 | Este artigoprecisa de máisfontes ou referencias que aparezan nunhapublicación acreditada que poidan verificar o seu contido, como libros ou outras publicacións especializadas no tema. Por favor, axudemellorando este artigo.(Desde marzo de 2019.) |
Gabaltzika (eu) | ||||
  | ||||
| ||||
| Localización | ||||
|---|---|---|---|---|
| ||||
| Estado | España | |||
| Comunidade foral | Navarra | |||
| Capital de | ||||
| Capital | Tafalla | |||
| Poboación | ||||
| Poboación | 10.778(2024) (109,66hab./km²) | |||
| Xeografía | ||||
| Parte de | ||||
| Superficie | 98,29 km² | |||
| Altitude | 421 m | |||
| Comparte fronteira con | ||||
| Organización política | ||||
| • Alcalde | Jesus Maria Arrizubieta Astiz(en) Q99843060 Cristina Sota Pernaut(en) | |||
| Identificador descritivo | ||||
| Código postal | 31300 | |||
| Fuso horario | ||||
| Código INE | 31227 | |||
| Sitio web | tafalla.es | |||
 | ||||
Tafalla é unhacidade emunicipio deNavarra. Está situada nomeiriñado de Olite. É a cabeza doPartido xudicial de Tafalla e da comarca da súa mesmo nome. Está á 35km ao sur da capital,Pamplona. Inicialmente estaba adscrita á zona non vascófona pola Lei Foral 18/1986, mais, en xuño de 2017, o Parlamento navarro aprobou o paso de Tafalla á Zona mixta de Navarra mediante a Lei Foral 9/2017.[1]
A cidade de Tafalla está situada no sur da Navarra Media Central. É un lugar de paso ou de encontro domeridionalmediterráneo e osetentrionalatlántico. O antigoSaltus Vasconum (época romana) boscoso ábrese aoAger Vasconum pola porta do Congosto. O seu núcleo urbano levántase no cruzamento de dúas rutas importantes: O eixo Norte-Sur, que une Pireneos-Pamplona conTudela e o eixo Leste-Oeste, que uneSangüesa conEstella.
Tafalla está comunicada conPamplona coa estrada nacionalN-121 e coa Autoestrada de peaxeAP-15, Estas dúas vías tamén a comunican conTudela,Madrid eZaragoza. ConEstella eSangüesa polaNA-132. E tamén por vía férrea, con destinos varios como Pamplona, Castejón, Tudela de Navarra, Barcelona, Vigo, Madrid. Con diferentes tipos de trens, desde proximidades, Talgos e os máis modernos Altarias recentemente substituídos polo modeloAlvia (con viaxes a Madrid e Barcelona).
Así mesmo consta con Servizo Municipal de taxi.
O municipio de Tafalla limita: ao noroeste conArtajona, ao nordeste conPueyo e o Municipio deLeoz, ao leste conSan Martín de Unx, ao sueste conOlite, ao sur conFalces, ao suroeste conMiranda de Arga e ao oeste conBerbinzana eLarraga.
A data 1 de xaneiro de 2020, Tafalla contaba con 10.621 habitantes (5.279 homes e 5.342 mulleres),[2]
| 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2006 | 2008 | 2017 | 2020 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 5.638 | 5.575 | 5.696 | 5.938 | 5.824 | 6.109 | 6.815 | 7.165 | 8.888 | 9.957 | 10.172 | 10.274 | 10.500 | 11.296 | 10.638 | 10.621 |
Un estudo realizado en 1998 demostrou a presenza humana no municipio durante oCalcolítico (Eneolítico), hai aproximadamente entre 4.500 e 3.700 anos. Estes asentamentos deberon ser temporais. Ata aIdade do Ferro (900-300 a.C.) non se atoparon restos de asentamentos estables na zona. Dos oito asentamentos que deberon ter lugar na zona destaca o de Valmediano, que debeu ser unha auténtica cidade fortificada ou o de Romerales, no que se revela unha continuidade de asentamento ata a época romana.[3]
Durante a dominación romana debeu ser chamada Tubala aínda que de varias hipóteses sobre a verdadeira orixe do seu nome, é moi probable que sexa de orixe árabe (Al-Tafaylla) que quere dicir "Cinceiro" en sentido amplo.
A primeira mención histórica de Tafalla data doséculo X en que foi nomeada na Crónica de Arib Ibn Sad, que narra unha visita deAbderramán III a Tafalla nunha expedición contra oReino de Pamplona, no ano 924.
No ano 1043 tras a vitoria do reiGarcía III de Nájera coa axuda dos tafalleses contraRamiro I de Aragón eárabes aliados, concédese aos tafalleses o título de Nobres, Leais e Esforzados, a batalla tivo lugar no campo de Barranquiel. Por mor desta vitoria radica a Romaría ao Santuario da Virxe de Ujué.Sancho Ramírez outorgou a tafalla os seus primeiros foros que foron posteriormente confirmados porSancho o Sabio (ano 1157) eTeobaldo II (ano 1255).Sancho VII o Forte outorga outro Foro aos tafalleses, librándoos de toda pecha e servizo real, mediante censo estipulado.
Carlos III o Nobre concedeu o privilexio de celebrar feira no ano 1418 e en 1423 outórgalle o título de Boa Vila dándolle un asento en Cortes e eximindo ao os tafalleses de toda servidume, ao declaralos Francos. Na Guerra Civil de Navarra Tafalla estivo no bandobeamontés, defendendo os dereitos de CarlosPríncipe de Viana, aínda que tras a invasión castelán-aragonesa defendeu aos reis lexítimos de Navarra fronte aos invasores.
Filipe IV outorgou a tafalla o título decidade con asento enCortes no ano 1636. Durante aGuerra da Independencia a cidade foi un lugar estratéxico importante pola súa proximidade aPamplona e foi ocupada polos franceses no ano 1808, converténdoa en cuartel.Cruchaga en 1811 e para rematarEspoz e Mina en 1811 e 1812 penetraron na cidade. Nun bombardeo que realizou este último destruíronse o convento de San Francisco e o Castelo-Palacio construído noséculo XV por orde deCarlos III o Nobre, como residencia dos reis navarros. Os restos que quedaron foron demolidos para edificar a actual Praza de Navarra no ano 1856. Esa mesma importancia estratéxica tamén a tivo Tafalla durante asGuerras Carlistas.
Tafalla foi declarada cabeza doPartido Xudicial polas Cortes do Reino en 1836. Tafalla sufriu importantes inundacións en 1833 en que rompeu a presa do Congosto e en 1886, con importantes perdas.
Nos dous últimos terzos do século déronse os pasos necesarios para dotar á cidade dos servizos urbanos modernos, como a instalación de iluminación pública con farois de petróleo (1843), establecéronse os serenos (1846), construír a Praza de Navarra (1856)), inaugurouse o ferrocarril que une Pamplona e o Ebro (1860), o telégrafo (1862), abriuse en 1866 a ponte para enlazar a estación e a cidade sobre o río Cidacos e instalouse anos despois a luz eléctrica (1895). Entre os últimos anos do século XIX e os primeiros do século XX abríronse o Casino Español (1922), O Teatro Gorriti (1909), que foi pechado en 1986, organizáronse liñas de autobús e instaláronse dous centros de ensino, o Colexio dos PP Escolapios (1883) e o Colexio San José das Fillas da Cruz (1888).
A administración política da cidade lévase a cabo mediante un Concello de xestión democrática na que se escollen osconcelleiros cada catro anos porsufraxio universal. O censo está composto por tódolos residentes empadroados nel maiores de 18 anos, tanto nacionais de España como dos outros países membros daUnión Europea. Segundo o disposto na Lei de Réxime Electoral Xeral, que establece o número de concelleiros elixibles en función da poboación do concello, a Corporación Municipal está composta por 15 concelleiros. A Casa do Concello está localizada na Praza Francisco de Navarra.
| Partido político | 2019 | 2015 | 2011 | 2007 | 2003 | 1999 | 1995 | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Votos % | Edís | Votos % | Edís | Votos % | Edís | Votos % | Edís | Votos % | Edís | Votos % | Edís | Votos % | Edís | |
| Navarra Suma (NA+) | 24,97 | 5 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Euskal Herria Bildu (EH Bildu) | 24,89 | 5 | 39,84 | 8 | 30,45 | 6 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Partido Socialista de Navarra-PSOE (PSN-PSOE) | 19,39 | 3 | 11,28 | 2 | 17,83 | 3 | 18,84 | 4 | 23,09 | 4 | 24,58 | 5 | 29,65 | 6 |
| Iniciativa por Tafalla (IT) | 14,35 | 2 | 14,23 | 2 | 5,06 | 1 | 10,93 | 2 | - | - | - | - | - | - |
| Coalición Electoral Izquierda-Ezkerra (I-E(N)) | 6,14 | 1 | 6,79 | 1 | 4,34 | 0 | 4,76 | 0 | 20,74 | 4 | 7,85 | 1 | 3,63 | 0 |
| Geroa Bai (G-Bai) | 5,84 | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Podemos (PODEMOS) | 3,43 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Unión del Pueblo Navarro (UPN) | - | - | 24,28 | 4 | 34,93 | 7 | 35,34 | 7 | 29,29 | 5 | 38,16 | 7 | 36,91 | 7 |
| Partido Popular (PP) | - | - | 1,04 | 0 | 4,21 | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Nafarroa Bai (Na-Bai) | - | - | - | - | 1,81 | 0 | 13,27 | 2 | - | - | - | - | - | - |
| Partido Nacionalista Vasco/Eusko Alkartasuna (PNV/EA) | - | - | - | - | - | - | - | - | 8,21 | 1 | 6,24 | 1 | - | - |
| Convergencia de Demócratas de Navarra (CDN) | - | - | - | - | - | - | 1,03 | 0 | - | - | 2,41 | 0 | - | - |
| Tafalla Berri (TB) | - | - | - | - | - | - | - | - | 16,65 | 3 | - | - | - | - |
| Euskal Herritarrok (EH) | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 19,29 | 3 | - | - |
| Herri Batasuna (HB) | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 16,12 | 3 |
| Eusko Alkartasuna (EA) | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 7,36 | 1 |
| Plataforma de los Independientes de España (PIE) | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 3,27 | 0 |
Estes son os alcaldes de Tafalla desde as eleccións de 1979:
| Mandato | Nome do alcalde | Partido político |
|---|---|---|
| 1979-1983 | Javier Baztán Gorría | APE |
| 1983-1987 | Pablo Jurío | PSN-PSOE |
| 1987-1991 | Pablo Jurío | PSN-PSOE |
| 1991-1995 | José Iribas Sánchez de Boado | UPN |
| 1995-1999 | Luis Valero Erro | UPN |
| 1999-2003 | Luis Valero Erro | UPN |
| 2003-2007 | María Teresa Mañú Echaide | PSN-PSOE |
| 2007- 2011 | Cristina Sota Pernaut | UPN |
| 2011- 2015 | Cristina Sota Pernaut | UPN |
| 2015- 2019 | Arturo Goldaracena Asa | EH Bildu |
| 2019- | Jesús Arrizubieta Astiz | EH Bildu |
O sector agrícola e gandeiro en Tafalla dispón dunha superficie de 9.832ha, das cales 9.477 son superficie rústica (representando o 96,4% da superficie municipal total). O valor catastral desta última é de 1.432.352.050pesetas. As 7.263 parcelas nas que se divide a superficie pertencen a 1.504 titulares.
Dáse a circunstancia de que bastantes gandeiros dispón tamén de tenda de carne, co cal a súa actividade non só se concentra no sector primario senón que se estende tamén ao terciario.
 | Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría: Tafalla |
