Nos poboszapotecas do val central deOaxaca,México, chámansemuxe' oumushe ás persoas que aparentan ser predominantemente homes pero exhiben certas características femininas. Os muxe' desempeñan un rol sexual correspondente a un terceiro xénero, que estaría a medio camiño entre o rol masculino e o feminino e con características de cada un deles.[1] Nas actuais poboacións zapotecas pódense encontrar aínda vestixios da tolerancia e da aceptación que os muxes recibían antes daconquista, se ben agora ahomosexualidade nesta rexión está tan estigmatizada como noutras partes do país.
Crese que o termomuxe' ven da palabra españolamujer, que significamuller, nunha derivación fonética que os zapotecas empezaron a usar noséculo XVI.
Cabe notar que o núcleo da cultura zapoteca era a unidadefamiliar organizada nun sistema similar aomatriarcado. Os homes facíanse cargo decazar,cultivar a terra e tomar decisiónspolíticas, mentres que as mulleres controlaban ocomercio e as decisiónseconómicas. Un muxe' podía participar en decisións que polo xeral se reservaban para as mulleres da familia.
Tradicionalmente algúns muxe' tamén tiñan o rol de iniciarsexualmente aos rapacesadolescentes, xa que non era socialmente aceptado que as mozas novas perderan avirxindade antes domatrimonio.[2] Noutras culturas desta rexión existiron grupos que cumprían funcións similares deterceiro sexo, como no caso dosbiza’ah deTeotitlán. Aínda que a actitude dos muxe' é tradicionalmente andróxina, adoitan ter unha aparencia máis masculina que feminina, sobre todo no vestir. O status do muxe' é recoñecido durante a súainfancia. Dende a épocaprecolombiana, os zapotecas consideraban aos muxe' parte dunterceiro sexo. Con frecuencia o muxe' adopta o papel pasivo-penetrado nas relacións sexuais con homes que cos que, ás veces, formaban unha parellamonógama.[3] Outros vivían en grupos e outros casaban con mulleres e tiñanfillos.
Un estudoantropolóxico encontrou que aproximadamente o 6 por cento da poboación masculina doIstmo de Tehuantepec estaba composta por persoas muxe'.[4] Hoxe en día os muxe' adoitan formar parellas temporais con outros homes, as relacións estables a longo prazo non son moi comúns e é extremadamente raro que formen parellas con mulleres.
Nunha familia tradicional, o muxe aínda adoita ser considerado pola súanai como "o mellor dos seus fillos"[5], xa que o fillo muxe nunca abandona aos pais nos momentos difíciles da vida: avellez e asenfermidades. A diferenza dos fillosheterosexuais que casan e van formar outro núcleo familiar que necesita coidados, o fillo muxe' queda na casa ou regresa cando é necesitado. Por iso os muxe' representan para as súas nais tanto unha seguridade económica como un apoiomoral, sobre todo cando en idade madura quedan soas. Nalgúns casos, cando fan falta fillas e un fillo home non expresa a "natural" agresividade dos homes, a mesma nai cría ao cativo favorecendo unha serie de comportamentos atribuídos socialmente ás nenas. Por iso non é raro ver aos nenos muxe' menores de dez anos acompañando á nai a vender nomercado ou aprendendo dela a bordar.[5]
No2003 a activistaAmaranta Gómez Regalado,[6] unha muxe' de 25 anos de idade, chamou a atención dosmedios de comunicación internacionais coa súa candidatura aocongreso unicameral do estado de Oaxaca.[7] Gómez Regalado continúa participando en varios proxectos en pro da comunidadeLGTB e é membro do Comité Estatal Contra aHomofobia. No2005 a directora mexicanaAlejandra Islas filmou undocumental enJuchitán de Zaragoza titulado"Muxes: Auténticas, intrépidas y buscadoras de peligro", que foi ben acollido en varios festivais internacionais. Tras a estrea do documental, a cadea de televisión de Juchitán emitiu debates sobre o dereito dos muxe' a vestir a indumentaria tradicional e se iso implica que se lles de be dar o mesmo trato que ás mulleres. Alén destes debates, a apertura da discusión de temas sexuais levou a que en Juchitán se leven a cabo continuamente campañas de información sobresexualidade, prevención dedoenzas de transmisión sexual e prevención deembarazos non desexados entre os novos.
 | A Galipedia ten unportal sobre:Diversidade sexual |