| Galego-portugués | |
|---|---|
 | |
Instancia de | |
| Propiedades | |
Alfabeto | |
| Clasificación lingüística | |
| Xeografía | |
 | |
| Fontes e ligazóns | |
Redes  | |
| Wikidata |
Ogalego antigo,[1]galego medieval[1] ougalego-portugués (tamén chamadogalaico-portugués) é alingua medieval que se falou no noroeste daPenínsula Ibérica que deu lugar ógalego eportugués actuais. Procedía dolatín falado naGallaecia[2] e foi introducido polos colonizadores romanos. É polo tanto unhalingua romance. Tivo especial relevancia cultural durante varios séculos, e disto dan fe os textos medievais conservados nesta lingua.
A lingua considérase formada no século VIII, principalmente coma desenvolvemento do latín vulgar falado polos conquistadores romanos a partir do século II d. C.[Cómpre referencia]
O documento da lírica galego-portuguesa máis antigo parece ser a cantiga satírica "Ora faz ost'o senhor de Navarra" deJohan Soarez de Pávia, datado en1196 por algúns expertos. As recompilaciónslíricasmedievais galego-portuguesas máis importantes que se conservan hoxe son oCancioneiro da Ajuda, oCancioneiro da Vaticana, oCancioneiro Colocci-Brancutti e asCantigas de Santa María.
O reiAfonso X o Sabio, deCastela, coordinou asCantigas de Santa María en galego-portugués, que daquela era a lingua por excelencia para a lírica nos reinos de Galicia, León e Castela (estando o reino de Aragón na zona de influencia daliteratura occitana). Tamén compuxo algunhas cantigas de amor, mais ningunha de amigo.
Algúns poetas salientábeis inclineBernal de Bonaval,Airas Nunez,Pero da Ponte,Pero Amigo,Xohán de Cangas, eMartín Codax.
O galego-portugués tivo a súa máxima importancia dende finais dos. XII ata mediado os. XIV.
A partir da súa independencia, oreino de Portugal doreino de León comezou coa creación dunha norma escrita (unha data importante é a declaración do galego-portugués como lingua oficial da súa administración en1290) por iniciativa do reidon Dinís, cousa que en Galicia non se elaborou até ben entrado o século XX. Como sinala Azevedo Maia,[3] axiña as formas escritas en Portugal comezaron a se homoxeneizar baixo a influencia da corte mentres que os escritos galegos van sendo penetrados decastelanismos. O feito de que a partir de1480 ostabelións galegos tivesen que cambiar os seus formularios polos casteláns e tivesen que estudar enToledo, profundou o proceso decastelanización dese galego escrito que non aconteceu enPortugal.
As diferenzas entre galego e portugués xa proveñen do galego medieval, onde en textos antigos xa se comeza a confundir as sibilantes xordas coas sonoras, conservadas en Portugal, produto da castelanización, así como outras pequenas variacións en morfoloxía (disso fronte adisse…). Ademais, o avance do galego-portugués cara ao sur e o desprazamento da capital portuguesa introduciron unha serie de elementos novos que deron lugar á situación actual:[4]
O galego medieval distínguese do galego actual principalmente en:
O sistema de vogais orais era o actual, aínda que non coa mesma distribución, principalmente debido á posterior acción dametafonía. Ademais existían vogais nasalizadas pola perda dunha nasal. A queda de consoantes intervocálicas provocaba moitoshiatos, que despois se desenvolverían, principalmente por crase.
| Bilabiais | Labiodentais | Dentais | Alveolares | Postalveolares | Palatais | Velares | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Realización | xorda | sonora | xorda | sonora | xorda | sonora | xorda | sonora | xorda | sonora | xorda | sonora | ||
| Plosivas | p | b | t | d | k | g | ||||||||
| Nasais | m | n | ɲ | |||||||||||
| Fricativas | f | v | s | z | ʃ | ʒ | ||||||||
| Africadas | ts | dz | tʃ | dʒ | ||||||||||
| Laterais | l | ʎ | ||||||||||||
| Vibrantes | ɾ | |||||||||||||
| Nome | Datación | Título | Descrición |
|---|---|---|---|
| "Diploma de Quiza Gonteríquiz" | 24 de febreiro de788 | AHUS / San Martiño Pinario | Copia envisigótica de fins s. IX-comezos X[5] |
| Rosendo, bispo de Mondoñedo, fai doazón ao mosteiro de San Vicente e S. Xoán Evanxelista de Almerezo | 7 de maio de867 | Arquivo do Reino de Galicia. Copia probablemente do 1ª terzo do s. X.[6] | |
| "Doação à Igreja deSouselo" | 870 | Otexto mais antigo latino-portugués | Copia doséculo XI escrita enletra visigótica de transición |
| Os irmáns Cresconio e Belesario fan unha doazón á basílica de S. Martiño, Santiago e Santa María de Belesar en tempos do bispo Rudesindo I de Mondoñedo | 4 de xaneiro de871 | Documento orixinal máis antigo da área galego-portuguesa. | Arquivo da Catedral de Mondoñedo[7] |
| Vistrilo permuta a Argilo, Teodone, Frogildi, Gutine e Teniloni a porción de terra na vila de Relis por outra que estes teñen en San Martiño de Negreiros | 29 de decembro de878 | Arquivo Histórico da Universidade de Santiago, procedente do fondo antigo de San Martiño Pinario[8] | |
| "Carta de Fundação da Igreja deLardosa" | 882 | Odocumento orixinal máis antigo latino-portugués | Escrita en letravisigótica cursiva |
| "Colmellus divisionis" | 23 de setembro de883 | "Colmellus divisionis" feita entre os fillos de Placencio e Romarico. Arquivo do Reino de Galicia[9] | |
| "Notícia de fiadores" | 1175 | Posibelmente odocumento máis antigo escrito en galego-portugués | Pequena lista de nomes que remata con esta frase: "Istos fiadores atan .v. annos que se partia de isto male que li avem."[10] |
| "O Pacto de Gomes Pais e Ramiro Pais" | c.1175 | Posibelmente odocumento máis antigo escrito en galego-portugués | É apenas datábel criticamente |
| "Ora faz host'o senhor de Navarra" | c.1196 | Otexto lírico máis antigo escrito en galego-portugués que é posíbel datar | Presente nosCancioneiro da Biblioteca Nacional e daVaticana |
| "Testamento de Afonso II" | 1214 | Odocumento rexio máis antigo en galego-portugués | Primeiro texto escrito tras a independencia dePortugal |
| "Notícia de torto" | 1214-1216 | Odocumento notarial particular máis antigo escrito en galego-portugués | Longa narrativa dos agravios que Lourenço Fernandes da Cunha sufriu nas mans doutros señores |
| "Foro do bo burgo de Castro Caldelas" | 1228 | O documento máis antigo en galego-portuguésescrito enGaliza | Outorgado porAfonso IX en abril de1228 no concello deAllariz |
A Notícia de fiadores (1175) é o documento en galego-portugués máis antigo coñecido con data. OPacto dos irmãos Pais reivindica o título de texto mais antigo encontrado en Portugal, no entanto é apenas datábel por conxectura, e é probabelmente anterior a1173. Outro documento, aNotícia de torto[11], sen data, calcúlase que foi escrito entre1211 e1216. OTestamento de Afonso II data de1214. Algo anterior é o primeiro documento literario coñecido escrito en galego,Ora faz ost’o senhor de Navarra de Johan Soarez de Pávia.
O documento máis antigo escrito en Galicia data do ano1228. Trátase doForo do bõ burgo de Castro Caldelas[12] outorgado porAfonso IX en abril do dito ano ao municipio de Allariz.
O máis antigo documento latino-galego-portugués, encontrado en Portugal, é chamado deDoação à Igreja de Souselo, encóntrase noArquivo Nacional da Torre do Tombo, e é datado do ano de870 d.C.[13]
Opatrimonio cultural inmaterial galego-portugués está presente nas tradicións orais populares e é hoxe un patrimonio en perigo de extinción, o que levou á súa candidatura conxunta polo gobernos deEspaña e dePortugal á "Masterpiece of Oral and Intangible Heritage of Humanity" en2005.
O folclore galego-portugués é rico en tradicións orais; estas inclúen asregueifas ou cantigas ao desafío, mitos e lendas, cantigas, ditados e lengalengas, alén dos falares que reteñen unha semellanza a nivel morfolóxico e sintáctico, no léxico e na fonética. A tradición oral está ligada a diversas actividades tradicionais que transmítense oralmente, coma as celebracións das festas populares tales coma oentroido, omagosto, as festas dacoca, San Xoán, as festas marítimas, romarías, música e danzas populares. Nos oficios, coma as actividades piscatorias, a agricultura e o artesanado, alén de seren actividades que son transmitidas de xeración en xeración de xeito verbal, cada actividade emprega un vocabulario específico. Tamén nos costumes, nos falares, nos bailes, nos rituais, na medicina tradicional e na farmacéutica popular, nas artes culinarias, nas supersticións e crenzas, existe todo un coñecemento que é transmitido oralmente.
