Para outras páxinas con títulos homónimos véxase:Libro (anatomía).
Libros naBiblioteca doMerton College,Oxford.Ilustración "Os cazadores de libros" (The book hunters) (1909)In a library we are surrounded by friend (Nunha biblioteca estamos rodeados dun amigo), L. Block (1901).
Unlibro (dolatínliber,libri , que significacortiza.[1]) é unha obraimpresa,manuscrita oupintada nunha serie de follas depapel,pergamiño,vitela ou outro material, unidas por unha banda (é dicir,encadernadas) e protexidas con tapas, tamén chamadas cubertas. Un libro pode tratar sobre calquera tema. Segundo a definición daUnesco,[2][3] un libro debe posuír vinte e cinco follas mínimo (49 páxinas), pois de vinte e catro follas ou menos sería unfolleto; e dunha ata catro páxinas considéranse follas soltas (nunha ou dúas follas).[3]
Tamén se chama «libro» a unha obra de gran extensión publicada en varias unidades independentes, chamadastomos ouvolumes. Outras veces chámase «libro» a cada unha das partes dunha obra, aínda que fisicamente publíquense todas nun mesmo volume (exemplo:Libros da Biblia).
Con todo, estadefinición non queda circunscrita ao mundo impreso ou dos soportes físicos, dada a aparición e auxe dos novos formatos documentais e especialmente daWorld Wide Web. O libro dixital oulibro electrónico, coñecido comoe-book, está a ver incrementado o seu uso no mundo do libro e na práctica profesionalbibliotecaria edocumental. Ademais, o libro tamén pode atoparse en formatoson, nese caso denomínaseaudiolibro.
Nestes días é bastante común ver escritos nas árbores e normalmente considérase vandalismo
Onome co que se designa o ``libro engalego e na maioría daslinguas románicas é de orixe baixomedieval, e procede do latínliber, que significacasca daárbore; significado orixinal, así mesmo, do nome que recibe o libro engrego,býblos.
Na súa versión moderna, un libro físico é unha colección de páxinas (normalmente depapel,pergamiño oupel devitela) encadernadas e protexidas por unha cuberta. Por extensión, "libro" pode referirse ao contido escrito, impreso ou gráfico dun libro físico.[3]
Unha soa parte ou división dunha obra escrita máis longa tamén pode denominarse libro, especialmente no caso dalgunhas obras compostas na antigüidade: cada parte daFísica deAristóteles, por exemplo, é un libro.[4]
É difícil establecer unha definición exacta de libro que o distinga claramente doutros tipos de material escrito ao longo do tempo e a cultura: ao longo da historia existiron moitos medios físicos de comunicación, e a cuestión de se un obxecto concreto é un libro pode ser controvertida (como no caso dos libros electrónicos). Ohistoriador dos librosJames Raven suxeriu que se defina o libro en sentido amplo como a comunicación de información de forma "portátil, duradeira, reproducible e lexible", en lugar de basearse en características físicas ou contextuais. Isto incluiría, por exemplo, libros electrónicos,periódicos, equipus (unha forma de gravación baseada en nós historicamente utilizada polas culturas dos pobosandinossuramericanos), pero non obxectos fixados no seu lugar, como monumentos rexistrados.[5]
En contextos especializados aparecen definicións máis estritas. Co fin de rexistrar as estatísticas nacionais sobre a produción de libros, aUNESCO recomendou que un libro definísese como "unha publicación impresa non periódica de polo menos 49 páxinas, excluídas as da cuberta, editada no país e posta ao dispor do público", distinguíndoos doutros materiais escritos como ospanfletos.[3][6]
Aínda que na linguaxe académica enténdese pormonografía unha obra especializada sobre un único tema, enbiblioteconomía e documentación o termo utilízase ás veces de forma máis ampla para referirse a calquera publicación non seriada completa nunvolume (un libro físico) ou un número definido de volumes (como unha novela en varios volumes), en contraste conserie oupublicacións periódicas.[3][4]
Fragmentos dasInstrucións de Shuruppak: "Shurrupak deu instrucións ao seu fillo: Non compres un asno que rebuzne demasiado. Non violes á filla dun home, non o anuncies no patio. Non respondas contra o teu pai, non levantes un 'ollo pesado'". DeAdab,c. 2600-2500 A.C.[7]
Desde as súas orixes a humanidade tivo que facer fronte a unha cuestión fundamental: a forma de preservar e transmitir a súa cultura, é dicir, as súas crenzas e coñecementos, tanto no espazo como no tempo.
A formulación desta cuestión supón, por unha banda, determinar a forma de garantir a integridade intelectual do contido da obra e a conservación do soporte no que foi plasmada e, por outro, atopar o medio polo cal se manterá inalterada a intención ou finalidade para a cal se concibiu.
Ahistoria do libro converteuse nunha disciplina académica recoñecida na década de 1980. As contribucións a este campo proceden dosestudos textuais, dacodicoloxía, dabibliografía, dafiloloxía, dapaleografía, dahistoria da arte, dahistoria social e dahistoria cultural. O seu propósito fundamental é demostrar que o libro como obxecto, e non só o texto que contén, é un conduto de interacción entre os lectores e as palabras. A análise de cada un dos compoñentes do libro revela a súa finalidade, onde e como se gardaba, quen o lía, as crenzas ideolóxicas erelixiosas da época e se os lectores interactuaban co texto que contiña. Incluso a falta de probas deste tipo deixa valiosas pistas sobre a natureza dese libro en particular.
As primeiras formas de escritura foron gravadas en laxas de pedra, pasando a follas de palma e papiro na antigüidade. Máis tarde, o pergamiño e o papel convertéronse en substratos importantes para a fabricación de libros, introducindo unha maior durabilidade e accesibilidade. En rexións como China, Oriente Próximo, Europa e o sur de Asia evolucionaron diversos métodos de produción de libros. AIdade Media foi testemuña do auxe dos manuscritos iluminados, que combinaban texto e imaxes de forma intricada, sobre todo durante a época mogol no sur de Asia, baixo o patrocinio de gobernantes comoAkbar eShah Jahan. Antes da invención da imprenta, que se fixo famosa coaBiblia de Gutenberg, cada texto era un artigo de valor único, feito a man e personalizado grazas ás características de deseño incorporadas poloescriba, o propietario, o encuadernador e o ilustrador.[8]
A invención da imprenta no século XV marcou un momento crucial, revolucionando a produción de libros. Innovacións como ostipos móbiles e as prensas de vapor aceleraron os procesos de fabricación e contribuíron ao aumento das taxas dealfabetización. Tamén xurdiu a protección dosdereitos de autor, que garantiu os dereitos dos autores e configurou o panorama editorial. AIdade Moderna tardía introduciu os cadernos de peto, destinados a un abanico máis amplo de lectores, e a mecanización do proceso de impresión aumentou aínda máis a eficiencia.
O século XX foi testemuña da chegada das máquinas de escribir, os computadores e a autoedición, que transformaron a creación e impresión de documentos. Os avances dixitais do século XXI propiciaron o auxe dos libros electrónicos, impulsados pola popularidade dos lectores electrónicos e as funcións de accesibilidade. Aínda que se debateu sobre o posible declive dos libros físicos, os medios impresos demostraron unha notable resistencia e seguen prosperando como unha industria multimillonaria. Ademais, xurdiron iniciativas para facer que a literatura sexa máis inclusiva, co desenvolvemento dobraille para os discapacitados visuais e a creación de libros falados, que ofrecen ás persoas formas alternativas de acceder e gozar da literatura.
Algúns dos primeiros rexistros escritos realizáronse en taboíñas. O costume de encadernar varias taboíñas de cera xuntas (ospugillares romanos) é un posible precursor dos libros encadernados modernos.[9] As taboíñas dearxila (pezas aplanadas de arxila impresas cunestilete) utilizáronse noAntigo Oriente Próximo durante toda aIdade de Bronce e ata ben entrada aIdade de Ferro, especialmente para escribir encuneiforme. As taboíñas decera (anacos de madeira recubertos dunha capa de cera) utilizáronse naantigüidade clásica e durante toda aIdade Media. A etimoloxía da palabracodex (bloque de madeira) suxire que pode haberse desenvolvido a partir de taboíñas de cera enmadeira.[10]
Manuscrito en pergameo.
As orixes do libro hai que buscalas nas civilizacións mesopotámicas (táboas de arxila) e na civilizaciónexipcia (rolo de papiro).
Os rolos depapiro utilizáronse por primeira vez para escribir noAntigo Exipto, quizais xa naPrimeira Dinastía, aínda que a evidencia máis antiga procede dos libros de contas do reiNeferirkare Kakai da Quinta Dinastía (ao redor do 2400 a.C.). SegundoHeródoto (Historia 5:58), osfenicios levaron a escritura e o papiro aGrecia ao redor do século X ou IX a.C.. Xa fosen de papiro, pergamiño ou papel, os pergamiños foron o medio de escritura dominante nas culturashelenística, romana, chinesa, hebrea e macedonia. Ocódice dominou o mundo romano a finais da Antigüidade, pero os pergamiños perduraron moito máis tempo en Asia.[Cómpre referencia]
EnRoma empregáronse con frecuencia as taboíñas enceradas que, unidas unhas a outras, formaban un libro, aínda que desde o século III a.C. e ata o século V d.C. foi moi frecuente a forma de rolo tamén en Roma. Tamén desde o século I a.C. comezou a empregarse en Roma unha nova forma: ocodex, no que as follas de papiro se superpoñen e cosen polo bordo, de xeito parecido ás ligazóns nas taboíñas enceradas, pero con maior cantidade de follas, podendo pasalas con facilidade. A fraxilidade do papiro, que facía que os bordos se rompesen, solucionouse coa introdución dopergameo, máis axeitado que o papiro para recibir aescritura polas dúas caras.
Pódese dicir que as variacións na forma do libro foron considerables, como o foron osmateriais de escrita, ata chegar á formacódice, na que hoxe o coñecemos. O primeiro libro impreso foi creado polos chineses no ano868 d.C.
Unha edición chinésa do século xviii daArte da guerra feita en táboas de bambú que responde á definición moderna de códice
.O códice é o antepasado do libro moderno, consistente en follas de tamaño uniformeunidas ao longo dun bordo e tipicamente sostidas entre dúas cubertas feitas dalgún material máis robusto.Isidoro de Sevilla (falecido en 636) explicou a relación existente entón entre códice, libro e pergamiño no seuEtymologiae (VI.13): "Un códice componse de moitos libros; un libro, dun pergamiño. Chámase códice por semellanza cos troncos (codex) das árbores ou das vides, coma se fose un tronco de madeira, porque contén en si unha multitude de libros, coma se fóra de ramas".
A primeira mención escrita do códice como forma de libro procede deMarcial, no seuApophoretaCLXXXIV de finais do século I, onde eloxia a súa compacidade. Con todo, o códice nunca gañou moita popularidade no mundo helenístico pagán, e só dentro da comunidade cristiá xeneralizouse o seu uso.[11] Este cambio produciuse gradualmente durante os séculos III e IV, e as razóns para adoptar a forma de códice do libro foron varias: o formato era máis económico que o pergamiño, xa que se podían utilizar ambas as caras do material de escritura; e era portátil, consultable e máis fácil de ocultar. É posible que osautores cristiáns tamén quixesen distinguir os seus escritos dos pagáns e xudaicos escritos en pergamiños.
Os códices daMesoaméricaprecolombiana tiñan a mesma forma que o códice europeo, pero estaban feitos con longas tiras dobradas de cortiza de figueira (amatl) ou fibras vexetais, a miúdo cunha capa decal aplicada antes de escribir. Os códices doNovo Mundo escribíronse ata o século XVI. Os que se escribiron antes da conquista española parecen ser follas alongadas encartadas en acordeón, ás veces escritas en ambas as caras do papelamate local.
Os manuscritos, documentos escritos e copiados a man, eran a única forma de escritura antes da invención e adopción xeneralizada da imprenta. Producíronse avances nas técnicas empregadas para crealos.
A principios doImperio Romano de Occidente, osmosteiros continuaron coas tradicións de escrituralatína relacionadas cocristianismo, e o clero era o lector e copista predominante. O proceso de elaboración dos libros era longo e laborioso. Normalmente escribíanse enpergamiño ouvitela, superficies de escritura feitas de pel animal procesada. Había que preparar o pergamiño, logo planificábanse as páxinas sen encadernar e regulábanse cunha ferramenta roma ou de chumbo, tras o cal o texto era escrito por unescriba, que adoitaba deixar zonas en branco para a ilustración e arúbrica. Por último, encadernábao un encuadernador.[12]
Debido ás dificultades que entrañaba a fabricación e copia de libros, estes eran caros e escasos. Os mosteiros máis pequenos adoitaban ter unhas poucas ducias de libros. No século IX, as coleccións máis grandes contaban cuns 500 volumes, e mesmo a finais da Idade Media, a biblioteca papal deAviñón e a biblioteca parisiense daSorbona só contaban cuns 2.000 volumes.[13]
O auxe das universidades no século XIII provocou un aumento da demanda de libros, e apareceu un novo sistema de copiado. Os libros dividíanse en follas sen encadernar (pecia), que se prestaban a distintos copistas, co que a velocidade de produción de libros aumentaba considerablemente. O sistema era mantido por gremios laicos depapeleiros, que producían tanto material relixioso como non relixioso.[14]
Burgundian author and scribeJean Miélot, from hisMiracles de Notre Dame, 15th century
Na India, os manuscritos encadernados de cortiza de bidueiro ou folla de palma existían desde a antigüidade.[15] O texto dosmanuscritos de folla de palma inscribíase cunha pluma de coitelo en follas de folla de palma rectangulares cortadas e curadas; logo aplicábase colorante á superficie e borrábase, deixando a tinta nos surcos incisos. Cada folla adoitaba ter un buraco polo que se podía pasar un cordel, co que se ataban as follas para encadernalas como un libro.
Na xilografía, tállase unha imaxe en relevo dunha páxina enteira en bloques de madeira, entintase e utilízase para imprimir copias desa páxina. Orixinouse nadinastía Han antes do 220 d.C., utilizouse para imprimirtéxtís e máis tarde papel, e foi amplamente utilizada en todaAsia Oriental. O libro impreso máis antigo datado con este método é oSutra do Diamante (868 d.C.). O método (chamadoxilografía cando se utiliza en arte) chegou a Europa a principios do século XIV. Os libros (coñecidos comocadernos), así como osnaipes e asimaxes relixiosas, empezaron a producirse con este método. Crear un libro enteiro era un proceso minucioso, que requiría un bloque tallado a man para cada páxina, e os bloques de madeira podían gretarse si se almacenaban demasiado tempo.
Na Alta Idade Media os códices son un produto da economía autosuficiente dos mosteiros. Estes exemplares eran copiados a man polos escribáns dosmosteiros no chamadoscriptorium. Nesta época, só nasuniversidades, nos mosteiros,igrexas e casas dalgúns nobres podían atoparse libros.
A medida que avanza a Idade Media, xunto ó libro cuxo valor se centra no texto, medra os que son apreciados pola súa presentación (calidade da materia escritoria, caligrafía coidada e ilustracións). O luxo característico dos códices de finais da Idade Media céntrase principalmente nosLibros de Horas feitos para os reis e os membros da alta nobreza, e dos que pode servir de exemplo oLibro de Horas de Fernando I (1055) conservado na Biblioteca Xeral daUniversidade de Santiago.[16]
Coa aparición das universidades créase un novo mercado para os libros e convértese así nun instrumento de difusión das novas ideas.
A partir do século X comeza a usarse o papel na elaboración dos libros, aínda que xa fora inventado polos chineses antes da era cristiá. En España foi introducido polos árabes, e aínda que as primeiras novas da existencia de fábricas son do século XIII (Xátiva), é probable que no século X se fabricase en Córdoba e Toledo. Atópanse manuscritos en papel a partir do século XIII, e o uso xeneralizouse no século XV.
O papel facíase con trapos dealgodón machucado reducido a pasta e secado nun bastidor. En España substituíuse o algodón porliño e trapos de lenzo, porque non abondaba o algodón, resultando este último de maior resistencia..
Os antecedentes da imprenta hai que buscalos nos gravados xilográficos, que comezaron a usarse en Europa para gravar naipes, estampas etc. cara 1400, aínda que xa eran coñecidos na China 300 anos a.C. A impresión en madeira máis antiga que se coñece na China e que se asemella a un libro é do ano 868 d.C., pero sábese que o método foi empregado antes. En Europa, cara 1430, prodúcense os primeiros libros xilográficos empregando a mesma técnica antes usada nos naipes, estampas etc
Johannes Gutenberg deu resposta á demanda de libros grazas á imprenta de tipos móbiles. Aínda que ningún texto leva o seu nome, atribúeselle a impresión da famosaBiblia de 42 liñas (1456).
O invento, unha vez máis, fora probado polos chineses xa no século XI, usando tipos soltos de barro cocido e máis tarde de metal.
Os primeiros libros impresos ata o 1 de xaneiro de 1501 denomínanseincunables.
Desde 1483 constátase a existencia de impresores en Santiago, onde farían encargos de textos litúrxicos para o Cabido. Tamén neste século houbo imprenta enMonterrei.
De especial importancia para o desenvolvemento da imprenta foi a Reforma luterana, que supuxo unha expansión do libro como nunca ata ese momento se coñecera.
No século XIX o maquinismo derivado da revolución industrial aumentou a produción de libros e abaratou os seus custos. O primeiro invento foi a máquina de papel (1798), que permitía fabricar papel de forma continua. Desde mediados do XIX, ante a suba dos prezos dos trapos, iniciouse a busca dunha nova materia de fabricación, probándose a palla, o esparto etc. A pasta de madeira para a fabricación de papel fíxose pulverizando os troncos (pasta mecánica) ou disolvendo quimicamente astelas (pasta química). Nas décadas de 1860 e 1870 xeneralizouse en Europa a pasta mecánica, e na de 1880 a pasta química.
O maquinismo afectou tamén á imprenta e polo tanto ó libro. A primeira prensa mecánica que deu resultado foi a ideada polos alemáns Koening e Brauer que funcionaba a vapor e substituíu a primitiva prensa de Gutenberg.
No século XX continua a mecanización do libro e prodúcese un paulatino desprazamento da mecánica pola electrónica. Aumenta o número de títulos e de exemplares en cada tirada, como consecuencia do aumento de lectores. Xorden tamén novas formas de comercialización (libros de peto, clubs do libro etc.). Ó desenvolvemento das redes de telecomunicacións desde os anos 90, fai aparecer un novo sistema de venda: a venda virtual.
Normalmente, un libro é impreso en grandes follas de papel, onde se aloxan 8 páxinas a cada lado. Cada unha destas grandes follas é dobrada ata ser convertida en 16 páxinas. Estas páxinas son ordenadas e cosidas polo lombo. A este lombo pégaselle unha malla de tea para asegurar as partes. Finalmente as páxinas son cortadas por tres lados cunha guillotina e o lombo pegado a unha tapa de cartón. Toda esta tarefa realízase en serie.
As imprentas máis modernas poden imprimir 16, 32 e ata 64 páxinas por cara de grandes follas. Moitas veces o texto da obra non alcanza a cubrir as últimas páxinas, o que provoca que algúns libros teñan páxinas baleiras ao final do mesmo, aínda que moitas veces son cubertas con propaganda da editorial sobre textos do mesmo autor ou outros do seu persoal. Segundo un estudo realizado en 2010, nese ano publicáronse 130 000 000 libros.[17]
↑"Book". Dictionary.com. Consultado o 6 de novembro de 2011.
↑«Enténdese por libro unha publicación impresa non periódica que consta como mínimo de 49 páxinas, sen contar as de cuberta, editada no país e posta ao dispor do público». (Unesco, 1964).
↑The Cambridge History of Early Christian Literature. Edd. Frances Young, Lewis Ayres, Andrew Louth, Ron White. Cambridge University Press 2004, pp. 8–9.
Dictionarium bibliothecarii practicum: ad usum internationalem in XXII linguis = The librarian's practical dictionary: in 22 languages = Wörterbuch des Bibliothekars: in 22 Sprachen. Herausg. von Dr. Zoltán Pipics. 7. Auflage. München: Dokumentation, 1977.ISBN 3-7940-4110-0
Martínez de Sousa, José.Diccionario de edición, tipografía y artes gráficas. Gijón:Trea, 2001. (Biblioteconomía y administración cultural; 46)ISBN 84-95178-96-6
Bohigas, Pere.Resum d'història del llibre. Barcelona: Barcino, 1933. (Col·lecció popular Barcino; 90)
