As dúas propiedades máis útiles deste metal son a resistencia á corrosión e a maior proporción de dureza-densidade de tódolos elementos metálicos.[6] Cando non se atopa nunha aliaxe, o titanio é igual de forte que algúnsaceiros, pero presentando unha menor densidade que estes.[7] Ten dúas formasalotrópicas[8] e cincoisótopos naturais que van dende46Ti ata50Ti, sendo48Ti o máisabundante deles.[9]
As aliaxes comerciais de titanio, cunha pureza do 99,2%, teñen unhatensión de rotura duns 434MPa (63.000 psi), equivalente á das aliaxes comúns deaceiro pero cunha menor densidade que estas. O titanio ten unha densidade un 60% maior que oaluminio, pero é o dobre de forte que a aliaxe de aluminio máis común 6061-T6.[7] Algunhas aliaxes de titanio acadan unha tensión de rotura por riba dos 1400 MPa (200.000 psi).[11] Porén, o titanio perde resistencia cando se quenta a temperaturas superiores aos 430 °C (703 K).[12] O titanio non é tan duro coma algunhas graduacións de aceiro tratado, e o seu traballo a máquina require certas precaucións, xa que pode presentar unións defectuosas de non empregarse os métodos correctos para arrefrialo. Ao igual que as feitas de aceiro, as estruturas de titanio teñen unlímite de fatiga que garante a lonxevidade das súas aplicacións.[10]
É un metalalotrópico dimórfico. A súaestrutura cristalina en estado alfa ten forma hexagonal e tórnase nunha de forma cúbica centrada no corpo ao pasar ao estado beta, a unha temperatura de 882 °C (1155 K).[12] Acalor específica da súa forma alfa increméntase drasticamente ao quentarse ata a temperatura de transición para despois baixar e manterse relativamente constante na forma beta, sen afectarlle a temperatura.[12] Ao igual que para ocirconio e ohafnio, existe unha fase adicional omega, termodinamicamente estable a altas presións pero metastable a presión ambiente, que adoita ser hexagonal ou trigonal.[13]
Ao igual que oaluminio e omagnesio, o titanio e as súas aliaxesoxídanse cando están expostos aoaire. O titanio reacciona co osíxeno a temperaturas de 1200 °C (1470 K) no aire e 610 °C (883 K) en osíxeno puro, formandodióxido de titanio.[8] Porén, as reaccións de oxidación en contacto co aire e auga son lentas, debido apasivación que forma unha capa de óxido que protexe o resto do metal perante a propia oxidación.[4] Esta capa protectora só ten entre 1 e 2nm de anchura cando se forma inicialmente, medrando lentamente ata acadar os 25 nm nun período de catro anos.[15]
O titanio presenta unha gran resistencia á corrosión, comparable á doplatino, capaz de resistir o ataque de ácidos como osulfúrico e outrosácidos hidroclorídricos, así coma solucións de cloro e a maioría de ácidos orgánicos.[3] Porén, os ataques de ácidos concentrados si producen unha maior corrosión.[16] O titanio é termodinamicamente moi reactivo, como indica o feito de que o metal comeza a arder antes de acadar o punto de fusión, e a propia fusión só é posible nunhaatmosfera inerte ou nobaleiro. Combínase co cloro a unha temperatura de 550 °C (823 K),[3] reacciona co resto dehalóxenos e absorbehidróxeno.[5]
É un dos poucos elementos que arde en gas puro denitróxeno, reaccionando a unha temperatura de 800 °C (1070 K) para formarnitruro de titanio, o que causa unha perda de ductilidade no material.[17]
O titanio sempre ocorre naturalmente unido a outros elementos. É o noveno elemento e sétimo metal máis abundante nacodia terrestre, supoñendo un 0,63% da súa masa.[19] Está presente na maioría derochas ígneas esedimentarias, así coma en diversas formas de vida ecorpos de auga naturais.[3][4] Dos 801 tipos de rochas ígneas analizadas nun estudo daUnited States Geological Survey, 784 contiñan titanio, e a súa proporción nosolo resultou ser de entre 0,5 e 1,5%.[19]
A súa ocorrencia dáse principalmente nos mineraisanatasa,brookita,ilmenita,perovskita,rútilo etitanita.[15] De todos estes minerais, só o rútilo e a ilmenita presentan importancia económica, malia ser difíciles de atopar en altas concentracións. Mentres no 2011 extraéronse uns 6 millóns de toneladas de rútilo e uns 0,7 millóns de toneladas de ilmenita en todo o mundo,[20] no 2011, foron 8,9 de rútilo e 0,6 de ilmenita.[18] No ano 2011, produciuse un total dunhas 186 000 toneladas deescoura de metal de titanio, na súa maioría na China (60 000 t), oXapón (56 000 t),Rusia (40 000 t), osEstados Unidos (32 000 t) eKazakhstán (20 700 t).
En canto ás reservas totais de titanio na Terra que se estimaban no 2011 por riba dos 600 millóns de toneladas,[20] en 2021, só as reservas de ilmenita se contabilizaban en 650 millóns de toneladas e as de rutilo noutros 49 millóns.[18] Os depósitos máis significativos de ilmenita atópanse enAustralia,Canadá,China,India,Mozambique,Nova Zelandia,Noruega,Ucraína eSuráfrica.[15]
A concentración molar de titanio nosocéanos é aproximadamente de 4 picomoles. A unha temperatura de 100 °C (373 K) a concentración na auga estímase en menos de 10−7 M en pH 7. Non hai evidencias que indiquen cal é o papel biolóxico do titanio, malia que algúns organismos particulares si presentan acumulacións do mesmo en altas concentracións.[21]
Este metal tamén se detectou enmeteoritos, noSol e enestrelas de tipo M,[3] o tipo máis frío de estrelas cunha temperatura na superficie duns 3200 °C (3470 K).[22] Asrochas traídas dende aLúa na misiónApolo 17 están compostas dun 12,1% de TiO2.[3]
Atópanse 5isótopos estables na natureza:46Ti,47Ti,48Ti,49Ti e50Ti, sendo48Ti o máis abundante deles cun 73,8% deabundancia natural. Caracterizáronse onceradioisótopos, sendo os máis estables44Ti cunperíodo de semidesintegración de 63 anos,45Ti cun período de 184,8 minutos,51Ti cun período de 5,76 minutos e52Ti cun período de 1,7 minutos. Para o resto, as súas vidas medias son de menos de 33 segundos, e a maioría de menos de medio segundo.[9]
Os isótopos de titanio teñenpesos atómicos que van dende 39,99Da (40Ti) ata 57,966 Da (58Ti). O principal método de desintegración antes do isótopo estable máis abundante48Ti é acaptura electrónica, mentres que logo deste é adesintegración beta. Os produtos desta desintegración antes do48Ti son isótopos do elemento 21 (escandio), e os posteriores son isótopos do elemento 23 (vanadio).[9] O titanio tórnase radioactivo cando é bombardeado condeuterio, emitindo principalmentepositróns eraios gamma.[3]
Oestado de oxidación +4 domina a química do titanio,[23] mais tamén son comúns os compostos no estado +3.[24] O titanio adopta habitualmente unha xeometría de coordinación octaédrica nos seus compostos, coa notable excepción tetraédrica do TiCl4. Os compostos de titanio(IV) presentan un alto grao de unióncovalente por mor do seu alto estado de oxidación.[25]
O óxido máis importante do titanio é odióxido de titanio TiO2, que existe principalmente naanatasa, abrookita e orútilo, todos elessólidos diamagnéticos brancos.[15] Nestes compostos adóptanse unhas estruturas poliméricas na que o Ti arrodéase de seisligandos deóxido que se unen con outros centros de Ti.[26]
Coñécense diversos óxidos reducidos do titanio. Ti3O5, descrito coma Ti(IV)-Ti(III), é unsemicondutor de corpúrpura producido por redución de TiO2 con hidróxeno a altas temperaturas,[28] empregado industrialmente cando se require cubrir superficies con vapor de dióxido de titanio, xa que se evapora coma TiO puro mentres que TiO2 se evapora como unha mestura de óxidos e outros depósitos que teñen un índice de refracción variable.[29] Outros óxidos habituais son o óxido de titanio(III) Ti2O3 e o óxido de titanio(II) TiO.[30]
Osalcóxidos de titanio(IV), preparados mediante reacción de TiCl4 conalcoholes, son compostos incoloros que se converten no dióxido ao reaccionar con auga. Son de utilidade industrial para depositar TiO2 sólido mediante oproceso sol-gel. Oisopropóxido de titanio emprégase na síntese de compostos orgánicos por medio daepoxidación de Sharpless.[31]
O titanio(III) e o titanio(II) tamén forman cloruros estables. Un exemplo notable é otricloruro de titanio TiCl3, usado comacatalizador na produción depoliolefinas e coma axente redutor na química orgánica.[41]
O titanio foi descuberto dentro dunmineral enCornualla,Gran Bretaña en 1791 poloclérigo exeólogo afeccionadoWilliam Gregor, que por aquel entón era o pastor da parroquia deCreed.[43] Recoñeceu a presenza dun novo elemento nailmenita[5] ao atopar unha area negra nun regato naparroquia deManaccan e observou que a area era atraída por unimán.[43] A súa análise da area determinou a presenza de dousóxidos de metais:óxido de ferro (o que provocaba a atracción magnética) e unha proporción dun 45,25% doutro óxido metálico branco que non foi capaz de identificar.[19] Coma este óxido sen identificar contiña un metal que non cumpría as propiedades de ningún dos elementos coñecidos, informou do seu descubrimento áRoyal Geological Society of Cornwall e a revista científica alemáCrell's Annalen, dándolle o nome demanacanita.[43][44][45]
Sobre o mesmo tempo,Franz-Joseph Müller von Reichenstein produciu unha substancia semellante que tampouco foi capaz de identificar.[5] O óxido foi descuberto de novo de forma independente no 1795 polo químicoprusianoMartin Heinrich Klaproth nun mineral derútilo na vilahúngara de Boinik, na actualEslovaquia.[43][46] Klaproth atopou que o mineral contiña un novo elemento e deulle o nome detitanio polostitáns damitoloxía grega.[22] Tras saber do descubrimento previo de Gregor, obtivo unha mostra demanacanita e confirmou que esta contiña titanio.[47]
Os procesos coñecidos para a extracción do titanio dende os diversos minerais que o conteñen resultan complicados e custosos. Non é posible reducir o mineral da forma habitual, quentándoo na presenza decarbono, xa que iso producecarburo de titanio.[43] O titanio metálico puro (99,9%) foi obtido por primeira vez porMatthew A. Hunter noRensselaer Polytechnic Institute ao quentar TiCl4 consodio a unha temperatura de entre 700 e 800 °C baixo unha granpresión,[48] proceso coñecido coma ométodo de Hunter.[3] O metal de titanio non foi empregado fora dos laboratorios ata 1932 candoWilliam Justin Kroll probou que podía producirse mediante a redución detetracloruro de titanio (TiCl4) concalcio.[49] Oito anos despois refinou este proceso empregandomagnesio esodio, no que sería coñecido coma ométodo de Kroll.[49] Malia que as investigacións continuaron posteriormente de cara a procesos de obtención máis eficientes e baratos, o método de Kroll segue a ser empregado na produción comercial deste metal.[3][5]
O titanio de gran pureza obtívose tamén en pequenas cantidades candoAnton Eduard van Arkel eJan Hendrik de Boer desenvolveron en 1925 o que sería chamadométodo van Arkel–de Boer, que facía reaccionar diversos metais coniodo para descompoñer os ioduros resultantes en filamentos de metal puro.[50]
Durante todaguerra fría o titanio foi considerado un material estratéxico polo goberno dosEstados Unidos, que mantivo grandes reservas deste metal que foron finalmente esgotadas na década dos 2000.[55] Segundo datos de 2006, o maior produtor do mundo era a compañíarusaVSMPO-Avisma, que posuía un 29% do mercado mundial deste material.[56] Nese mesmo ano, a axencia estadounidenseDARPA premiou con 5,7 millóns dedólares a un consorcio de dúas empresas para desenvolver un proceso de fabricación de po de metal de titanio, co propósito de empregalo na creación de obxectos lixeiros e resistentes para as industrias aeroespacial, de transporte e químicas.[57] A data de 2015 a esponxa de metal de titanio estaba a ser producida en sete países: aRepública Popular da China, oXapón,Rusia,Kazakhstán, osEstados Unidos,Ucraína e aIndia.[58][59]
A produción de metal de titanio ten lugar en catro pasos principais:redución domineral de titanio nunha forma porosa de esponxa, derretido da esponxa, fabricación primaria onde se converte en produtos de propósito xeral coma barras e chapas, e finalmente a fabricación secundaria das formas finais a partir dos produtos primarios.[60]
O proceso máis recente de produción, denominadoproceso FFC Cambridge,[62] emprega o po de dióxido de titanio comamateria prima para a fabricación do metal de titanio. Este proceso ten menos pasos que o método de Kroll, require menos tempo e permite a produción dealiaxes ao empregar determinadas mesturas de pos de óxido.[63]
As aliaxes máis comúns do titanio obtéñense por medio de redución, coma por exemplo nos casos do cuprotitanio (redución de rútilo concobre engadido), do titanio ferrocarbonado (ilmenita reducida concoque nunha caldeira eléctrica) e do manganotitanio (rútilo conmanganeso ou óxidos de manganeso):[64]
Titanio ferrocarbonado: 2 FeTiO3 + 7 Cl2 + 6 C → 2 TiCl4 + 2 FeCl3 + 6 CO (900 °C / 1170 K)
Manganotitanio: TiCl4 + 2 Mg → 2 MgCl2 + Ti (1100 °C / 1370 K)
Produtos básicos do titanio.
Existen ao redor de 50 graduacións designadas de titanio e das súas aliaxes, aínda que só menos da metade destas teñen unha dispoñibilidade comercial inmediata.[65] AAmerican Society for Testing and Materials (ASTM) recoñece 31 graos do titanio e aliaxes, dos que os graos 1 a 4 son comercialmente puros. Estes catro graos diferéncianse entre eles pola variación na súatensión de rotura en función do contido enosíxeno, sendo o grao 1 (0,18% de osíxeno) o máisdúctil e o grao 4 (0,40% de osíxeno) o menos dúctil.[15] Os restantes graos son aliaxes, cada unha delas deseñada para un propósito específico, ben sexa pola súa ductilidade, resistencia, dureza,resistencia eléctrica, resistencia á deformación, resistencia ácorrosión ou unha combinación destes factores.[66][67]
As graduacións cubertas pola ASTM e outras aliaxes adicionais prodúcense para cumprir as especificacións aeroespaciais e militares SAE-AMS e MIL-T,estándares ISO e especificacións particulares dalgúns países, así coma especificacións propietarias para aplicacións aeroespaciais, militares, médicas e industriais.[68]
O po de titanio manufactúrase empregando un proceso deprodución en cadea coñecido coma oproceso Armstrong,[69] semellante ao proceso en lotes empregado no método de Hunter. Neste proceso Amstrong, un fluxo de gas de tetracloruro de titanio engádese a un fluxo de metal desodio derretido. Oscloruro de sodio e partículas de titanio resultantes extráense filtrando a cantidade extra de sodio. Posteriormente o titanio sepárase do cloruro de sodio mediante un lavado con auga. Os subprodutos de sodio e cloruro recíclanse para reutilizarse neste proceso e na produción do tetracloruro de titanio inicial.[70]
No ámbito da construción e fabricación, tódalassoldaduras de titanio deben facerse baixo atmosferas inertes deargon ouhelio para evitar a contaminación con gases atmosféricos coma o osíxeno, onitróxeno ou ohidróxeno. De non ser así, a contaminación pode causar unha variedade de condicións non desexadas, coma a perda de ductilidade, que á súa vez poden levar a unha redución da integridade da soldadura e fallos nas unións.[12]
Os produtos comerciais planos, coma pranchas e láminas, poden formarse con facilidade, mais o procesado destas formas debe ter en consideración que o material posúe unha "memoria" e tende a retornar a súa forma orixinal, feito que ocorre especialmente en certas aliaxes de gran dureza.[71][72] O titanio non pode soldarse sen chaparse primeiro nun metal que presente unha facilidade desoldadura,[73] e pode ser traballado a máquina co mesmo tipo de equipamentos e procesos que oaceiro inoxidable.[12]
O po deTiO 2 é quimicamente inerte, resiste a deterioración porluz solar e é moi opaco. Isto permite darlle unha corbranca brillante aos químicosmarróns ougrises que forman a maioría dos plásticos domésticos.[5] A pintura feita con dióxido de titanio presenta unha boa resistencia ástemperaturas extremas, e soporta os ambientes mariños.[5] O dióxido de titanio puro ten uníndice de refracción moi alto e unhadispersión óptica maior códiamante.[3] Ademais de ser un importante pigmento, tamén adoita empregarse enprotectores solares.[10]
Grazas a súa alta proporción detensión de rotura pordensidade,[8] alta resistencia ácorrosión,[3] resistencia á fatiga e as fendeduras[75] e a capacidade de soportar temperaturas moderadamente altas sen deformarse, as aliaxes de titanio son empregadas habitualmente enaeronaves,armadura de vehículos,barcos,naves espaciais emísiles.[3][5] Para estas aplicacións empréganse aliaxes de titanio conaluminio,circonio,níquel evanadio entre outros elementos.[76] Case dous terzos de todo o metal de titanio producido empregase enmotores e estruturas de aeronaves, mais tamén se emprega noutros compoñentes diversos coma partes estruturais críticas,trens de aterraxe, condutos de escape e sistemashidráulicos.[77] O aviónSR-71 Blackbird foi unha das primeiras aeronaves en facer un uso extensivo do titanio como parte da súa estrutura, dando paso ao uso deste material nas aeronaves modernas. As estimacións indican que se empregan unhas 59t nosBoeing 777, 45t nosBoeing 747, 18t nosBoeing 737, 32t nosAirbus A340, 18t nosAirbus A330 e 12t nosAirbus A320. OAirbus A380 emprega ata unhas 77t, incluíndo unhas 11t nos seus motores.[78] Nas aplicacións para motores, o titanio emprégase enrotores,compresores e compoñentes de sistemashidráulicos. As aliaxes detitanio 6AL-4V compoñen case o 50% de tódolos tipos de aliaxes empregadas nas aplicacións aeronáuticas.[79]
O metal de titanio utilízase en diversas aplicacións naautomoción, particularmente noautomobilismo e nomotociclismo, onde a redución de peso mantendo a resistencia e rixidez é un factor crítico.[84] Este metal é polo xeral demasiado caro como para ser comercialmente lucrativo no mercado xeral, agás en produtos de alta gama. Algúns modelos deChevrolet Corvette incluírontubos de escape feitos con titanio,[85][86] e o motor supercargado dosCorvette Z06 usa válvulas de entrada de titanio sólido e lixeiro, para acadar unha maior resistencia á calor.[87]
O titanio emprégase tamén en moitos aparellosdeportivos, coma por exemploraquetas detenis, paus degolf, mangos dos paus delacrosse, reixas para cascos decrícket,hóckey, lacrosse efútbol americano, e marcos e compoñentes debicicletas.[88] As aliaxes de titanio poden utilizarse tamén nos marcos delentes, aumentando o seu custo pero conseguindo unha redución de peso e evitando posiblesalerxias napel. Moitos equipos deacampada están feitos de titanio, incluíndo utensilios de cociña, lanternas e espeques, que resultan máis caros que os utensilios tradicionais deaceiro ealuminio pero ofrecen un menor peso sen perda de dureza e resistencia. O titanio tamén se usa na fabricación deferraduras que resultan máis lixeiras e duradeiras que as de aceiro.[89]
Debido ao avance nas técnicas de fabricación de metais e o menor peso en comparación con metais máis tradicionais, o uso do titanio na fabricación dearmas de fogo é cada vez máis estendido.[90] Por estes mesmos motivos utilízase tamén na fabricación das carcasas de determinados modelos deordenadores portátiles.[91]
É habitual o uso do titanio nos deseños de xoiería, grazas a súa durabilidade e propiedades inertes que fan deste metal unha boa elección para evitar posibles alerxias e resistir a auga.[89] Pode empregarse en forma de aliaxe conouro comercializado coma ouro de 24quilates, xa que o 1% de Ti na aliaxe non é suficiente para que se rebaixe esta cualificación. As pezas feitas con esta aliaxe adquiren unha dureza equivalente as de 14 quilates, aumentando así a súa durabilidade.[95]
A durabilidade, lixeireza e resistencia deste material faino moi útil na produción de cubertas parareloxos,[89] e algúns artistas teñen traballado có titanio na produción deesculturas, obxectos decorativos emobles.[96] Debido a súa inercia e capacidade de adquirir varias cores o titanio é un metal habitual nospiercings corporais.[97] As diferentes cores destes obtéñense por medio deanodización, variando o grosor da capa exterior de óxido.[98]
O seu uso enmoedas de curso non legal emedallas conmemorativas é algo menos habitual. Coma exemplos, en 1999Xibraltar fixo pública a primeira moeda de titanio, en celebración do novo milenio,[99] e o equipo derugbyaustralianoGold Coast Titans premia cunha medalla de titanio puro ao seu xogador do ano.[100]
O titanio ten múltiples aplicacións médicas grazas a súabiocompatibilidade, incluíndo ferramentas cirúrxicas e implantes médicos.[43] Para estes propósitos o titanio adoita empregarse en aliaxes con entre un 4% e 6% dealuminio e un 4% devanadio.[101]
Grazas a esta habilidade inherente para integrarse cósósos, resulta moi útil nosimplantes dentais eortopédicos, que poden chegar a ter unha vida útil de ata 30 anos.[43] Estes implantes benefícianse da baixaconstante elástica que posúe o titanio para asemellarse o máximo posible á dos ósos. Isto consegue que as cargas de peso se repartan de forma máis equitativa entre os ósos e o implante, conseguindo unha menor incidencia de degradación nos ósos e reducindo a posibilidade de complicacións médicas relacionadas co propio implante. Porén, a rixidez das aliaxes de titanio é o dobre ca do óso, polo que os ósos adxacentes reciben unha menor carga e si poden sufrir deterioración.[102]
Ao ser un metal nonferromagnético os pacientes con implantes de titanio poden ser examinados con seguridade medianteimaxes por resonancia magnética. A preparación do titanio para o seu uso coma implantes corporais require que se trate baixo un arco deplasma a alta temperatura para eliminar osátomos superficiais, expoñendo os átomos subxacentes de titanio no proceso.[43]
A resistencia ácorrosión do titanio fai que os contedores deste material fosen investigados para o seu uso na almacenaxe a longo prazo deresiduos nucleares, determinando que é posible fabricar contedores que poden durar ata 100 000 anos sempre que o proceso cumpra unha serie de condicións de fabricación determinadas para reducir os posibles defectos.[103] Pode tamén empregarse coma escudo antigoteo sobre outros tipos de contedores para axudar na contención dos residuos gardados neles.[104]
AUrtica dioica pode conter ata 80 partes por millón de titanio.
O titanio non étóxico aínda en grandes doses e non xoga ningún rol biolóxico natural nocorpo humano.[22] Estímase que os humanos inxiren unha cantidade de 0,8 miligramos de titanio cada día, aínda que na súa maioría é expulsado posteriormente sen que o corpo o absorba.[22] Porén, o titanio si ten tendencia aacumularse bioloxicamente en tecidos que conteñensílice,[105] e un estudo de 2011 indicou unha posible conexión entre o titanio e asíndrome da unlla amarela.[106] Tamén hai indicios da existencia dun mecanismo descoñecido nalgunhasplantas que usarían o titanio para estimular a produción decarbohidratos e axudarlles a medrar, o que explicaría porqué moitas plantes conteñen entre 1 e 2 partes por millón de titanio, chegando ata as 80 partes por millón nos xénerosEquisetum eUrtica.[22] As especies defungosMarasmius oreades eHypholoma capnoides poden bioconverter o titanio en solos contaminados con este metal.[107]
En forma de po ou labras o metal de titanio presenta un risco significante deincendio, e ao quentarse noaire tamén existe un risco deexplosión.[108] Os métodos de extinción de lume baseados enauga edióxido de carbono non son efectivos co titanio ardendo, polo que se require o uso deextintores de clase D para tratar con incendios causados por este metal.[5] Cando se emprega na produción ou manexo decloro debe terse a precaución de usar o titanio só en lugares nos que non se expoña a gas seco de cloro, xa que pode provocar un lume.[109] O titanio tamén pode chegar a arder cando se pon en contacto unha superficie súa que aínda non acadou o estado de oxidación conosíxeno líquido.[110]
↑Sikka, S. K.; Vohra, Y. K.; Chidambaram, R. (1982). "Omega phase in materials".Progress in Materials Science27 (3–4): 245–310.doi:10.1016/0079-6425(82)90002-0.
↑Liu, Gang; Huang, Wan-Xia; Yi, Yong (26 de xuño de 2013). "Preparation and Optical Storage Properties of λTi3O5 Powder".Journal of Inorganic Materials(en chamorro)28 (4): 425–430.doi:10.3724/SP.J.1077.2013.12309.
↑van Arkel, A. E.; de Boer, J. H. (1925). "Darstellung von reinem Titanium-, Zirkonium-, Hafnium- und Thoriummetall".Zeitschrift für anorganische und allgemeine Chemie(enalemán)148 (1): 345–350.doi:10.1002/zaac.19251480133.
↑Kissin, Yury (2008).Alkene Polymerization Reactions with Transition Metal Catalysts. Studies in Surface Science and Catalysis173 (1ª ed.). Elsevier Science. Ch. 4.ISBN978-0444532152.
↑50,050,1van Arkel, A. E.; de Boer, J. H. (1925). "Preparation of pure titanium, zirconium, hafnium, and thorium metal".Zeitschrift für anorganische und allgemeine Chemie148: 345–50.doi:10.1002/zaac.19251480133.
↑"VSMPO Stronger Than Ever"(PDF).Stainless Steel World (KCI Publishing B.V.) (30): 16–19. 2001. Arquivado dendeo orixinal(PDF) o 05 de outubro de 2006. Consultado o 2 de xaneiro de 2007.
↑Campbell, Flake C. (2012).Lightweight Materials: Understanding the Basics(eninglés). ASM International. p. 2.ISBN9781615039906.
↑National Materials Advisory Board, Commission on Engineering and Technical Systems (CETS), National Research Council (1983).Titanium: Past, Present, and Future (Informe técnico). Washington, D.C.: National Academy Press. p. R9. NMAB-392.
↑Bush, Jason (15 de febreiro de 2006)."Boeing's Plan to Land Aeroflot".BusinessWeek. Archived from the original on 09 de abril de 2009. Consultado o 29 de decembro de 2006.
↑ASTM International (2006).Annual Book of ASTM Standards (Volume 02.04: Non-ferrous Metals). West Conshohocken, PA. Sección 2.ISBN0-8031-4086-X.
↑ASTM International (1998).Annual Book of ASTM Standards (Volume 13.01: Medical Devices; Emergency Medical Services). West Conshohocken, PA. Seccións 2 & 13.ISBN0-8031-2452-X.
↑Bell, Tom; et al. (2001). Funatani, Kiyoshi; Totten, George E., eds.Heat Treating. Proceedings of the 20th Conference, 9–12 de outubro de 2000. ASM International. p. 141.ISBN9781615032051.
↑Luckowski, Stephen (9 de outubro de 2012).The Expanded Use of Titanium in the Services(PDF) (Informe). Piccatinny Arsenal, NJ: U.S. Army Armament Research, Development & Engineering Center.
↑Turgeon, Luke (20 de setembro 2007)."Titanium Titan: Broughton immortalised".The Gold Coast Bulletin. Archived from the original on 28 de setembro de 2013. Consultado o 15 de outubro de 2015.
↑Shoesmith, D. W.; Noel, J. J.; Hardie, D.; Ikeda, B. M. (2000). "Hydrogen Absorption and the Lifetime Performance of Titanium Nuclear Waste Containers".Corrosion Reviews18 (4–5).doi:10.1515/CORRREV.2000.18.4-5.331.
↑Fujioka, K.; Hanada, S.; Inoue, Y.; Sato, K.; Hirakuri, K.; Shiraishi, K.; Manome, Y. (2014). "Effects of Silica and Titanium Oxide Particles on a Human Neural Stem Cell Line: Morphology, Mitochondrial Activity, and Gene Expression of Differentiation Markers".International Journal of Molecular Sciences15 (7): 11742–11759.doi:10.3390/ijms150711742.
_oxide.jpg)
_mit_sichtbarer_Kristallstruktur.jpg)
