Durante aépoca arcaica, Esparta emerxe como a primeira das cidades gregas, campioa da Grecia durante asGuerras médicas. Noséculo V a. C. a convértese na rival de Atenas, contra a que libra a longaGuerra do Peloponeso. A vitoria proporciónalle unhahexemonía de curta duración, xa que, de inmediato, a irrupción daMacedonia no xogo político das cidades gregas relégaa ao mesmo rango que as demais. A decadencia das súas institucións e costumes faina afundirse nun marasmo que a conduce a ser vencida e ocupada após abatalla de Leuctres en371 a. C. e a sufrir a hexemonía daLiga aquea e finalmente a dominación deRoma.
Durante oséculo V a. C., os espartanos propiamente ditos (ὉμοῖοιHomoioi, "os Pares"), representaban unha porción reducida da poboación global da cidade. En480 a. C. o reiDemarato estima o número dehoplitas mobilizábeis nuns 8.000, segundoHeródoto. Este número decae ao longo do século, principalmente por razón do terremoto de464 a. C. que, segundoPlutarco, destrúe oximnasio, matando así a todos osefebos (mozos) e da revolta dosilotas (servos) en 10 anos de escaramuzas. Así, nabatalla de Leuctres (371 a. C.), non había máis de 1.200 hoplitas mobilizábeis, dos cales 400 morreron durante o transcurso do combate.
O número deperiecos é superior ao de iguais. Pódese pensar que hai arredor dun cento de aglomeracións de periecos (Esparta, dicíaEstrabón, coñecíase como "a cidade das cen vilas"). Os hilotas (Εἵλωτες /Heílôtes, escravos) estímanse entre 150.000 e 200.000. SegundoTucídices, constitúen o grupo servil máis importante de toda Grecia.
Só gozan de dereitos políticos os espartanos propiamente ditos, chamados ἄστοι /astoi ("cidadáns"), termo máis aristocrático que o habitual πολίτης /politês ou mesmo Ὃμοιοι (homoioi), traducido habitualmente como "os iguais", que significa máis ben "os pares". Non é seguro que todos os espartanos sexanhomoioi: determinados cidadáns, considerados torpes κακοί /kakoí) no combate, son suxeitos a todo tipo de vexacións, como a obriga de pagar a taxa dos solteiros ou o rexeitamento dos equipos de balón e dos coros. Ahistoriografía chámaos tradicionalmente "os que tremen". Non deixan de seren cidadáns, máis un pouco á parte.
En efecto, para ser verdadeiramente espartano fai falta:
Ser fillo de dous espartanos; os bastardos νόθοι /nóthoi) distínguense dos cidadáns normais;
cursar a educación espartana;
participar nas comidas colectivas (syssitias);
posuír un dominio (kleros) que permita pagar o escote estas comidas.
Osilotas son os campesiños de Esparta. O seu estatuto créase coa reforma deLicurgo. Non son estritamente escravos, senón servos:
están radicados nokleros que cultivan:
casan e teñen fillos;
fican coa diferenza entre a renda do kleros que se lle entrega ao cidadán e a colleita.
Excepcionalmente, son recrutados para o combate. Nese caso son manumitidos despois. Máis numerosos que "os iguais", sufriron a reforma de Licurgo sendo apartados. Temendo a súa revolta, os espartanos declarábanlles solemnemente a guerra cada ano, asexábanos permanentemente e aterrorizábanos.
Os periecos ("habitantes dos arrabaldes") non foron integrados no corpo cívico pola reforma e non se beneficiaban de ningún dereito político. Aínda que libres, xamais se lles consultaba para tomar decisións. Detentaban o monopolio do comercio e repartíanse o artesanado cos hilotas. Contaban tamén con campesiños, aínda que as terras eran peores.
A partir de Licurgo, a educación tiña as características de ser obrigatoria, colectiva e organizada pola cidade.
No momento de nacer, o meniño é examinado por unha comisión de anciáns para determinar se está ben formado. Se non, considérase unha carga para a cidade e é tirado por un precipicio.
Entre os 7 e os 20 anos, o xove espartano vive en grupo, en condicións para-militares, fora da tutela dos pais. Esta educación, ἁγωγή /agõguē^', caracterízase pola súa dureza, que tenta formar soldados obedientes, eficaces e comprometidos co ben da cidade, por riba da súa gloria ou do seu benestar persoal. Esta educación esténdese tamén ás rapazas, que deberán converterse en máis fortes e sas, aptas para xerar fillos vigorosos.
O sistema político espartano, igual que o sistema educativo, atribúese á obra do míticoLicurgo noséculo VII a.C., aínda quePlutarco o sitúa un ou dous séculos antes. Fillo dun rei espartano, Licurgo visitou o santuario deDelfos para consultar aPitia, quen lle tería transmitido a futura constitución espartana, ouRetra (μεγάλη ρήτρα /megálê rhếtra). Probabelmente non escrita, esta constitución elaborouse após as longas guerras deMesenia, que debilitaran a aristocracia e o conxunto da cidade. Para permitir que a cidade subsistise, instituíuse entón a eunomía (igualdade da lei para todos), co obxecto de acalar aos descontentos e os privilexiados. Mais, a diferenza de Atenas, aeunomía é en Esparta sinónimo de grande disciplina. Todos os compoñentes da cidade fan sacrificios: a realeza, a aristocracia, o pobo.
O sistema de Licurgo fai coexistir elementos de tres réximes:
A crise do século VII a.C. non se resolveu senón coa creación dun exército de hoplitas en substitución dos guerreiros a cabalo ou en carros pouco numerosos. A creación desta clase de cidadáns, mediante a absorción da aristocracia terratenente na masa popular, que funda a εὐνομία /eunomía (de εὖ /eũ, "ben" e νόμος /nómos, "o costume, a lei").
Esta absorción chegou moi lonxe a fin de crear unha igualdade total:
Os aristócratas renunciaron totalmente aos seus privilexios: no século VI a.C., o corpo civil espartano contaba entre 7.000 e 8.000 iguais (homoioi);
a aristocracia terratenente renunciou ás súas terras para polas en común: cada un recibiu un terreo igual, o κλῆρος /klễros ("herdanza"), inalienable (non se pode pór en venda ou hipotecar). Estekleros non é hereditario, cultívano os escravos do Estado (os hilotas) e o produto reverte en natureza ao propietario, que alimenta así á súa familia. Pero tampouco se pode enriquecer con el, xa que lle está prohibido comerciar. Así, cada un está dispoñíbel enteiramente para a única actividade cívica, a guerra;
a educación é a mesma para todos, e está enfocada cara a guerra;
igualdade de dereitos políticos: todos os cidadáns participan na Asemblea.
A asemblea é a reunión dos iguais. Convócase en datas fixas. Estuda os proxectos presentados pola xerusía. Aproba ou non, sen discutilas (ningún cidadán toma a palabra), as emendas propostas polos éforos. Vota as decisións por aclamación ou, con menor frecuencia, por desprazamento físico dos votantes. Pero o voto non vincula áxerusía, que pode considerar que o pobo errou.
A asemblea escolle aos éforos e aos xerontes por un procedemento consistente en encerrar a algúns individuos nun lugar fechado e pedirlles que midan a intensidade das aclamacións. Non se sabe se todos os espartanos podían propor leis ou emendas e que outras funcións tiña a parte das indicadas.
A partir da reforma de Licurgo, no século VII a.C., Esparta posúe dous reis (ἀρχαγέται /arkhagétai, de ἀρχή /archế, "mandato"). Un é membro da familia dosAxíadas (Ἀγιάδαι /Agiádai) e o outro dosEuripóntidas (Εὐρυποντίδαι /Eurupontídai), dúas familias que se orixinaran, segundo a lenda, de xemelgos descendentes de Hércules. As familias non podían casar entre elas e as súas tumbas atópanse en lugares diferentes. Suponse que os dous reis eran iguais.
Os poderes dos reis son esencialmente militares e relixiosos. Nun principio, os reis podíanlle declarar a guerra a quen quixesen e o seu poder era colexiado. En-506 prodúcese o "divorcio deEleusis" e a continuación os reis organizan as súas campañas sós. No século V a.C., por outra parte, é a Asemblea quen vota a guerra e os éforos quen deciden sobre a mobilización. De calquera maneira, o rei en campaña é o comandante en xefe (ἡγεμών /hêgemốn). Prima sobre os demais xenerais e combate na primeira fila da asa dereita, protexido pola súa garda de honra de cen homes, os Ἱππείς /Hippeís.
Axerusía (γερουσία / gerousía) é unha asemblea de 28 homes de máis de 60 anos, escollidos de por vida por aclamación da Asemblea logo de teren presentada a súa candidatura, máis os dous resi. Escollidos pola súa virtude militar, a maioría dos xerontes pertencen ás grandes familias de Esparta. Porén, cada cidadán, sen importar a condición de fortuna ou de rango, pódese candidatar.
A xerusía xoga un papel político eminente: son os únicos que poden redactar as leis e ter a iniciativa. Teñen o equivalente dun dereito de veto sobre os votos da Asemblea. Xestionan todos os asuntos de política interior, xulgan aos reis e non renden contas.
Constitúen así mesmo o tribunal supremo, que xulga os crimes e pronuncia a pena de morte e a perda dos dereitos civís.
Os éforos (ἔφοροι /éphoroi) son un directorio que se constitúe en verdadeiros antagonistas dos reis. Estaban presentes xa antes da reforma de Licurgo. Escólleos a asemblea por un ano e non son reelixíbeis.
Como o seu nome indica (de ὁράω /oráô, vixiar), están encargados de vixiar aos reis e aos habitantes da cidade. En particular, coidan do respecto ás tradicións. Poden impor castigos, penas de prisión (mesmo aos reis) e ordenar execucións (facer executar aos hilotas sen xuízo, como durante a''kriptia''). Están encargados tamén dos negocios estranxeiros, executan as decisións da asemblea (que presiden), ordenan a mobilización e toman eles mesmos as decisións urxentes. Un deles dálle o seu nome ao ano. Escóllense de entre os cidadáns de extracción modesta.
O seu poder é tan grande queAristóteles cualifícao de equivalente ao dostiranos. Todos os meses, os reis xuran respectar as leis e os éforos manteren a realeza. O seu poder ten límites: non poden ser reelixidos, deben render contas a iniciativa dos seus sucesores e poden ser sentenciados a morte.
A relixión ocupa en Esparta un lugar máis importante que noutras cidades. Son testemuño os numerosos templos e santuarios: 43 templos de divindades, 22, templos de heroes, 15 estatuas de deuses e catro altares, ademais dos monumentos funerarios (incluídos os deLicurgo,Leónidas I ePausanias I).
As divindades femininas xogan un papel máis importante ca noutros lugares: dos 50 templos que mencionaPausanias, 34 están consagrados a deusas, das calesAtenea é a máis numerosa.Apolo ten só uns poucos templos mais a súa importancia é crucial: ten un lugar relevante en todas as grandes festas espartanas e o monumento relixioso máis importante de Laconia é o trono deApolo deAmicles.
Esparta réndelle tamén un culto importante aCástor ePólux, osDióscuros, xemelgos fillos deZeus. A tradición di que eran orixinarios de Esparta. A súa dualidade relaciónase coa dos dous reis. Atribúenselle moitos milagres, especialmente en defensa doexército espartano (saen en campaña aos lados dos reis, representados por ánforas xemelgas).
Hércules é para Esparta tamén unha especie de heroe nacional. Dise que axudou aTíndaro a recobrar o seu trono e atribúeselle a construción do templo deEsculapio. Os seus doce traballos represéntanse amplamente na iconografía espartana. É tipicamente a divindade dos xoves.
Os sacerdotes gozan dunha posición especialmente importante. Os dous reis mesmos teñen un estatuto de sacerdotes: teñen a responsabilidade dos sacrificios públicos, que son moi importantes, especialmente en tempo de guerra. Antes da partida dunha expedición, sacrifícase a Zeus Axetor, cando se pasa a fronteira, aZeus e aAtenea, antes da batalla aAres. O respecto dos ritos, das festas relixiosas e dos sinais divinos maniféstase en numerosas anécdotas nas que os espartanos renuncian ao combate á vista de augurios desfavorábeis ou nos terremotos.
A relixión en Esparta sorprende tamén polos seus aspectos arcaicos. Sobreviven, por exemplo, cultos non antropomórficos (Boiai, en Laconia, venera un mirto baixo o nome deArtemisa. Pausanias menciona estatuas de madeira de representación basta anterior á relixión olímpica. Atópanse arcaísmos tamén nas celebracións relixiosas e en certos sacrificios.
