intercultural, que en 2009 celebrou a súa quinta edición e se converteu nun referente deste tipo de eventos.[80]
Villena foi sede do encontro de distintas asociacións da Comunidade Valenciana para coordinar esforzos en materia de integración,[81] así como de conferencias e cursos relacionados con esta área. Ademais, en 2009 foi sede da Mostra Internacional de Cine e Dereitos Humanos.[82]
A poboación estranxeiraempadroada suma 3054 habitantes, representa un 8,67 %, moi inferior á media provincial e estatal, sendo as nacionalidades máis numerosas amarroquí (599 habitantes), aromanesa (221), abúlgara (255), aecuatoriana (686) e acolombiana (471).[83]
Villena está gobernada por unha corporación local formada por 21concelleiros elixidos cada catro anos porsufraxio universal que á súa vez escollen unalcalde. O censo electoral está composto por todos os residentes empadroados en Villena maiores de 18 anos e propios de España e dos outros países membros daUnión Europea. Segundo o disposto na Lei do Réxime Electoral Xeral,[84] que establece o número de concelleiros elixibles en función da poboación do municipio, a corporación municipal de Villena está formada por 21 concelleiros. A Casa do Concello villenense está noPalacio Municipal, edificio do século XVI situado napraza de Santiago, no centro da cidade. Porén, ten diversas dependencias noutras localizacións debido á falta de espazo no edificio.
| Lexislatura | Nome | Partido político |
|---|---|---|
| 1979–1983 | Ramón Navarro Díaz | Partit Socialista del País Valencià-PSOE |
| 1983–1987 | Salvador Mullor Menor | Partit Socialista del País Valencià-PSOE |
| 1987–1991 | Salvador Mullor Menor | Partit Socialista del País Valencià-PSOE |
| 1991–1995 | Salvador Mullor Menor | Partit Socialista del País Valencià-PSOE |
| 1995–1999 | Vicente Rodes Amorós | Partido Popular |
| 1999–2003 | Vicente Rodes Amorós | Partido Popular |
| 2003–2007 | Vicenta Tortosa Urrea | Partit Socialista del País Valencià-PSOE |
| 2007–2011 | Celia Lledó Rico | Partido Popular |
| 2011–2015 | Francisco Javier Esquembre Menor | Los Verdes de Europa |
| 2015–2019 | Francisco Javier Esquembre Menor | Los Verdes de Europa |
| 2019–2023 | Fulgencio José Cerdán | Partit Socialista del País Valencià-PSOE |
| 2023– | Fulgencio José Cerdán | Partit Socialista del País Valencià-PSOE |
O resultado de votos e número de concelleiros de cada partido nas eleccións municipais de Villena dende 1979 é o seguinte:
Resultados Eleccións municipais dende 1979 | |||||||||
| Ano | AP/PP | PSPV-PSOE | PCPV-PCE/EUPV | UCD/CDS | LV/BLOC | UPRAV/II | LV+EUPV (ENTESA) | Outros | |
| 1979 | - | 4819 (8) | 3037 (5) | 3883 (6) | - | - | - | CD: 1.155 (2) | |
| 1983 | 5013 (7) | 7450 (11) | 2201 (3) | - | - | - | - | - | |
| 1987 | 3286 (5) | 5173 (7) | 2890 (4) | 2048 (3) | 818 (1) | - | - | CEV: 1.122 (1) | |
| 1991 | 1731 (2) | 5743 (9) | 2201 (3) | 648 (0) | 942 (1) | 1544 (2) | - | AIV 2.377 (4) UV: 292 (0) | |
| 1995 | 6608 (9) | 4332 (5) | 3692 (5) | 240 (0) | 690 (0) | 1126 (1) | - | LID: 934 (1) BP: 148 (0) | |
| 1999 | 7567 (10) | 4304 (6) | 1611 (2) | 146 (0) | 1836 (2) | 1218 (1) | - | LID: 426 (0) | |
| 2003 | 7207 (8) | 6642 (8) | - | - | - | 1628 (2) | 2649 (3) | - | |
| 2007 | 9656 (12) | 5732 (7) | 523 (0) | - | 1608 (2) | 875 (0) | - | G.V.: 340 (0) PSD: 120 (0) | |
| 2011[86] | 8245 (10) | 3303 (4) | - | - | 4061 (5) | 431 (0) | - | VCD: 2.103 (2) PCDP: 162 (0) | |
Naseleccións municipais do 27 de maio de 2007 o PP obtivo unha ampla maioría con 12 concelleiros. Mais, xa en febreiro de 2009, comezaron os problemas entre os 6 concelleiros afíns aJosé Joaquín Ripoll Serrano (presidente daDeputación Provincial deAlacant), que incluían á mesma alcaldesa, Celia Lledó Rico; e aos 6 afíns aFrancisco Camps (Presidente da Generalitat Valenciana).[87] A confrontación chegou até tal punto que o 21 de setembro de 2009, o concelleiro campista Juan Richart e Isidro Gozálvez, marido da concelleira ripollista María José Hernández, se viron envoltos nunha pelexa que acabou concontusións e sendas denuncias ante aGarda Civil.[88] Así mesmo, o 28 de decembro Celia Lledó viuse obrigada a paralizar un pleno municipal no que quedara en minoría debido á ausencia de catro dos seis concelleiros campistas, dous deles por cuestións persoais, o que foi cualificado poloPSOE de «atropelo á democracia», xa que non se trataba da primeira ocasión que a alcaldesa desconvocaba un pleno por estes motivos.[89] Mais a crise real estalou o 26 de xaneiro de 2010 cando cinco dos concelleiros populares presentaron a súa renuncia a seguir no grupo do PP,[90] o que se fixo efectivo o día 27 de xaneiro, ficando o PP en minoría, con 7 concelleiros socialistas, 5 non adscritos e 2 dos Verdes.[91] Celia Lledó achacou a «intereses persoais» a renuncia dos concelleiros campistas, mentres que estes alegaron a «incapacidade da alcaldesa para manter un diálogo e unha colaboración sincera».[92] O PSOE, que descartou unha moción de censura,[93] viviu tamén o 28 de abril de 2010 unha forte crise interna ao dimitir 13 dos 24 membros da executiva local, entre eles o edil José Ayelo e o vicesecretario xeral, Pedro Miguel Agredas.[94] O alcalde deXixona e responsable de Política Municipal daprovincia de Alacant, Ferrán Verdú, asumiu a dirección da xunta xestora do PSOE de Villena, co fin de dar solución á crise interna.[95]
Villena é a cabeza dopartido xudicial número 7 da provincia de Alacant, cunha demarcación que abrangue a cidade máis as outras poboacións da comarca doAlto Vinalopó: Beneixama, Biar, El Camp de Mirra, La Canyada,Salinas e Sax.[96] Na actualidade (2010) dispón de 3 xulgados de Primeira Instancia/Instrución, e o xulgado de Vixilancia Penitenciaria número 3, as dependencias xudiciais atópanse na rúa Sancho Medina, 13.
Foi xa durante aIdade Antiga cando se xeneralizou o sistema decultivos que se impón na paisaxe local:cereais,oliveiras,vides e froita de secaño. Estes foron obxecto de comercio desde aIdade Media coas veciñas terras deCastela eValencia. A paisaxe agraria impón unha gandaría esencialmenteovina,caprina emulas, que debeu acadar certo desenvolvemento en épocaandalusí.[29] Durante a Idade Media produciuse unha intensificación xeral, especialmente do gando ovino. A partir doséculo XV hai constancia da existencia de gandobovino,cabalar easnal. Importante foi a explotación das colmeas para obtermel, polo menos desde oséculo VIII, xa que formaba parte dos impostos que se especificaban nopacto de Teodomiro, e a súa utilización intensificouse sobre todo até oséculo XIX.[29]
O desenvolvemento doregadío chegou a principios doséculo XVIII coa redacción de dúas ordenanzas sucesivas cunha exhaustiva regramentación. En 1803, o desecamento dalagoa aumentou as posibilidades de contar con terras regadas.[29] Os cambios doséculo XIX, principalmente a desvinculación dasdesamortizacións eclesiástica e civil, apuntaron a un importante traspaso das terras do clero, os municipios e a pequena nobreza a elementos da burguesía autóctona e forasteira. A vide ocupaba en 1775 un total de 1088hectáreas e oviño vendíase enMurcia eMadrid ou ben se embarcaba enCartagena eAlacant con destino aFrancia eAmérica, mentres que outra parte se convertía enaugardente.[56] Este proceso de concentración burguesa da propiedade facilitou na segunda metade do século XIX o desenvolvemento capitalista, co cultivo de produtos comerciais, como avide, ashortalizas, osfrutais e, en menor medida, aoliveira. Para esa expansión, tamén xogou un papel moi importante o ferrocarril Madrid-Alacant.[29] A finais do XIX a vide ocupada unha extensión de 9000 hectáreas, pero a cantidade reduciuse a 8000 despois das diversas crises defiloxera. A economía de Villena foi basicamente agraria até a década de 1950.[56]
O sector agrario, baseado tradicionalmente nas abundantes augas, veu como estas descendían notablemente debido á sobreexplotación dosacuíferos ao longo doséculo XX.[97] En 1972, tan só 1630 persoas se dedicaban á agricultura en Villena.[98] A superficie cultivada diminuíu de 19 700 hectáreas en 1975 a 14 100 en 2003, das que 5200 están en rego e o resto en secaño. A vide, á que en 1945 se dedicaban 8000 hectáreas segue sendo, con 4185, o cultivo máis estendido, seguido polos cereais (3600), a oliveira (2575) e a amendoeira (1258).[56] Seguiron tendo certo peso cultivos de produtos hortícolas:cenorias,espinacas,leitugas,coles etc. efroitas:mazás,cereixas,peras, eameixas, entre outras.
Assalinas do termo foron explotadas desde aIdade de Bronce e foron propiedade real durante a práctica totalidade da Idade Media até finais doséculo XVIII.[29] Xa noséculo XVII desenvolvéronse, xunto coa actividade agraria, actividades industriais ligadas a ela:muíños fariñeiros, téxtiles de fibras vexetais edestilerías.[29] A industria da primeira metade doséculo XX estaba baseada na fabricación delenzos ecolchas dela, así como en viños, augardentes e aceite. Tamén había un sector dedicado á produción de calzado (alpargatas deesparto exute) que empezou a derivar cara ao calzado de neno na década de 1950.[56]
O forte peso que adquiriu o elemento asalariado e xornaleiro a principios do século XX conduciu a unha importante difusión doanarquismo e dosocialismo cunha actuación clara en momentos precisos como afolga xeral de 1917, ao arrancar os obreiros as vías férreas e cortar as comunicacións telegráficas e telefónicas así como a subministración eléctrica, causando así feridos e mortos.[65][99] Esta actitude non variou naSegunda República, xa que durante aguerra civil, en Villena desenvolveuse unha experiencia única en toda a Comunidade Valenciana ao crearse oC.R.E.S., un organismo económico, integrado por elementos daUGT e aCNT, que administraba a socialización de todos os bens intervidos nas diversas actividades produtivas e de distribución.[68] O período franquista supuxo unha desmobilización xeral da poboación obreira a través daOrganización Sindical, que en Villena contou cunha das súas sedes comarcais e con grande actividade centrada naformación profesional, actuación deEducación y Descanso e creación de diferentes servizos.
O desenvolvemento industrial de Villena na segunda metade doséculo XX centrouse, a parte das actividades de consumo local, no sector docalzado, así como nomoble e otéxtil e posteriormente aconstrución, o que contribúe a explicar o progresivo crecemento demográfico, cunha forte atracción migratoria.[101] Xa en 1972 as principais actividades económicas eran: o calzado, que empregaba a 3500 persoas en 150 empresas, a construción, que empregaba 730 en 70 empresas e os transportes, que empregaban a 450 persoas.[98]
A principios doséculo XXI, a principal industria de Villena seguía sendo o calzado (infantil no seu 90%),[4] constituíndo o 5% da produción estatal de calzado. Non obstante, nos últimos anos veu reducido o seu peso polo aumento depequenas e medianas empresas auxiliares da construción (pavimentos,revestimentos,ladrillos,electricidade etc.), impulsadas polo aumento da construción tanto na costa como nas zonas próximas de interior. Este sector é o que se viu máis afectado polacrise económica. Pola súa parte, conservan a súa relevancia as industrias do moble, o téxtil, ascárnicas, asartes gráficas e aartesanía. En canto á industria agroalimentaria, aglutina un conxunto de industrias transformadoras dos produtos para a súa posterior comercialización,[4] predominando a produción deviño a partir deuvamonastrell, de gran rendemento cara á vinificación pola súa cor e o seu alto grao alcohólico (14-15 graos).[56]
Desde aIdade Media, o desenvolvemento comercial viuse facilitado por unha serie de privilexios e pola celebración defeiras, aínda que a verdadeira expansión comercial veu favorecida pola apertura doferrocarrilMadrid-Alacant en 1858 e dos Ferrocarrís de Villena a Alcoi e Yecla en 1884.[29]
Osector servizos era a principios doséculo XXI o principal motor económico, constituíndo o 71% das actividades comerciais da cidade en 2001.[4] Este atópase principalmente concentrado arredor do comercio de confección, calzado,electrodomésticos, así como tamén actividades profesionais como asasesorías, as axencias inmobiliarias e a administración etc. Así pois, Villena é o centro económico da comarca,[102] aínda que tamén doutras localidades máis distantes comoBanyeres,Font de la Figuera eCaudete.[103] Mais, para localidades algo máis afastadas, compite fortemente con outros centros de atracción económica comoElda-Petrel eAlcoi.
En canto ao turismo, o 20 de decembro de 2010, inaugurouse un Centro de Recepción de Visitantes ante o castelo da Atalaia.[104] Este proxecto enmárcase no Plan de Dinamización do Produto Turístico de Villena, aprobado en 2006 que ten a finalidade de aumentar o número de visitantes.[105] O 7 de xullo de 2006, Villena foi declarado «municipio turístico» polaGeneralitat Valenciana.[106]
Villena está situada no enclave coñecido como Pasillo de Villena ou Corredor do Vinalopó, o que favoreceu o desenvolvemento dunhas boas infraestruturas nas redes de comunicación porautovía, que a unen coaMeseta e aCosta alacantina, así como conAndalucía, aComunidade Valenciana eAlcoi.[107] Ademais, a través dunha serie de estradas locais e comarcais, comunícase cos pobos veciños que forman a comarca natural do río Vinalopó e coas daAlcoià-Comtat, oVal de Albaida como tamén coas poboacións limítrofes das provincias de Murcia e Albacete, como sonYecla eCaudete.[108] Así pois, tárdase unha media de 40 minutos en acceder a Alacant e oaeroporto de l'Altet, e dunha hora en acceder a cidades comoValencia,Murcia eAlbacete.[100]
Estradas polas que se accede directamente a Villena[108]
| A-31 Une aA-3 con Alacant |
| CV-799 Une Villena eOnil. |
| CV-809 Une Villena eCaudete. |
| CV-81 UneOntinyent con Villena eYecla |
| CV-813 Une Villena e Portichuelo. |
| CV-814 Une Villena ePeña Rubia. |
Outras estradas[108]
| N-344 UneAlmería con Font de la Figuera e enlaza naA-31. |
| CV-656 Une Fontanars dels Alforins e a A-31. |
| CV-808 Une La Encina e a A-31. |
| CV-812 Une Las Virtudes e aCV-81. |
Villena conta cun servizo de autobuses urbanos que percorren as seguintes liñas:[109]
| Liña | Percorrido |
|---|---|
| Morenica - San Francisco | |
| Morenica - San Francisco - Centro Sanitario Integrado | |
| Rúa Ferriz - Quintín Esquembre | |
| Rúa Ferriz - Centro Sanitario Integrado |
A través dos servizos de diferentes compañías, Villena está conectada diariamente con Alacant, València, Murcia e Madrid así como cun bo número de concellos da provincia. Durante os días laborables hai servizos ás vilas da comarca e da área circundante (Banyeres, Beneixama, Biar, El Camp de Mirra, La Canyada e Yecla).
Villena conta no seu municipio con dúas estacións de ferrocarril desde 1858, aestación de Villena no casco urbano e aestación de La Encina, na pedanía homónima. Na estación de Villena teñen parada os trens de longo percorrido Talgo e Alvia, o tren internacional Mare Nostrum (que circula entreLorca eMontpellier) e os rexionais Valencia-Alacant, Valencia-Murcia, Valencia-Cartagena e Alacant-Cidade Real. A estación de La Encina foi un importante nó de comunicacións entre Madrid, Alacant e Valencia até a década de 1970, cando a súa importancia caeu ao construírse unha variante entre Alacant e Valencia que fixo innecesaria a parada en dita estación.
A liña deAVE entre Madrid e Alacant conta cunha parada en Villena cunha superficie de 2500 m². Esta estación serve a uns 500 000 usuarios potenciais de toda a comarca e localidades veciñas de Murcia e Albacete e fomentou a actividade industrial no norte da provincia de Alacant.[110][111]
Villena contaba en 2009 con 11 centros deeducación primaria, 9 delespúblicos (1 especializado eneducación de adultos) e 3 delesconcertados, nos cales é posible cursar aESO. Desde 1981 a cidade conta tamén cun centro deeducación especial.[112]
En canto áeducación secundaria, Villena conta desde 2008 con tresinstitutos de Educación Secundaria. Era esta unha reclamación histórica da cidade, xa que até ese momento as escolas públicas víanse obrigadas a impartir só o primeiro ciclo da ESO por falta de aulas nos institutos. Nun destes, ademais da ESO e oBacharelato pódense estudar diversos módulos deformación profesional. Tamén existe na cidade unconservatorio profesional de música, fundado en 1984, que organiza o concurso de novos intérpretes «Ruperto Chapí» xunto coa concellaría de Educación.
Así mesmo, desde 2004 funciona a Sede Universitaria de Villena,[113] dependente daUniversidade de Alacant, que organiza diversas actividades culturais comoconferencias, presentación de libros ou cursos formativos. Entre eles destacan os cursos de verán organizados polaRede de Universidades Instituto Joan Lluís Vives.
Os primeirosxornais publicados en Villena foronLa Esmeralda eEl Hijo de Villena ambos de 1881.[114] Pouco despois apareceuEl Orejón, que empezou a publicarse o 3 de setembro de 1885, e autocualificábase como «inofensivo, cándido y simplón hasta dejarlo de sobra». O seu ton desenfadado e ameno convertérono nun dos periódicos máis lonxevos da cidade, dado que seguiu editándose até 1917.[115] Anos despois, en 1891 xurdiu a revistatradicionalistaLa Verdad Católica.[116] Entre os periódicos máis importantes estiveron os que se publicaron no seo dos movementos obreiros, comoVillena Obrera (1912-1913) —que tivo que cesar debido ás pugnas entresocialistas eanarquistas e ás crecentes polémicas cos tradicionalistas— ouLa Voz del Obrero (1919),[117][118] órgano daFederación de Sociedades Obreiras. Desta época son tamén os semanarios de interese xeralVillena libre eVillena Joven.[119]
Actualmente en Villena edítase un xornal semanal en papel,El Periódico de Villena,[120] e dous xornais mensuais:El periódico de la Comarca,[121] ePortada.info.[122] Os tres contan coas súas respectivas versións dixitais. O seu alcance é comarcal, aínda que dedican a maior parte do seu espazo á cidade e as súas pedanías. Tamén os periódicos provinciaisDiario Información[123] eLas Provincias de Alicante[124] cobren as novas máis importantes de Villena. En canto á prensa dixital, o periódico máis antigo éVillena.net,[125] que empezou a súa andaina en 2001, mentres que o máis visitado en 2010 era a versión dixital deEl Periódico de Villena.[126]
En 2009 había no casco urbano de Villena tres emisoras de radio:Radio Villena Ser, dependente daCadena SER,[127]MQR (Más Que Radio), dependente daCadena Cope,[128] eRadio Interior Villena.[129]
Polo que respecta á televisión, a cadeaIntercomarcal TV cobre eventos doAlto Vinalopó,Vinalopó Medio,Alcoià e zonas circundantes.[130] Dedica un importante espazo a novas e eventos referentes a Villena, dada a súa condición de centro administrativo e económico rexional.
Determinar a orixe urbanística do núcleo de Villena non é tarefa fácil, dado que os datos anteriores aoséculo XIII son moi escasos e as escavacións arqueolóxicas non foron concluíntes. As teorías máis aceptadas afirman que, ou ben o núcleo apareceu nos últimos períodos da épocavisigoda ou ben se conformou a partir da conquista árabe.[9] En canto á súa localización, crese que o núcleoandalusí máis antigo se encontraba na zona do actual barrio de Rabal que se estende ao oeste da igrexa de Santa María, baixo cuxo terreo debeu atoparse amesquita. Esta idea refórzase polos achados de vivendas de labranza doséculo XII eXIII que se encontraron en diversos puntos arredor da igrexa de Santiago, que foi o centro da cidade cristiá, o que parece indicar a existencia dun asentamento rural situado uns 200 metros ao norte do casco principal.[150]
Os novos poboadores cristiáns que foron chegando a Villena desde o momento daconquista cristiá establecéronse arredor da actual igrexa de Santiago, como demostra o tipo de urbanismo ortogonal coas rúas dispostas en posición radial formando bloques regulares cunha parcelación clasicamente medieval.[150] O centro da cidade trasladouse a esta área, que posteriormente se amurallou por orde dedon Xoán Manuel.[151] Así pois, o antigo núcleo árabe converteuse nun arrabalde do novo núcleo amurallado cristián (de aí o nome de Rabal que segue tendo hoxe en día) e alí concentrouse a poboación musulmá,xudía e de cristiáns novos. O eixe entre os dous espazos de poboación sería a praza Maior, na cal se celebrarían os mercados, en cuxas inmediacións se atopaba o pósito e onde se celebraban os consellos, ao pé dunha torre da chamadaPorta da Vila, que posteriormente sería coñecida comotorre do Orejón.[150]
A finais doséculo XVIII Villena xa non tiña murallas. O xeógrafo españolBernardo Espinalt descríbea así no seuAtlante español:
A antiga cidade de Villena está situada nunha espazosa campiña, [...] a catorce leguas de Murcia, a súa capital. É cidade aberta; e aínda que antigamente tiña tres portas, a día de hoxe pódese entrar por moitas partes, por estar caídas as murallas; mais consérvase unha, chamada da Villa, sobre a que está colocada a Torre do Reloxo: [...] Coñécese ser moi antiga pola arquitectura do castelo, que aínda se conserva no máis alto dunha serra intricada, que era Atalaia en tempo dos Mouros. [...] Ten catro prazas, catorce rúas principais, diversas ruelas, e dous mil veciños, divididos en dúas Parroquias. [...] [Ten] outro Convento de Agostiños Calzados da Provincia de Andalucía, que está distante unha legua da Cidade, onde hai colocada unha Imaxe da nosa Señora das Virtudes, Patroa desta Cidade; un bo Hospital, e doce Ermidas, e varios Paseos. [...] Hai dentro da Cidade varias fontes, e entre outras, a do Chorro, a da Escuela, e a do Maestro, cunha auga que pasa por debaixo dunha Ponte, que é o paso do camiño carreteiro de Madrid, Valencia, Cataluña, Aragón, Alacant e as Andalucías [...].[152]
No verán de 1888 derribouse por insegura, aínda que cunha considerable oposición popular, a torre do Orejón, que fora todo un símbolo da cidade desde varios séculos atrás. Co derrubamento, eliminouse o último lenzo de muralla que quedaba na cidade e ensanchouse a rúa Maior, unha das principais arterias da cidade naqueles anos.[63] O crecemento posterior da cidade fíxose principalmente cara ao norte, ao longo da estrada deMadrid, e entre os espazos baleiros que quedaban entre o núcleo histórico e a liña do ferrocarrilMZA inaugurada en 1858. A apertura a finais doséculo XIX do ferrocarrilVAY limitou o crecemento polo sur e o leste, que a partir deste momento se concentrou case exclusivamente no norte.
Na segunda metade da década de 1940 tiveron lugar as obras de lastrado e sumidoiros das principais rúas da cidade, incluíndo o lastrado total da chamada Porta de Almansa (cruzamento de rúas onde estivo situada esta porta) até a praza María Auxiliadora. En 1954 construíuse o barrio da Constancia, preludio da grande explosión demográfica que tivo lugar a partir da década de 1960, debido á chegada de inmigrantes, sobre todo deCastela-A Mancha eAndalucía.[70] Así pois, entre 1960 e 1970 a superficie urbana creceu sobre un 20% e a construción de vivendas aumentou nun 650%.[71] En 1961 construíuse o barrio de San Francisco de Asís co fin de ofrecer vivendas aos sectores máis castigados economicamente. Este feito fixo que fora chamado popularmente «poboado de absorción» e actualmente se coñeza como «el Poblao». A supresión doferrocarril de vía estreita de Cieza a Alcoi permitiu a mediados dos sesenta o ensanche de Villena en dirección sur.[56]
O aumento da poboación, así como o cada vez maior parque móbil, provocou un grande aumento de tráfico no centro da cidade, o que provocou que en 1978 se escavara un túnel naserra da Vila co fin de construír unha variante á estradaN-330, precursora da actual autovíaA-31, cunha das súa calzadas circulando polo mesmo túnel.[153] Un dos principais problemas urbanísticos que se viu dando desde entón é a compresión do casco urbano entre a liña do ferrocarril e a autovía, que fixo adoptar á cidade unha forma alongada que provoca grandes problemas de tráfico no centro.[154] Isto produciu que, polo menos desde 1988, se fixera unha proposta de soterramento das vías,[155] reclamación que segue aínda vixente.
Os pratos típicos de Villena caracterízanse por seren de orixe campesiña e humilde, e polo tanto, altamente calóricos para combater os fríos da rexión como osgazpachos manchegos, asfabas con alcacís, oarroz con coello, apaella de pata e callos ou otriguico picao, entre moitos outros. A este último prato refírese, ademais, unha coplilla popular que vai nomeando os diversos ingredientes que o compoñen. A gran maioría deles están influenciados pola tradición gastronómicamanchega e mediterránea.[178]
Cabe destacar o prato máis simple e quizais o máis apreciado polos villenenses: agachamiga. É tradicional que a elaboren os homes, nunhatixola con asa longa e posta sobre unhatrepia. Nela mestúranseaceite de oliva,allos,fariña, auga esal e remóvese pacientemente até conseguir unha especie detortilla. Adoita degustarse na mesma tixola e, como coloquialmente se di, de «mojaíca y p'atrás», é dicir, tomando unha porción e deixando a vez a outro comensal.
Ademais, arepostería conta tamén cun bo número de pastas tradicionais como son ossequillos, osrollicos de viño, osamendoados ou astoñas, que complementan o panorama culinario da cidade.[178]
Villena estivo dedicada ao cultivo davide e á elaboración deviños desde tempos inmemoriais. A principios do século XX existían na cidade numerosas bodegas, que exportaban os seus produtos por ferrocarril até oporto de Alacant. Afiloxera en principio e as posteriores crises económicas do primeiro terzo de século (véxase:Historia do viño), unidas á constante implantación do viño embotellado, provocaron unha redución do cultivo da vide e do número de bodegas.[179]
Aínda así, a pesar de que o número de hectáreas cultivadas e de empresas teñan diminuído ao longo dos últimos anos, a calidade dos caldos mellorou. Hoxe en día, as bodegas experimentan con novas variedades de uva, como aCabernet Sauvignon ou aMerlot, ambas francesas, que conseguiron adaptarse perfectamente á climatoloxía, á altitude e ás condicións do terreo. Nos últimos anos estanse realizando experiencias de crianza en barricasbordelesas decarballo.
Destaca pola súa calidade ofondillón ou «viño das parteiras», xa que era costume regalarllo ás nais que acababan de ter fillos. Trátase dun viño de sobremesavarietal, elaborado conuva monastrell, que debe permanecer dez anos en barrica de carballo, e que foi cualificado polaUnión Europea como un dos cinco viños de luxo.[180] Son dignos de mención tamén os tintos novos, os crianzas e oscoupages de Monastrell con variedades francesas, así como os brancos secos ou os olorosos deMoscatel.
As bebidas alcohólicas de maior tradición en Villena son as seguintes:
Ademais, a raíz da empresa que creou en 1922 Ricardo Menor Hernández popularizáronse moito as dúas bebidas seguintes:[181]
A aparición de Villena en obras literarias remóntase aoséculo XIII, ao ter sido xa citada na obra xeográfica deIbn Sa'īd al-Magribī,Al-Mugrib fī ḥulā al-Magrib (المغرب في حلى المغرب). Esta obra editounaDar al-Mu'arif noCairo en 1953, e posteriormente editouna en castelán o Instituto de Estudos Alacantinos. O último dos capítulos da epígrafe «O libro dos beneficios acerca dos adornos do reino de Tudmir» comeza así:
«Libro da ductilidade. Acerca dos adornos da cidade de Villena: Cidade bela de aspecto, posuidora de auga e de xardíns, no norte de Murcia».[53]
Logo engade que Villena é berce deAbū l-Hasan Rāshid ibn Sulaymān, que chegou a ser secretario do emir de Murcia. Isto confírmanos que a cidade seguía pertencendo ácora de Tudmir no século XIII, e infórmanos acerca da fama dun dos seus habitantes.[182] Tamén aparece citada porIbn Al-Abbār na súaTakmila, na que conta o seguinte:[50]
«Abu Abdallah Muhammad ben Ahmad [...], de Xaén [...] Ibn'Iyyad, que transmitiu tradicións que aprendeu del, di: coñecino en Bilyāna, [cabeza de] un dos distritos de Murcia; creo que tivera que saír da súa terra por mor dos sanguentos conflitos que estallaron en época da caída do réxime dos almorábides».[51]
Despois da Reconquista, noséculo XIV, aparece noLibro de la caça (entre 1325 e 1326) deDon Xoán Manuel. Nel, que se trata a arte dacinexética, dáselle especial importancia a Villena e á súa antigalagoa.
«Et Villena ay mejor lugar de todas las caças que en todo el Regno de Murçia. Et aun dize don Iohan que pocos lugares vio el nunca tan bueno de todas las caças, ca de çima del alcaçar vera omne caçar garças e anades e gruas con falcones e con açores e perdices e codornices e a otras aves llaman flamenques que son fermosas aves e muy ligeras para caçar sinon porque son muy graves de sacar del agua ca nunca estan sinon en muy gran laguna de agua salada; et liebres et conejos. Otrosí, del alcaçar mismo veran correr montes de javalis et de çiervos et de cabras montesas. Et dice don Ihoan que todas estas caças fizo el yendo a ojo del alcaçar, et dize que tan açerca matava los javalis que del alcaçar podia muy bien conosçer por cara al que ante llegava a el. Et dize que sinon por que ay muchas aguilas et que a lugares en la huerta ay muy malos pasos, que el diria que era el mejor lugar de caça que el nunca viera».[1]
Xa no século XX,Azorín, que era natural deMonòver, dedica un espazo no capítulo «Donde escribí este libro» da súa obraLas confesiones de un pequeño filósofo (1904) a falar sobre a provincia de Alacant:[183]
«O verdadeiro Alacant, o castizo, non é o da parte que linda con Murcia, nin o que está próximo a Valencia; é a parte alta, a montañosa, a que abrangue os termos e xurisdicións de Villena, Biar, Monòver e Pinoso. Nun destes sitios está a casa na que eu escribín este libro».[184]
O mesmo autor, na súa obraAntonio Azorín (1903) describe brevemente as características de Villena, aproveitando unha visita dos personaxes:
«Sarrió e Azorín foron a Villena. Esta é unha cidade, vetusta, pero clara, limpa, sorrinte. Ten calellas tortuosas que reptan monte arriba; ten vías anchas sombreadas por plataneiros; ten vellas casas de pedra con escudos e balcóns voadizos; ten unha igrexa con filigranas do Renacemento, cunha soberbia reixa dourada, cunha torre puntiaguda; ten unha praza onde hai un fondo estanque de augas diáfanas que as mulleres baixan por unha ancha gradería a coller nos seus cántaros; ten un castelo que aínda conserva a torre da homenaxe, e en cuxos salóns Don Diego Pacheco, gran protector dos mouriscos, vería ondular o corpo serpentino das troteras».[185]
O novelistaMax Aub na súa obraLa calle Valverde (1961), ambientada no Madrid da preguerra, conta o que segue dun dos personaxes:
«Agustín Morales era toledano, de familia de humildes doceiros. O negocio non prosperaba porque o mazapán se facía xa, principalmente, en Xixona e até en Logroño... Estudou o bacharelato a trompicóns; tras gañar tres flores naturais, en Alcoi, Úbeda e Villena, descubriu o ultraísmo...».[186]
Villena atópase dentro dopredominio lingüístico oficial de español xa que a cidade, pese a ter sido conquistada porXaime I, pertenceu aCastela até 1836, ano no que pasou a formar parte daprovincia de Alacant. Polo tanto, e polas cuestións históricas que envolveron a situación dovalenciano, a potenciación do uso deste último en Villena non comeza até a formación daComunidade Valenciana, en 1982.
Segundo o censo de 1991, o 65,9% da poboación doAlto Vinalopó pertencía a Villena, e o grao de coñecemento do valenciano distribuíase do seguinte xeito:
| Grao de coñecemento de valenciano no Alto Vinalopó (1991)[187] | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Enténdeno | Sábeno falar | Sábeno ler | Sábeno escribir | ||||||||||||||||
| Villena | 29,9% | 5,1% | 3,4% | 1,0% | |||||||||||||||
As cantidades eran mínimas comparadas coas doutras poboacións da comarca comoLa Canyada ouBiar, onde case o 100% da poboación o entendía e aproximadamente o 90% sabíao falar, e eran menores incluso que as deSax eSalinas, os outros dous municipios de predomino español.
Debido a que desde 1991 aumentaron as medidas para a difusión do valenciano en toda a Comunidade, produciuse un aumento da presenza do valenciano en Villena. En 2001 as cifras publicadas polaConselleria d'Educació para toda a comarca eran sobre un 20% de media maiores que as de 11 anos antes, tendo en conta que o 15,6% da poboación pertence a municipios valencianofalantes.
| Grao de coñecemento de valenciano no Alto Vinalopó (2001)[188] | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Enténdeno | Sábeno falar | Sábeno ler | Sábeno escribir | ||||||||||||||||
| Alto Vinalopó | 69,37% | 24,47% | 26,07% | 12,41% | |||||||||||||||
A ampla maioría da poboación de Villena fala español como lingua habitual e xeralmente como lingua materna. Mais o español falado en Villena ten certas características propias que o encadran como unha variedade do norte dodialecto murciano. Ao igual que sucede con este, tras a paulatina desaparición doanalfabetismo (aínda importante na zona a principios doséculo XX), a elevación da idade deescolarización obrigatoria e o crecente peso dosmedios de comunicación, os trazos tradicionais fóronse perdendo. Entre os estudos sobre o español de Villena hai que destacar oDiccionario Villenense de José María Soler, no que recompilou miles de voces non existentes no español estándar ou que posúen outros significados ou usos en Villena, amén de centos de frases feitas e expresións coloquiais. Do mesmo autor é oCancionero popular de Villena, onde recopila máis de 2500 textos (partituras,romances,coplas etc.) tradicionais da cidade e a súa comarca.[189] Desde finais do século XIX viñéronse escribindo textos en «villenero», de entre os que cabe destacar asCharraícas del Paseo deAlfredo Rojas Navarro.[190]
No que se refire ao léxico, destaca un bo número dearabismos que non existen ou evolucionaron de forma distinta no español estándar (alhábega, «alfábega»;alcacil, «alcachofa»;corfa, «casca»;majarra, «hucha»;zafa, «palangana»). Así mesmo, tamén inclúearcaísmos debidos á súa distancia xeográfica da Corte, e un certo número dearagonesismos, entre os cales quizais o máis usado é perigallo «escaleira de man», procedente dobaixo latín *pertigaculu. Mais a maior parte do léxico propio procede docatalán. Estes termos pódense determinar con bastante facilidade en que período foron introducidos debido ás reformas fonéticas que se deron no español. Así, palabras co son /χ/ comogemecar (cat.gemecar) «xemer» ousolaje (cat.solatge) «pouso» son anteriores ao século XV, mentres quemenchuga (cat.menjuga) «comida» ourebuche (cat.rebuig) «reboutallo» son posteriores. En canto ao son /θ/ é curioso o caso do termo cataláncalze «gárgol», «xable», que deucalce «gárgol» ecalse «xable».[191] Tamén cabe notar o uso habitual dodiminutivo-ico.[192]
En canto á gramática, o máis destacable é a omisión ocasional do artigo determinado en frases como «ir a escuela» por «ir a la escuela» ou o uso agramatical de «haber» en frases como *habemos cinco personas por «éramos / estábamos cinco personas».
Na actualidade a característica máis destacable é a fonética, que a miúdo pode poñerse en paralelo coa das variedadesandaluzas e o castelán vulgar falado no resto da Península:[193]
A maior parte das instalacións deportivas da cidade atópanse concentradas no polideportivo municipal, no barrio San Francisco de Asís, nas aforas da cidade. Conta cunhapiscina deportiva de 50 x 25 m, dúas piscinas pequenas, pistas deatletismo, detenis e defútbol, un pavillón cuberto de 54 x 31 m e varias salas cubertas.[195] Nas súas proximidades está situado o estadio de fútbol La Solana, que alberga os partidos doVillena Club de Fútbol.
A uns 500 m da cidade encóntranse as instalacións do Círculo Agrícola Mercantil Villenense, que ten piscina, pistas depetanca epádel,tenis,frontóns e un campo defútbol 7, entre outras.[196] Ademais, preto da cidade atópase Equelite, a academia de tenis deJuan Carlos Ferrero.[197]
A ampla extensión de Villena ofrece moitas posibilidades para practicar osendeirismo. O municipio está atravesado de leste a oeste polavía verde do Chicharra, que segue o camiño do antigoVAY, e de norte a sur polocamiño de Santiago e aruta do Cid. Ademais, existen 22 rutas sinalizadas que se estenden por toda a área facilitando o acceso a pé e enbicicleta a moitos dos puntos naturais, históricos e culturais do concello.[198][199]
Naserra da Vila, a cuxos pés se sitúa a cidade, existen dúasvías ferratas, a da serra da Vila e a do castelo de Salvatierra. Tanto nesta serra como na dePeña Rubia pódese practicarala delta eparapente.[200] Tamén se organizan carreiras de campo a través, así como deorientación.[201]
En1982 Villena irmandouse con dúas vilas castelás, con motivo do 700 aniversario do nacemento deDon Xoán Manuel, que foi señor de Villena, Escalona e Peñafiel.
Dixitalizado pola Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes
O Concello de Villena e a Fundación Bancaja poñen en marcha, por quinto ano consecutivo, a Semana Intercultural, actividade que se tornou en punto indispensable de visita e referente de cooperación, convivencia e traballo en común.
Dime, Jelipe ¿t'acuerdas // de cuando éramos chiquillos» [...] «y las pelucas que gastan // lo mesmo que si juan indios» [...] «u a veces disca una juente, // si se presentaba el caso [...]
A Concellaría de Agricultura invitou os concellos de Escalona e Peñafiel
Por primeira vez, Peñafiel, cidade irmandada con Villena...
 | Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría: Villena |
.svg)
