Galicia posúe 2 695 645 habitantes dos que 1 297 301 son homes e 1 398 344 mulleres (datos a 1 de xaneiro de 2021).[12] Conta cunha distribución da poboación que aglomera a meirande parte na franxa entreFerrol eVigo. Os núcleos urbanos con rango de cidade son sete, que segundo criterios de poboación son os seguintes:Vigo,A Coruña,Ourense,Lugo,Santiago de Compostela,Pontevedra eFerrol.
O concello máis poboado é o deVigo con 292 374 habitantes (datos de 2022)[13] e o menos poboado o deNegueira de Muñiz con 228 habitantes no 2022. O concello máis extenso é o daFonsagrada cunha superficie de 438,42 km² e o máis pequeno o deMondariz-Balneario con 2,31 km².[8]A Coruña é o concello con maior densidade de poboación con 6 545,18 hab./km² eVilariño de Conso é o que ten menor densidade de poboación con 2,62 hab./km² no 2020.
Os nomes "Galiza" e "Galicia" derivan da palabralatinaGallaecia (ouCallaecia), que significaba literalmente «terra dosgalaicos».Callaecia[30] 'a terra dos Callaeci', de *kallā- «madeira»[31] co sufixo complexo local-āik-. Posteriormente tornouseGallicia, actualGalicia ouGaliza. Osgalaicos (enlatín:Gallaeci, engrego: Καλλαϊκοί) foron o pobo máis numeroso do noroeste daPenínsula Ibérica xa antes da súa integración aoImperio Romano no século I a. C., aínda que algúns autores consideran que en orixe o termo "galaico" era empregado para denominar unha pequenatribo ao norte dorío Douro, oscallaecos; sexa como for, este nome acabou por denominar todo un grupo étnico delingua celta e culturalmente homoxéneo, situado entre omar Cantábrico e orío Douro.[32]
A primeira referencia histórica dos galaicos, remóntase ao ano 136 a. C., cando o xeneralromanoDécimo Xunio Bruto Galaico regresa aRoma —despois da súa vitoriosa campaña bélica contra dous pobos previamente descoñecidos,lusitanos egalaicos— recibindo do propioSenado romano o título deGallaecus ou "galaico" en honor á dura expedición militar contra estes.[33] Tras estes primeiros contactos, o mundo grecolatino vai denominar o seu país comoGallaecia, tal e como fixeronEstrabón,Plinio eApiano, entre outros. Será este nomeGallaecia a que irá evolucionando durante máis de treceséculos, e que acabará por adoptar as formas "Galiza" e "Galicia".
Máis controvertido é, non obstante, o significado orixinario do termoGallaicus (galaico) e consecuentemente deGallaecia. O primeiro autor que teorizou sobre isto foiIsidoro de Sevilla, quen noséculo VII explicaba que o nome "galaico" aludía á pel branca como o leite que tiñan os seus habitantes, de xeito similar aos habitantes daGalia[34]. Serán moitos autores posteriores os que tenten buscar o significado deste nome, tales comoAfonso X o Sabio,Ramón Barros Sivelo ouMurguía, mais hoxe tende a relacionarse con étimos daslinguas celtas, eindoeuropeas en xeral, de maneira que o significado exacto da palabra é, actualmente, descoñecido.
Aínda que durante séculos, a antiga bandeira galega foi de fondo azul con cruces douradas, e un gran copón no centro ao xeito do escudo, a actual bandeira galega foi creada a finais doséculo XIX polos galeguistas históricos doRexurdimento, como insignia nacional,[35] ondeando dende polo menos o ano1891. Ten fondobranco e presenta unha franxaazul dende o ángulo superior esquerdo ata o inferior dereito.
O cáliz, figura heráldica que representa a Galicia, foi documentado por vez primeira no escudo dosreis de Galicia (roys de Galyce) do Armorial Segar deInglaterra no ano1282. Ten experimentado diferentes cambios ao longo do tempo, o actual escudo de Galicia é descrito no artigo número 3 daLei de símbolos de Galicia:
O escudo de Galicia trae, en campo de azur, un cáliz de ouro sumado dunha hostia de prata, e acompañado de sete cruces recortadas do mesmo metal, tres a cada lado e unha no centro do xefe. O timbre, coroa real, cerrada, que é un círculo de ouro, engastado de pedras preciosas, composto de oito floróns de follas de acanto, visibles cinco, interpoladas de pérolas, e das súas follas saen cadansúas diademas sumadas de perlas, que converxen nun mundo de azur, co semimeridiano e o ecuador de ouro, sumado de cruz de ouro. A coroa, forrada degoles ou vermello[36].
Eduardo Pondal, autor do poema que fornece a letra d′Os Pinos.
Pascual Veiga, autor da música do himno galego.
O himno galego (Os Pinos) é o símbolo acústico máis solemne de Galicia como comunidade política. O texto son as dúas primeiras partes (catro primeiras estrofas) do poemaQueixumes dos pinos deEduardo Pondal, e a música é da autoría dePascual Veiga. Estreouse naHabana,Cuba, o20 de decembro de1907.[37] Ademais aAntiga Marcha do Reino de Galicia é recoñecida na Lei 5/1984, do 29 de maio, de símbolos de Galicia como distintivo tradicional.[38]
Dolmen de Corveira, construído entre o IV e III milenios a. C., é unha típicaanta de corredor que forma parte do conxunto Sotorraño-Parxubeira-Portocoiro, Eirón,Mazaricos.
As primeiras probas líticas de presenza humana en Galicia remóntanse a hai uns 300.000 anos, noPaleolítico inferior, durante oPlistoceno medio. Apareceron restos destes poboadores por todo o litoral, dendeRibadeo ataA Guarda. Estes restos son instrumentos líticos, que nos amosan unha industriaacheuliana a base de bifaces, fendedores, triedros... feitos sobre unha base de cuarzo ou cuarcita. Coñécense dúas culturas, o Paleolítico inferior arcaico (ou "cultura dos cantos tallados") e o Paleolítico inferior clásico ouacheuliano. A técnica é máis simple na primeira delas. As industrias son simples e o número de tipos reducido.
A primeira claramente identificada, caracterízase pola súa capacidade construtora e arquitectónica, xunto co seu sentido relixioso, fundamentado no culto ós mortos como mediadores entre o home e os deuses. Este sentido relixioso abrangue a súa importancia ata a actualidade. Estaban constituídos en clans. Desa época dan testemuña milleiros[Cómpre referencia] demámoas emedorras espalladas por todo o territorio.
Europa segundo Estrabón coa localización dasCasitérides.
Idade de Bronce
É nestes tempos cando se acada o desenvolvemento metalúrxico, impulsado pola riqueza mineira. Parece que debido ós cambios climáticos, varios pobos da meseta trasladáronse a Galicia, incrementando a poboación e os conflitos entre pobos. É a época de produción de diversos utensilios e xoias de ouro ou de bronce, que mesmo foron levadas máis aló dosPireneos.
Floreceu na segunda metade daIdade de Ferro, resultado da fusión da cultura daIdade de Bronce e outras contribucións posteriores, coexistindo en parte coa época romana. Osceltas trouxeron novas variedades de gando, ocabalo domesticado e probablemente ocenteo.
O primeiro pobo celta que invade Galicia é o dossaefes, noséculo XI a. C. Someterá osoestrimnios, pero este influirá no primeiro sobre todo no eido da relixión, da organización política e das relacións marítimas coaBretaña. O seu carácter eminentemente guerreiro fixo queEstrabón dixese deles que eran os máis difíciles de vencer de todaLusitania. Cómpre dicir que a provincia romana da Gallaecia propia dos galaicos aínda non estaba constituída política e administrativamente.
Vivenda castrexa reconstruída.
Oscastros son recintos fortificados de forma circular, provistos dun ou varios muros concéntricos, precedidos xeralmente do seu correspondente foso e situados, os máis deles, no cume de outeiros e montañas. Entre os castros de tipo costeiro destacan o deFazouro,Santa Trega,Baroña e O Neixón. No interior poden mencionarse os de Castromao eViladonga. Común a todos eles é o feito de que o ser humano se adapta ó terreo e non ó contrario.
En canto ós templos, a única construción atopada é a deElviña. O de Meirás conserva unhanecrópole. Noutros castros existían pequenas construcións en forma de caixa onde se gardaban as cinzas (cultura sorotáptica, dos campos de enterramento de furnas ouUrnenfelder como se coñecen pola súa denominación enalemán). Existen tamén outras parcialmente soterradas, cun depósito para a auga, nas que os vestixios de lume indican que debían servir para incinera-los cadáveres.
Dende finais doMegalítico aparecen inscricións sobre as rochas graníticas a ceo aberto das que se descoñece aínda a verdadeira orixe e significado (son moi coñecidas as deCampo Lameiro).
Os romanos someteron a Galicia para aproveita-los seus recursos mineiros. Co tempo converteríana en provincia do imperio e recoñecerían a súa personalidade chamándoaGallaecia. Con eles, os castros perderon o seu vello valor defensivo. Trouxeron novas técnicas, novas vías de comunicación, novas formas de organiza-la propiedade e unha lingua nova, pero foron tolerantes coa cultura existente.
Ocristianismo chegaría a Galicia cos romanos. Lograría o que non acadou olatín e impúxose óarianismo dossuevos e ópaganismo prerromano. Os suevos, que mantiveronGalicia como reino independente cento setenta anos, foron progresivamente mediatizados polosvisigodos. Foi na súa época na que se impuxeron definitivamente alingua latina e ocristianismo, evolucionando o primeiro cara ao galego e mesturándose o segundo cos costumes pagáns.
Oislam chegaría ó sur de Galicia e só o norte se mantería como bastión daReconquista ata que, logo de recupera-lo sur, este se independizara co nome dePortugal.
As actividades económicas dos castrexos baséanse na agricultura e gandería pastoril.
A aparición do sepulcro doApóstolo 'Sant Iago' noséculo IX conferiulle a Galicia unha importancia clave dento do fortalecemento dos reinos cristiáns, erixíndoseSantiago de Compostela como centro relixioso e destino de peregrinos que fortaleceron as ligazóns con Europa. OCamiño de Santiago converteuse nun eixe cultural polo que se espallaron, entre outros, a arte románica ou a lírica dostrobadores, facendo dela tamén un contrapeso cultural fronte ó centralismo.
A partir da escriturización normativa en castelán comezada porAfonso X, o galego como lingua comezou unha decadencia acelerada dentro do proceso de uniformación de España, pasando polos chamadosSéculos Escuros, nos que a supervivencia lingüística foi só oral. Noséculo XVIII comezouse a tomar conciencia da situación de división lingüístico-social entre o pobo galegofalante e os poderosos, castelanfalantes. Neste século, Galicia era un dos territorios máis poboados de Castela, e ata1750 experimentou un rápido crecemento demográfico.[39]
En1833 Galicia perde a súa representatividade como unidade administrativa e desaparece a Xunta do Reino de Galicia. É aquí onde nacen as actuais catroprovincias galegas que estruturan o territorio baixo administración do goberno central. Anteriormente as divisións eran outras, sendo a anterior a división en cinco provincias (reinado deFernando VII): Ourense, A Coruña, Lugo,Vilafranca do Bierzo (que foi dividida entre Ourense e León) eVigo (que pasaría a Pontevedra).[40] Atopamos neste século o primeiro xurdimento dun movemento político que vai defender Galicia por causa desta perda de poder.
O pronunciamento deSolís vai levantar en armas a unha parte do exército para defende-la unidade de Galicia contra a perda da desa administración anterior. Finalmente foron masacrados na batalla de Compostela e o23 de abril de1846 fusilados os sobreviventes, coñecidos a partir de aí coma os Mártires pola Liberdade ouMártires de Carral.
ORexurdimento supón unha tentativa culturalista de defensa da galeguidade posterior a esa tentativa política o afianzamento da conciencia de diferenciación cultural parella a un ideal político de autopertenza. Isto supón a recuperación da lingua galega como vehículo de expresión culto. Desta época sonRosalía de Castro,Manuel Curros Enríquez,Murguía,Manuel Leiras Pulpeiro ouEduardo Pondal, entre outros.
Unha primeira etapa, ataPrimo de Rivera, é a marcada polasIrmandades da Fala, cunha preocupación fundamental pola defensa da lingua. Ao estendérense, vai callando de novo a idea política do galeguismo. Así,Vicente Risco eOtero Pedrayo traballaron no aspecto cultural e tiveron contraparte no aspecto político en Porteira eLois Peña Novo. O relevo constitúeo a chamadaxeración Nós, en torno á revista do mesmo nome, acompañada de1920 áSegunda República por unha preocupación pola creación dun galeguismo controlado e instrumental dende o poder político central.
Galicia, confirmada a nivel internacional como nacionalidade. Imaxe da última páxina deEl Pueblo Gallego de 30 de setembro de 1933
NaSegunda República hai dúas tendencias fundamentais: a correspondente áOrganización Republicana Gallega Autónoma (ORGA) e a contraparte no Partido Galleguista (PG). O PG xorde da unión de varias tendencias representadas nas figuras de Vicente Risco, R. Otero Pedrayo,Ramón Cabanillas,Ramón Suárez Picallo,Castelao... En1936 o PG, para lograr o estatuto para Galicia, aliouse coa Fronte Popular e como consecuencia desa alianza sufriu unha escisión. Porén, logrouse o Estatuto e Castelao presentouno nas Cortes pouco antes daguerra civil española.
Franquismo
Durante o franquismo, cualificado porCelso Emilio Ferreiro de "longa noite de pedra", sucedéronse diferentes etapas represivas coas ideas galeguistas, a partir da loita armada de moitos galeguistas contraFrancisco Franco.[Cómpre referencia]
Na posguerra créase noexilio oConsello de Galiza, comandado por Castelao e Suárez Picallo. No ano1944 sae do preloSempre en Galiza, guía ideolóxica do galeguismo. Pouco a pouco vaise optando polo mantemento dunha acción cultural, como manifesta a creación daeditorial Galaxia.
Cunha poboación de 2 695 645 habitantes (1 297 301 homes e 1 398 344 mulleres; datos a 1 de xaneiro de 2021)[12] Galicia é a quinta comunidade autónoma deEspaña por poboación.[12] A súa densidade de poboación, de 92,94 hab./km², é lixeiramente superior á media española e semellante áeuropea.
A poboación de Galicia concéntrase na súa maioría nas zonas costeiras, sendo as áreas dasRías Baixas e oGolfo Ártabro (áreas metropolitanas da Coruña e Ferrol) as de maior densidade de poboación. O concello deVigo, con 292.374 habitantes, constitúe o máis poboado de Galicia, seguido dos daCoruña, 245 468 habitantes (2021),[13] eOurense, 104 596 habitantes (2021).[13] Xunto con estas tres cidades, Galicia conta con outras catro localidades consideradas cidades:Lugo,Santiago de Compostela (capital administrativa de Galicia),Pontevedra eFerrol.
Así mesmo, o país conta con outros cinco concellos con máis de 30.000 habitantes, dez concellos de entre 20 000 e 30 000 habitantes, e trinta e cinco de entre 10.000 e 20.000.Segundo o censo de2014, o nivel de fertilidade das galegas era de 1,07 fillos por muller fronte ao 1,32 estatal e menor á cifra de 2,1 fillos por muller necesarios para que se produza a substitución xeracional da poboación.[41] Entre as galegas, as ourensás e as luguesas son as que menos fillos teñen, con 0,99 e 1,04, sendo as primeiras, das que menos fillos teñen en España só por baixo das asturianas.[42] En2013 rexistráronse en Galicia un total de 19.727 nacementos, o que supón 1.362 menos ca en 2012, segundo oIGE.[43] De feito, nos últimos anos Galicia vive unha diminución paulatina do número absoluto de nacementos dende o ano2008, no que houbo 23.175 nacementos,[43] tras un breve período de recuperación entre os anos 2002 e 2008.
Osaldo vexetativo, é dicir, a diferenza entre o número de persoas nadas e as falecidas, é negativo en Galicia dende final dos anos oitenta.[44] No2013 houbo un total de 30.433 falecementos polo que a diferenza entre defuncións e nacementos é de 10.706 persoas.[43]
Canto áesperanza de vida, os galegos tiñan en 2013 unha esperanza de vida ao nacer de 82,59 anos (79,48 anos para os homes e 85,59 anos para as mulleres).[45] Dende1981, ano en que a esperanza de vida dos galegos era de 75,4 anos, esta medrou en 7 anos, grazas á mellora da calidade de vida.[46] O avellentamento da poboación tamén se pon de manifesto no incremento de anciáns de idade avanzada que rexistra gradualmente a comunidade cada exercicio. Galicia contaba en1996 con 226 persoas con máis de cen anos. Dezaoito anos despois, a cifra medrou un 466,8% ao superaren o século 1.281 galegos no ano2014.[47]
No ano2014 residían en Galicia 98.245 estranxeiros, o que supón o 3,57% da poboación total. As nacionalidades predominantes son aportuguesa (19,03% do total de estranxeiros), aromanesa (9,36%) e abrasileira (8,34%).[48]
Densidade de poboación por provincias.
Concellos máis densamente poboados de Galicia.
Densidade de poboación por parroquias.
Concellos que gañaron ou mantiveron a súa poboación en 2009.
Mapa dos concellos de Galicia coa poboación de 2010.
A finais doséculo XVIII, o reino de Galicia era a unidade territorial máis poboada daMonarquía Hispánica, e a única que superaba o millón de habitantes.[50] Após aabolición en 1833 dos antigos reinos da devandita monarquía, a historia demográfica de Galicia foi a dunha continua perda de peso respecto ao resto do Estado, froito da emigración cara aIberoamérica, Centroeuropa ou outros territorios do Estado. Así, en1857 a densidade de poboación en Galicia era a meirande de todas as rexións que conforman o estado, representando a cota galega o 11,49% dapoboación española[f] Así e todo, no2021, Galicia pasou a representar unicamente o 5,69% da poboación estatal.[51]
Evolución demográfica de Galicia e porcentaxe con respecto ao total estatal[52]
As provincias galegas divídense en 53comarcas segundo o Decreto 65/1997 daXunta. Delas, 18 comarcas pertencen áprovincia da Coruña, 13 á deLugo, 12 á deOurense e 10 están naprovincia de Pontevedra. As comarcas constitúen o ámbito de actuación dos plans de desenvolvemento comarcal[55] e carecen de funcións administrativas.
Galicia está dividida en 313 concellos[56] e 3 771parroquias.[7][h] O territorio do concello estrutúrase enparroquias e estas á súa vez enaldeas ou lugares.
Demograficamente, Galicia caracterízase pola súa alta taxa de dispersión demográfica, o que, xunto a un elevado número de poboacións, fai que un 50 % das entidades de poboación deEspaña se atopen en Galicia, ocupando só o 5,8% da superficie total. Así, calcúlase que en Galicia existe máis dun millón de topónimos e microtopónimos.[57]
TendaZARA enHong Kong. ZARA, do grupoINDITEX, é o primeiro grupo europeo e segundo mundial de confección e roupa. Ten a súa sede central enArteixo,A Coruña.
Galicia é unha terra de contrastes económicos. Mentres a costa oeste, sede dos maiores centros de poboación, e tamén das industrias manufactureiras e de derivados dapesca, é próspera e incrementa a súa poboación, a zona rural das provincias de Ourense e Lugo basea a maior parte da súa economía naagricultura tradicional, asentada nominifundio, ou pequenas explotacións agrícolas e/ou gandeiras. O crecemento do turismo, aproveitamento forestal sostible e agricultura orgánica e natural, así como explotacións gandeiras de certo tamaño están aumentando as posibilidades da economía galega.
O 85% dos turistas que recibe Galicia visitanSantiago de Compostela, un dos principais reclamos turísticos galegos[58].
Aséntanse en Galicia poucas grandes industrias. Cabe contar entre elas coa planta dealuminio que a multinacional Alcoa ten enSan Cibrao (Cervo), a industria manufactureira de automóbiles da tamén multinacionalCitroën en Vigo, a mina e as centrais térmica e de ciclo combinado deEndesa das Pontes de García Rodríguez, arefinería da Coruña ou os estaleiros deFerrol eVigo, con desigual sorte e en proceso de reconversión case continua na súa maioría dende os anos 80. Nos anos 90 unha industria galega comezou a desenvolverse internacionalmente, o grupo téxtilInditex (Zara,Pull and Bear etc.), con sede enArteixo.
As industrias manufactureiras de produtos agrícolas están en pleno retroceso, caendo en mans foráneas as industrias dederivados lácteos e outras sufrindo unha reestruturación, como lle pasou á antiga industria estatal FRIGSA (Frigoríficos Industriales de Galicia) que acabou sendo desmantelada, tratando de ocupar o seu lugar unha serie de empresas moito máis pequenas.
Galicia tamén conta con dúas importantes entidades financeiras filiais de entidades foráneas:Abanca, que é filial do grupoBanesco, e oBanco Pastor, que é propiedade doBanco Popular.Abanca é a marca comercial do banco que se creou no ano 2014 trala fusión por absorción doBanco Etcheverría por parte deNCG Banco, sendo este último á súa vez resultado da fusión de dúascaixas de aforros;Caixa Galicia eCaixanova. OBanco Pastor pola súa banda é unha marca para Galicia doBanco Popular, que o adquiriu no ano 2011. Até entón o Pastor era o segundo banco máis antigo deEspaña despois do Banco Etcheverría.
Apesca, na que tradicionalmente Galicia é unha potencia, vén minguando o número de capturas dende hai anos tanto polo esgotamento das pesqueiras tradicionais como polas condicións políticas de acceso a estas. Estanse comezando a desenvolver os cultivos mariños, algúns deles seguindo a liña tradicional dasmexilloeiras (que aínda hoxe representan a maioría do valor de especies cultivadas) ou as cetarias.
Aagricultura e agandería pasaron nunha xeración de ser practicamente de subsistencia a ser de comercialización, e seguen a sufrir cambios debido ao impacto da incorporación naUE e ás condicións de entrada. O número de explotacións agrarias está caendo rapidamente, así como se está a concentrar a cota leiteira, por citar dous indicadores.
O turismo, de desenvolvemento máis tardío ca noutras zonas da Península, representa hoxe en día unha importante fonte de ingresos, coa peculiaridade de que se concentra na costa (principalmente nasRías Baixas) eSantiago.
Segundo oIGE, durante o ano2014 Galicia recibiu 4.089.870 turistas en aloxamentos turísticos, un 8% máis que no ano2013, e un 4,5% menos que o últimoano santo xacobeo do 2010.[59] O turismo supón o 12 por cento doProduto Interior Bruto (PIB) galego e emprega a un 12 ou 13 por cento dos traballadores.
As principais fontes de xeración son os combustibles sólidos procesados transformados principalmente nas centrais térmicas deMeirama eAs Pontes. Esta última é a maiorcentral térmica deEspaña cunha potencia de 1.468Mw distribuída en catro grupos xeradores.[61]
A porcentaxe de produción de enerxía renovable (hidráulica, solar e térmica renovable) en Galicia no ano 2014 foi aproximadamente do 60 %.[60] Dentro deste grupo, asenerxías renovables están nunha etapa de gran crecemento, destacando aenerxía eólica que supuxo en 2005 o 83,1 % do total da potencia instalada de enerxías renovables, e que no ano 2014 colocaba a comunidade no terceiro posto nacional con 3.362 MW de potencia instalados[60] Nos próximos anos espérase unha expansión daenerxía térmica solar[62] así como daenerxía undimotriz.
Praia de Carnota. Cos seus 7 km de lonxitude constitúe o maior areal do país.
Na xeografía galega destaca o contraste entre o relevo costeiro e o de interior, máis elevado có primeiro. Tamén contrasta a morfoloxía entre as chairas elevadas setentrionais e as serras e depresións meridionais.
O aspecto orográfico que presenta Galicia no seu interior é de montañas baixas e romas, con multitude de ríos, estruturados como tributarios dorío Miño no interior, e nas cuncas atlántica e cantábrica, ríos máis curtos (en particular os que van ómar Cantábrico). As pendentes suaves ás veces ceden o paso a ladeiras escabrosas, como ocorre noscanóns do Sil. Noutras zonas aparecen amplos vales, aínda que son minoritarios.
As rías destacan pola súa importante achega ápesca de Galicia, contribuíndo a que a costa galega sexa unha das zonas pesqueiras máis importantes do mundo.
Ó longo da costa galega atópanse pechando as rías un gran número dearquipélagos que destacan tanto polos seus fondos mariños como polas súas colonias de aves mariñas. Os principais grupos de illas son os arquipélagos deCíes,Ons,Sálvora así como as illas deCortegada (xunto cos tres arquipélagos anteriores forman oParque nacional das Illas Atlánticas),Arousa,Sisargas eMalveiras.
O aspecto orográfico que presenta Galicia no seu interior é de montañas baixas e romas. As pendentes suaves ás veces ceden o paso a ladeiras escabrosas, como acontece nos canóns dorío Sil. Noutras zonas aparecen amplosvales, aínda que son minoritarios.
Galicia é percorrida de norte a sueste por dúas fallas tectónicas, partindo as características do chan galego por tales lugares. Así, atopámonos na zona doPorriño con canteiras degranito, rocha moi abundante en boa parte de Galicia, pero ausente no extremo nordeste.
Galicia cualifícase moitas veces como aterra dos mil ríos pola cantidade de cursos fluviais que mantén. En xeral, e debido á súa pequenez, agás oMiño na súa desembocadura ou nos moitos encoros, non son navegables (excepción feita para pequenas barcas no treito final sen pendente dalgúns, que propicia a celebración de festas semiacuáticas como as chamadas "zaleas").
Os ríos galegos pertencen a dúas vertentes: aCantábrica e aAtlántica. Na vertentecantábrica son ríos moi curtos, onde destaca orío Navia, que nace nosAncares e desemboca na localidadeasturiana deNavia, e orío Eo, que desemboca no límite conAsturias. Algo máis longos son naatlántica, coas excepcións novamente deMiño eSil que teñen unha lonxitude de varios centos de quilómetros, 310 e 225 km respectivamente, sendo oMiño o noveno deEspaña en lonxitude. Na vertente atlántica cabe destacar ademais, de norte a sur, os ríosEume,Tambre,Ulla,Lérez eLimia, que desemboca en territorioportugués.
Existen moitos encoros para a produción de enerxía eléctrica, debido ó caudal, pendente e angostura, o que produce tamén o fenómeno dos 'canóns', como os afamadoscanóns do Sil (moitos deles aproveitados paraencoros).
En xeral, Galicia ten un clima suave de influenciaoceánica, moichuvioso. Con todo, a irregular orografía ten como consecuencia a existencia de múltiples microclimas, con fortes variacións en áreas con pouco máis de 200 km².
A grandes trazos, pódense distinguir as seguintes zonas:
ARibeira Sacra, cunclima continental moi cálido propiciado polo val dorío Miño e os diversos montes que rodean a cidade deOurense. No verán danse seguido rexistros con temperaturas entre as máximas de toda aPenínsula, que chegan a superar os 40 °C.
O territorio galego ten unha temperatura media anual ponderada de 13,3 °C.[64] Durante oinverno a temperatura media acada os 8,5 °C,[64] na primavera chega aos 15 °C,[64] noverán os 19 °C e durante ooutono os 11 °C.[64] É, polo tanto, no primeiro terzo do ano (meses de xaneiro a marzo) cando se dan os valores máis baixos de temperatura para a maior parte de Galicia. É na zona atlántica de Galicia –provincias daCoruña ePontevedra onde se rexistran as temperaturas medias anuais máis elevadas, superando lixeiramente os 14 °C e sendo de 1 a 2 °C máis altas cás deLugo eOurense, respectivamente. Os valores medios normalizados van dende mínimos por debaixo dos 6 °C nas montañas das serras orientais e surorientais (Os Ancares eO Eixo), ata máximos superiores aos 15 °C nas áreas costeiras a baixa altitude, especialmente nasRías Baixas. A distribución espacial das temperaturas presenta unha variación costa-interior, relacionada coa presenza doocéano Atlántico —quen ten un efecto de regulador térmico nas zonas costeiras e incluso en zonas máis interiores—, e outra norte-sur, en relación co balance anual entre as compoñentes climáticas temperada e subtropical. En conxunto, marcan un efecto diagonal NW-SE de diminución da temperatura é dicir, poderíase trazar unha liña dendeTui ataRibadeo que diferenciaría dúas zonas principais climáticas en Galicia, unha con temperaturas máis suaves (a costa) e outra con temperaturas máis continentais (o interior).
Natureza
Flora
Asfragas do Eume constitúen un reduto do bosque atlántico galego que outrora cubriu case toda Galicia.
Galicia ten unha gran porcentaxe demonte (un 68,96%)[65] con máis de 600 millóns de árbores cubrindo a súa superficie, valorada en 28 000 millóns deeuros,[66] onde se desenvolven importantes especies forestais en estado natural, aínda que nas últimas décadas as características boscosas están cambiando debido á importación doeucalipto, quedando un número defragas reducido, en particular no centro-norte da provincia de Lugo.
Dentro do aproveitamento da terra fóronse introducindo diversos cultivos, pero respecto á cantidade de terra dedicada compiten cos pastos debido á presión do aproveitamento económico dogando.
Galicia é unha forte potencia de riqueza forestal para o Estado Español. A pesar dosincendios forestais que queiman moitas hectáreas tódolos anos, a madeira producida en Galicia é unha importante fonte de ingresos, así como a pasta de celulosa procedente de madeiras brandas. A rexión é unha zona de transición entre tres climas e os seus biótopos:[Cómpre referencia]
mediterráneo, principalmente nos vales interiores dos grandes ríos, con elementos significativos comaestevas,sobreiras,érbedos etc.;
continental bastante suavizado, con elementos puntuais comateixos,acivros, algúnsabetos (alóctonos), piñeiros vermellos etc.;
Debido á bonanza do clima, danse tamén facilmente especies subtropicais e mesmo tropicais: palmeiras, orquídeas etc. En Galicia houbo tres revolucións botánicas ou forestais, que se deron en tres épocas diferentes e con resultados ben distintos:
chegada docastiñeiro (Castanea sativa) cos romanos, rapidamente aclimatado e agora xa considerado coma autóctono;
chegada dasrepoboacións depiñeiro bravo (Pinus pinaster), co tempo chamado mesmopiñeiro do país oupiñeiro galego, dende o descubrimento deAmérica, sobre todo para a construción de barcos;
Os animais que se ven topicamente como máis característicos de Galicia son domésticos, e corresponden ás explotacións gandeiras. Porén, os bosques e montes galegos albergan unha variedade de pequenos mamíferos (lebres, coellos) e outros non tan pequenos (comoxabarís oucorzos) que son aproveitados nas tempadas de caza.
Dentro das aves, cabe citar os varios sitios de paso ou invernada, zonas ZEPA etc., como a daría de Ribadeo.
Ogalego, idioma romance derivado dolatín que se falaba na antigaGallaecia romana, é a lingua propia de Galicia e constitúe a máxima expresión cultural dopobo galego. Dende o punto de vista filoxenético é de orixe común aoportugués (co que mantén un 85% de intelixibilidade)[69] e similar a outros romances ibéricos tales coma oasturiano ou ocastelán.
A lingua galega desenvolveu tradición literaria temperá canda outros romances coma ooccitano. Esta prematura tradición acredita o seu prestixio. Atravesou posteriormente períodos de decadencia literaria esociolingüística debido ao status político de Galicia ao longo da súa historia.
Actualmente, a lingua galega posúe un estándar elaborado polaReal Academia Galega en base á súa tradición literaria. O galego contemporáneo, como lingua oficial, posúe unha variante culta que é empregada tanto nosmedios de comunicación de Galicia coma noensino primario, secundario e universitario.
A lingua galega é falada por máis de 3 millóns de persoas arredor do mundo. En relación ó número de falantes, o galego ocupa o posto 146 na lista mundial, na que están incluídos máis de 6.700 idiomas.[70]
Ocastelán comezou a se introducir naBaixa Idade Media sobre todo ao accederen casteláns a postos naIgrexa e na política galega, e acabou por converterse na lingua da clase dirixente e de facto na única lingua oficial e ao longo doséculo XX tamén na lingua falada por unha parte dos habitantes das cidades galegas. Despois de varios séculos de imposición política da lingua castelá, o galego acadou nos últimos decenios tamén o status de lingua oficial na comunidade autónoma galega, e ámbolos dous son aprendidos nos centros de ensino. Existe un forte movemento social que busca a plena normalización da lingua de Galicia.
Hai que notar que tanto o galego coma oportugués son derivados do antigo galego, chamado habitualmentegalego-portugués. As dúas linguas comezaron a se afastaren progresivamente coa separación política dePortugal e Galicia.
Entre os portos galegos cabe destacar oporto de Vigo, que é o maior porto de pesca da Península Ibérica e un dos maiores do mundo.[75][76] O seu tráfico total en2014 foi de 4.087.402 toneladas.[77] Outros portos a destacar son os deFerrol-San Cibrao eA Coruña, cuns tráficos totais de 13.091.673 e 11.956.980 toneladas respectivamente,[77] así como os deMarín eVilagarcía de Arousa, con 1.923.971 e 989.082 toneladas respectivamente.[77]
En Galicia hai ademais outros 122 portos[78] xestionados polo ente públicoPortos de Galicia.
A rede de estradas de Galicia está formada por variasautoestradas eautovías que unen as principais cidades, e unha rede nacional e secundaria que chega ó resto de concellos.
No interior de Galicia atopamos aAP-53/AG-53 (Autoestrada Central Galega) entreSantiago eOurense. Están actualmente en construción as autovíasA-54 entreSantiago eLugo, eA-56 entreLugo eOurense. Hai ademais daAG-53 outras autoestradas e autovías con titularidade daXunta de Galicia, que dan servizo a algunhas capitais comarcais, como:
A rede deferrocarril en Galicia rolda os 1.100 km. Hai varias liñas de largo ibérico (1.668 mm) que corresponden aAdif eRenfe Operadora e que unen tódalas cidades galegas. Hai outra liña de largo inferior (1.000 mm) correspondente aFEVE, co percorridoFerrol-Ribadeo-Oviedo. De todas estas liñas a única electrificada é a que entra porPonferrada cara aMonforte,Ourense eVigo.[80]
Alta velocidade
Este artigo (ou sección) está desactualizado(a). A información fornecida mudou ou é insuficiente.
O 10 de decembro de2011 inaugurouse a liña de alta velocidade entreOurense eA Coruña, aínda que enancho ibérico para facilitar a circulación dos trens ata a inauguración do treito entreZamora eOurense, que conectará Galicia co resto da rede de alta velocidade. En2015 quedou inaugurado o treito doeixe atlántico entreSantiago eVigo, tamén en ancho ibérico de xeito provisional.
Como acontece coa maior parte daslinguas romances, as primeiras manifestacións literarias en galego (algunhas veces denominado actualmentegalego-portugués) datan daIdade Media. Logo desta etapa medieval (na que resulta especialmente relevante aprodución poética), tivo lugar un longo período de algo máis de tres séculos de secaliteraria, denominadosséculos escuros, no que se produciu un case total abandono dalingua galega como lingua literaria. CoRexurdimento, fundamentalmente na segunda metade doséculo XIX, a literatura en galego volve a cultivarse xurdindo nomes fundamentais comoRosalía de Castro.
Galicia é un país cunha ampla e fonda tradición musical. A súa riqueza musical reside na variedade de ritmos musicais así como de instrumentos.
Os instrumentos empregados na música galega viran fundamentalmente ao redor dos de vento e percusión. De entre todos eles, destaca agaita como o máis estendido e coñecido, aínda que ultimamente estase prestando especial atención á recuperación daqueles instrumentos que foron caendo no esquecemento, principalmente os diferentes tipos defrautas galegas e azanfona. En canto aos de percusión, hai unha gran variedade, podendo citarse otamboril, obombo e apandeireta, entre outros. Algunhas das agrupacións tradicionais galegas teñen máis de cen anos de historia como oReal Coro Toxos e Froles de Ferrol ou o coroCántigas da Terra da Coruña.
En canto a ritmos musicais destacan asmuiñeiras, danzas folclóricas tradicionais que teñen orixe nos muíños onde se moían o trigo e o millo; ealalás. O grupo galego de música tradicional máis coñecido tanto no país como fóra éMilladoiro,[81] mestura da música tradicional con ritmos e sons doutras culturas.
Festa de San Froilán: son as festas dedicadas ao patrón da cidade deLugo, entre o4 e o12 de outubro. Estas festas de Interese Turístico Nacional reúnen todos os anos multitude de visitantes, chegando na súa edición de2015 a reunir a 570.000 persoas.[83] Son famosas sobre todo polas tradicionais casetas onde se desgusta opolbo á feira.
Festa do marisco: vén celebrándose cada outubro dende1963 noGrove. Na década de 1980 foi declarada de Interese Turístico Nacional. A degustación de marisco fresco a prezos populares é, sen dúbida, o maior atractivo desta cita.
Rapa das bestas de Sabucedo: celébrase a primeira fin de semana de xullo enSabucedo (A Estrada), é un acontecemento de tradición ancestral, declarado de Interese Turístico Nacional en1963 e Internacional no2007. É a rapa máis famosa de Galicia, consiste en baixar do monte cabalos salvaxes e levalos a un recinto pechado denominado "fachendoso", onde se lles corta as crinas e márcase aos poldros. Unha diferenza respecto das demaisrapas de Galicia, é que na de Sabucedo os "aloitadores", encargados de inmobilizar aos animais para poder cortarlles as crinas e marcalos, non utilizan ningunha axuda.
Festival de Ortigueira: celébrase na localidade deOrtigueira durante catro días. Primeiro celebrouse dende1978 a1987, e actualmente celébrase dende1995. O festival baséase na cultura celta,música folk e encontro con distintos pobos, o cal fai deste festival algo importante para o coñecemento doutras culturas ou pobos vidos de moitas partes de España e do mundo, cada mes de xullo nas datas sinaladas reúnense un número de persoas próximo ás 100.000 por edición. Está consideradoFesta de Interese Turístico Internacional dende o ano2005.
Romaría Viquinga de Catoira: é unha festa profana que se celebra na localidade deCatoira o primeiro domingo de agosto. Celébrase dende1960 e rememora feitos históricos na defensa de Galicia dos ataques de piratas normandos e sarracenos que buscaban o tesouro da Igrexa compostelá. En2002 foi declarada Festa de Interese Turístico Internacional.
Festa do Corpus Christi de Ponteareas: vénse celebrando dende1857 enPonteareas. Na fin de semana seguinte aCorpus Christi celébrase a festa máis representativa, as alfombras florais. Está considerada Festa de interese turístico dende1968, de interese turístico nacional dende1980 e internacional dende 2009.
Fogueiras de san Xoán na Coruña: festa ancestral ligada aosolsticio deverán, celebrada en toda Galicia na noite do 23 ao 24 de xuño e que no caso da cidade da Coruña está declarada de interese turístico internacional dende o ano 2015. Son tradicionais as sardiñadas e as grandes fogueiras polos barrios e as praias da cidade.
Entroido: é unha festa de carácter tradicional que se celebra antes daCoresma, entre os meses de febreiro e marzo en toda Galicia con características particulares, disfraces e esmorgas moi diferenciadas entre diversas poboacións. Están declaradas festas de interese nacional tanto oentroido de Xinzo de Limia coma o deVerín.
A gastronomía galega destaca pola súa variedade e pola calidade dos seus produtos, demostrada en moitos casos polos 30 produtos galegos conDenominación de Orixe Protexida.[84] A miúdo os produtos galegos son protagonistas de gran cantidade de feiras e festas patronais e gastronómicas referencia ineludible para o turista que visita Galicia.
A cociña galega tanto nas zonas do interior como nas costeiras sempre foi moi sinxela, debido á escaseza de recursos dos que dispor. Oporco formaba a base da alimentación nas terras do interior. Na zona costeira tamén se consumía este tipo de carne, pero a base da alimentación constituíaa opeixe.
De todos os que se definen como crentes, tanto no catolicismo como noutras relixións, o 27,9% nunca asiste a oficios relixiosos máis alá de cerimonias de tipo social como vodas, cabodanos, enterros, bautizos etc., o 23,2% non asiste case nunca, o 18,4% asiste varias veces ao ano a oficios relixiosos, o 10,6% asiste dúas ou tres veces ao mes, o 17,1% asiste todos os domingos e festivos e un 2,2% afirma que vai varias veces por semana.
No ano 1933 Galicia foi recoñecida como nación polo Congreso de Nacionalidades Europeas, organismo predecesor da ONU.[103] Os estudos sociolóxicos poñen de manifesto a consideración de Galicia comonación por unha parte[Cómpre clarificar] dos seus cidadáns[104] e o seu desexo dun maior grao de autogoberno[Cómpre referencia][105]. As tendencias nacionalistas, e mesmo as non-nacionalistas, en Galicia son, na súa meirande parte, de tipo federalista, isto é, a formación dunha federación co resto dos actuais territorios españois ou peninsulares. Ademais, tamén existen grupos independentistas.
AXunta de Galicia é o órgano colexiado sobre o cal recae apotestade executiva e administrativa do goberno. Está integrada polo presidente, ovicepresidente, e outros noveconselleiros. A comunidade exerce as súas funcións administrativas pola vía da Xunta e dos seus entes e órganos dependentes. A Xunta tamén coordina as actividades dasDeputacións Provinciais.
OPresidente da Xunta de Galicia dirixe e coordina as accións da Xunta e ten a representación da comunidade autónoma e a ordinaria doEstadoespañol en Galicia. É membro do Parlamento e é electo polos deputados e nomeado polorei de España.
Cando foi creada o19 de xuño de1991, dispoñía de 157 axentes, destinados na capital de Galicia. En 1993 son 264 e ábrense as catro sedes provinciais e en 1997 a sede de Vigo. No ano 2000 son 407. No 2004, os plans da Xunta eran que o número de axentes chegase aos 1.500 en tres anos, a metade dos cales ocuparíanse de funcións de vixilancia do tráfico.[108] Mais no 2007 eran 420 os membros da unidade. A finais do ano 2013, o corpo dispuña de 462 membros.[109]
Por outra banda, os plans para a policía autonómica galega do goberno da Xunta, pretenden que asuma as mesmas competencias que outras policías autonómicas, sobre todo no referente a actividades de policía xudicial e de seguridade cidadá. Ademais, "a Xunta de Galicia garantirá o coñecemento da realidade sociopolítica, xurídica e cultural, e o coñecemento e uso dalingua galega de todos os funcionarios que se incorporen á policía autonómica".[110]
Medios de comunicación
Televisión
A Televisión de Galicia realiza un papel normalizador dalingua.
O Centro Territorial de Galicia daTVE comezou a emitir programación propia en1974. Por primeira vez a televisión contaba con programación regular en lingua galega.
Tamén existiu unha televisión privada de ámbito galego, con programación en galego e castelánVTelevisión que deixou de emitir o 1 de xaneiro do 2018. Durante uns anos existiu taménPopular TV de Galicia.
A primeira experiencia de televisión local en Galicia data de 1984 en Narón. A mediados dos anos noventa xeneralízanse e en 2006 existían 36 emisoras locais no país. Coa chegada da TDT establecéronse demarcacións supramunicipais para as televisións locais, outorgando o goberno galego as concesións para a televisión local no ano 2006.
Radio
ARadio Galega (RG) é a radio pública de Galicia. Forma parte daCRTVG do mesmo xeito que aTelevisión de Galicia. Radio Galega comezou a emitir en fase de probas o24 de febreiro de1985, e iniciou a súa programación regular o29 de marzo do mesmo ano. Conta con dúas cadeas que emiten de forma convencional, sendoRadio Galega, que emite programación xeneralista, eRadio Galega Música, que emite música. Hai tamén un bo número de emisoras locais asociadas naEMUGA.
↑Galicia constitúe o único topónimo oficial.[1] Segundo asNormas Ortográficas e Morfolóxicas do Idioma Galego: «Teñen terminación -cia, entre outros,acacia, … etc. Entre estas palabras estáGalicia, voz lexítima galega, denominación oficial do país e maioritaria na expresión oral e escrita moderna.Galiza é tamén unha forma lexitimamente galega, amplamente documentada na época medieval, que foi recuperada no galego contemporáneo».[2]
↑O termoGaliza, segundo asNormas Ortográficas e Morfolóxicas do Idioma Galego daReal Academia Galega do ano 2003, acéptase para referírmonos á Comunidade Autónoma de Galicia (mantendo esta última como forma recomendada), xa que a pesar do estabelecido nas NOMIG, que xunto coVOLG son os únicos textos con carácter normativo para alingua galega (véxase «Lei de normalización lingüística»), sobre o carácter equivalente dos termos Galicia e Galiza, o Estatuto de Autonomía, di, no seuArtigo 1.1. Galicia, nacionalidade histórica, constitúese en Comunidade Autónoma...polo que este é o nome oficial da comunidade autónoma.
↑Segundo oDicionario daReal Academia Galega: "nacións.f. Comunidade humana, instalada nun territorio definido, que pode estar ou non politicamente organizada como estado, e que se caracteriza por ter unhas tradicións históricas e culturais comúns, os mesmos intereses económicos e unha unidade lingüística ou relixiosa. A nación de Breogán. Sociedade de nacións. CF. país, pobo, terra." No dicionarioDigalego,Ir Indo. "Nación (lat.natione). s.f. Comunidade de individuos aos que uns vínculos determinados, basicamente culturais, económicos e unha historia común, lles dan unha fisionomía propia, diferenciada, e unha vontade de organización e proxección autónoma que os leva a querer dotarse de institucións propias, ata que se constitúa o estado."
↑Datos calculados a partir dos datos do censo de 1857 [Total España:15 464 340, A Coruña: 551 989, Lugo 424 186, Ourense: 371 818, Pontevedra 428. 886] publicados na fonte:Usuario:Rodriguillo."Evolución Población Provincias España 1787 - 1900."(PDF).Wikimedia Commons. Consultado o 15 de maio de 2022. que recompila diversas fontes, neste caso a obra citada é"Breve Historia de los censos"(PDF).Cifras INE: Boletín informativo del Insituto Nacional de Estadística2001 (4): 7. M-17947-2001.
↑3 778 segundo o Nomenclátor Geográfico de Municipios y Entidades de Población, realizado en base ao Registro de Entidades Locales (MINHAP), Instituto Nacional de Estadística e bases de datos cartográficas do Instituto Geográfico Nacional. Última actualización do nove de xaneiro de 2017"Nomenclátor Geográfico de Municipios y Entidades de Población - Conjunto de datos".datos.gob.es(encastelán). Consultado o 17 de maio de 2022.
↑3 778 segundo o Nomenclátor Geográfico de Municipios y Entidades de Población, realizado en base ao Registro de Entidades Locales (MINHAP), Instituto Nacional de Estadística e bases de datos cartográficas do Instituto Geográfico Nacional. Última actualización do nove de xaneiro de 2017"Nomenclátor Geográfico de Municipios y Entidades de Población - Conjunto de datos".datos.gob.es(encastelán). Consultado o 17 de maio de 2022.
↑"No, los Reyes Católicos no fundaron España".Público(encastelán). Zaragoza. 11 de decembro de 2017.el tribunal [Tribunal Supremo de España] dejó claro que el reino de Castilla y la Corona de Aragón seguían siendo entidades autónomas incluso tras la llegada de los Borbones con la victoria de Felipe V en la Guerra de Sucesión y la publicación, entre 1707 y 1716, de los decretos de Nueva Planta con los que desmanteló las instituciones propias de los territorios que integraban el segundo de esos sujetos políticos
↑María L. Loureiro García e Melina Barrio Martínez;Valoración medioambiental, cultural y paisajística de los espacios rurales gallegos: una perspectiva económica. Centro de Investigación Económica y Financiera, Fundación Caixa Galicia (2009).ISBN 978-84-96982-35-2.
———— (2013).Rex et Regina. Urraca, Afonso Raimúndez e a monarquía galega. Trivium. XIII premio de historia medieval de Galiza e Portugal 2013.Toxosoutos.ISBN978-84-15400-78-3.
————;Loira de Tresaldeas, Félix (1998).Excursión polas furnas e covas de Galicia. Vigo: Asociación galega para a cultura e a ecoloxía (AGCE); Instituto Galego de Estudios Mariños (IGEM).ISBN84-87904-11-4.
.jpg)
.png)
.svg)
.svg)
.svg)
