Ten unha extensión de 504.645km², sendo o cuarto país cunha maior extensión do continente, despois deRusia,Ucraína eFrancia[5]. Cunha altitude media de 650 metros sobre o nivel do mar, é un dos países máis montañosos deEuropa. A súa poboación é de 47 190 493 habitantes, segundo datos do padrón municipal de2011.
De acordo aConstitución Española, ocastelán é a lingua oficial do Estado. Outras linguas son recoñecidas como oficiais nas súas respectivas comunidades autónomas conforme os seusEstatutos de autonomía. As modalidades lingüísticas de España son un dos seus patrimonios culturais, obxecto de especial respecto e protección.[1]
O nome de España deriva deHispania, nome co que osromanos designaban xeograficamente o conxunto daPenínsula Ibérica, termo alternativo ao nomeIberia, preferido polos autores gregos para referirse ao mesmo espazo. Con todo, o feito de que o termo Hispania non é de raízlatina levou á formulación de varias teorías sobre a súa orixe, algunhas delas controvertidas.
«Hispania» provén dofenicioi-spn-ya, un termo cuxo uso está documentado desde o segundo milenio antes de Cristo, en inscriciónsugaríticas. Os fenicios constituíron a primeira civilización non ibérica que chegou á península para expandir o seu comercio e que fundou, entre outras, Gadir, a actualCádiz, a cidade habitada máis antiga de Europa Occidental.[8][9]
Os romanos tomaron a denominación dos vencidos cartaxineses, interpretando o prefixoi como «costa», «illa» ou «terra», conya co significado de «rexión». O lexemaspn, que en fenicio e tamén enhebreo pódese ler comosaphan, traduciuse como «coellos» (na realidadedamáns, uns animais do tamaño do coello estendidos por África e o Crecente Fértil). Os romanos, xa que logo, déronlle a Hispania o significado de «terra abundante en coellos», un uso recolleito porCicerón,César,Plinio o Vello,Catón,Tito Livio e, en particular,Catulo, que se refire a Hispania como penínsulacuniculosa (nalgunhasmoedasacuñadas na época deAdriano figuraban personificacións de Hispania como unha dama sentada e cun coello aos seus pés), en referencia á vez que viviu na Hispania.
Sobre a orixe fenicia do termo, o historiador e hebraístaCándido María Trigueros propuxo naReal Academia das Boas Letras de Barcelona en 1767 unha teoría diferente, baseada no feito de que o alfabeto fenicio (do mesmo xeito que o hebreo) carecía de vogais. Asíspn (sphan enhebreo earameo) significaría en fenicio «o norte», unha denominación que tomarían os fenicios ao chegar á Península Ibérica bordeando a costa africana, véndoa ao norte da súa ruta, polo quei-spn-ya sería a «terra do norte». Pola súa banda, segundoJesús Luis Cunchillos na súaGramática fenicia elemental (2000), a raíz do termospan éspy, que significa «forxar ou bater metais». Así,i-spn-ya sería a «a terra na que se forxan metais».[10]
Separadamente da teoría de orixe fenicio, que é a máis aceptada malia que o significado preciso do termo segue sendo obxecto de discusións, ao longo da historia propuxéronse diversas hipóteses, baseadas en similitudes aparentes e significados máis ou menos relacionados. A principios daIdade Moderna,Antonio de Nebrija, na liña de Isidoro de Sevilla, propuxo a súa orixe autóctona como deformación da palabra ibéricaHispalis, que significaríaa cidade de occidente[11] e que, ao ser Hispalis a cidade principal da península, os fenicios, e, posteriormente os romanos deron o seu nome a todo o seu territorio.[12] Posteriormente,Juan Antonio Moguel propuxo noséculo XIX que o termoHispania podería provir da palabraéuscaraIzpania que viría significarque parte o mar ao estar composta polas vocesiz epania oubania que significa «dividir» ou «partir».[13] A este respecto,Miguel de Unamuno declarou en 1902: «A única dificultade que atopo [...] é que, segundo algúns paisanos meus, o nome España deriva do vascuence 'ezpaña', beizo, aludindo á posición que ten a nosa península en Europa».[14] Outras hipóteses supoñían que tanto Hispalis como Hispania eran derivacións dos nomes de dous reis lendarios de España, Hispalo e o seu fillo Hispano ou Hispan, fillo e neto respectivamente deHércules.[15]
A partir do período visigodo, o termoHispania, ata entón usado xeograficamente, comezou a empregarse tamén cunha connotación política, como mostra o uso da expresiónLaus Hispaniae para describir a historia dos pobos da península nas crónicas deIsidoro de Sevilla.
«Ti es, oh España, sagrada e nai sempre feliz de príncipes e de pobos, a máis fermosa de todas as terras que se estenden desde o Occidente ata a India. Ti, por dereito, es agora a raíña de todas as provincias, de quen reciben prestadas as súas luces non só o ocaso, senón tamén o Oriente. Ti es o honor e o ornamento do orbe e a máis ilustre porción da terra, na cal grandemente gózase e esplendidamente florece a gloriosa fecundidade da nación goda. Con xustiza enriqueceuche e foi contigo máis indulxente a natureza coa abundancia de todas as cousas creadas, ti es rica en froitos, en uvas copiosa, en colleitas alegre... Ti áchaste situada na rexión máis grata do mundo, nin che abrasas no ardor tropical do sol, nin che entumecen rigores glaciais, senón que, cinguida por temperada zona do ceo, nútreste de felices e brandos céfiros... E por iso, con razón, hai tempo que a áurea Roma, cabeza das xentes, desexouche e, aínda que o mesmo poder romano, primeiro vencedor, posuír, con todo, ao fin, a florecente nación dos godos, logo de innumerables vitorias en todo o orbe, con empeño conquistouche e amouche e ata agora gózache segura entre ínfulas rexias e copiosos tesouros en seguridade e felicidade de imperio.»
A palabra «España» deriva foneticamente deHĬSPANĬA, de xeito regular a través ápalatalización do /n/ en /ñ/ anteiode latina -A, a perda do H- inicial (que se dá enlatín tardío) e a abertura do Ĭ en posición inicial a/e/. Con todo, España non pode considerarse a tradución ao español da palabra latina Hispania, xa que o uso moderno designa unha extensión diferente.
A evolución da palabra España é acorde con outros usos culturais. Ata o Renacemento os topónimos que facían referencia a territorios nacionais e rexionais eran relativamente inestables, tanto desde o punto de vista semántico como do da súa precisa delimitación xeográfica. Así, nos tempos dos romanos «Hispania» correspondía ao territorio que ocupaban na península, Baleares e, no século III, parte do norte de África (aMauritania Tingitana, que se incluíu no ano285 nadiocese Hispaniarum).
Nodominio visigodo, o reiLeovixildo, tras unificar a maior parte do territorio da España peninsular a fins do s. VI, titúlase rei de Gallaecia, Hispaniae Narbonensis.Santo Isidoro narra a procura da unidade peninsular, finalmente culminada no reinado deSuintila na primeira metade do s. VII e fálase danai España. Na súa obraHistoria Gothorum, Suintila aparece como o primeiro rei de «Totius Spaniae». O prólogo da mesma obra é o coñecidoDe laude Spaniae (A respecto da gabanza a España).
Nos tempos do reiMauregato foi composto o himnoO Dei Verbum no que se cualifica ao apóstolo como dourada cabeza refulxente de «Ispaniae» («Oh, vere digne sanctior apostole caput refulgens aureumIspaniae, tutorque nobis et patronus vernulus»).[17]
Coa invasión musulmá o nome deSpania ouEspaña transformouse en اسبانيا,Isbāniyā. O uso da palabra España segue resultando inestable, dependendo de quen o use e en que circunstancias. Algunhas crónicas e outros documentos da altaIdade Media designan exclusivamente con ese nome (España ou Spania) ao territorio dominado polos musulmáns. Así,Afonso I o Batallador (1104–1134) di nos seus documentos que «El reina en Pamplona, Aragón, Sobrarbe e Ribagorza», e cando en 1126 fai unha expedición ata Málaga dinos que «foi ás terras de España». Pero xa a partir dos últimos anos do século XII xeneralízase novamente o uso do nome de España para toda a península, sexa de musulmáns ou de cristiáns. Así se fala doscinco reinos de España:Granada (musulmán),León conCastela,Navarra,Portugal ecoroa de Aragón (cristiáns).
A medida que avanza a reconquista varios reis proclamáronsepríncipes de España, tratando de reflectir a importancia dos seus reinos na península.[18] Trala unión dinástica de Castela e Aragón, comézase a usar nestes dous reinos o nome de España para referirse a ambos, circunstancia que, polo demais, non tiña nada de innovadora; así, xa en documentos dos anos1124 e1125, con motivo daexpedición militar de Afonso I de Aragón por Andalucía, referíanse aoBatallador -que unificara os reinos de Castela e Aragón tralo seu matrimonio conUrraca I- cos termos «reinando en España» ou reinando «en toda a terra de cristiáns e sarracenos de España».[19]
O xentilicio «español» evolucionou de forma distinta ao que cabería esperar (cabería esperar algo similar a «hispánico»). Existen varias teorías sobre como xurdiu o propio xentilicio «español»; segundo unha delas, o sufixo «-ol» é característico das linguas romancesprovenzais e pouco frecuente nas linguas romances faladas entón na península, polo que considera que sería importado a partir doséculo IX co desenvolvemento do fenómeno das peregrinacións medievais aSantiago de Compostela, polos numerosos visitantesfrancos que percorreron a península, favorecendo que co tempo se divulgase a adaptación do nome latinohispani a partir do «espagnol», «espanyol», «espannol», «espanhol», «español» etc. (as grafías gn, nh e ny, ademais de nn, e a súa abreviatura ñ, representaban o mesmo fonema) con que eles designaban oscristiáns da antiga Hispania. Posteriormente, sería o labor de divulgación das elites formadas o que promoveu o uso de «español» e «españois»: a palabra «españois» aparece vinte e catro veces nocartulario dacatedral de Huesca, manuscrito de 1139-1221[20], mentres que naEstoria de España, redactada entre1260 e1274 por iniciativa deAfonso X o Sabio, empregouse exclusivamente oxentilicio «españois».[21]
Osiberos foron os primeiros pobos dos que se ten constancia escrita de que ocuparon aPenínsula Ibérica. Sábese que había poboacións protoiberas, polos restos arqueolóxicos atopados. Osgregos efenicios foron os que deixaron os primeiros escritos, aínda que nunca entraron en contacto con eles. Osvascóns entrarían nesta categoría.
Actualmente, defínense os iberos polos seus trazos culturais. Segundo este criterio, osturdetanos ou túrdulos, que ocuparon as terras do antigo reino deTartessos, considéranse iberos; mentres que, segundo criterios etnográficos ou lingüísticos, non o serían. A bibliografía sobre os iberos adoita achegar datos contraditorios e isto débese ás diferentes adopcións de criterios.
Sobre o ano1200 a. C., tribos celtas, incluíndo probablementecántabros eástures, entraron na península polo norte e establecéronse en gran parte do seu territorio, asentándose e mesturándose cos iberos. As poboacións que ocupaban unha ampla franxa entre estes dous pobos coñécense comoceltiberos. Semella que as montañas nas que vivían os vascóns nunca foron completamenteromanizadas, polo que se considera incerta a súa orixe, aínda que se considerou a posibilidade de que se tratase dunha poboación protoibérica. Moitos historiadores consideran hoxe en día[22][23][24] que a vasconización foitardía; os vascóns habitarían a zona da actualAquitania, chegando á península no final da Idade Antiga, ocupando o antigo solar doscaristios evárdulos.
Ao redor do ano1100 a. C., osfenicios chegaron á península e fundaron, 80 anos despois da guerra deTroia,[25]Gadir, aGades romana, no que hoxe en día se atopa a cidade deCádiz. A súa fundación sitúase no ano 1104 adC polo que é considerada a cidade daEuropa Occidental de cuxa fundación se teñen referencias máis antigas, (tendo como referencia a fundación deCartago sobre o século IX a. C.). Á vez, os gregos fundaron as súas colonias pola costa mediterránea deIberia, nome que deron á península.
Entre a primeira e segunda dasguerras púnicas entreRoma eCartago, os cartaxineses invadiron a península. As súas colonias máis importantes establecéronas na illa deEivissa e enCartagena, nome que fai referencia á nova Cartago e absorberon outras cidades inicialmente fenicias comoCádiz ouMálaga. Derrotada Cartago, Roma iniciaría unha ocupación da península, que se prolongaría ao longo de case 200 anos. Nas primeiras décadas da ocupación os romanos tiveron que facer fronte ao longo sitio deNumancia, cidade celtibera situada nas beiras dorío Douro, nas proximidades da actualSoria, que se prolongaría por case 30 anos, e á guerra de guerrillas exposta polo caudillo lusitanoViriato. Trala morte de Viriato (139 a. C.), a loita dos pobos prerromanos contra Roma volveríase máis disgregada e esporádica, aínda que non remataría totalmente ata os tempos do emperadorAugusto co relativosometemento de cántabros e ástures. Relatos desta guerra atopámolos nas páxinas do cronista romano Catón. A ocupación culminaría co pleno dominio da península baixo o poder romano e a súa conversión en provincia baixo o nome deHispania. O nome de Hispania deriva de Ispania e este á súa vez posiblemente dunha palabra púnica, co significado de terra de coellos, aínda que hai outras posibilidades (ver Etimoloxía no punto 1 deste mesmo artigo). Por primeira vez aparece con sentido histórico enTito Livio59 a. C., que fala de Hispania e dehispani (hispanos, con sentido unitario).
Muralla de Lugo, construída no período romano. Patrimonio da humanidade da UNESCO.Acueduto de Segovia, patrimonio da humanidade da UNESCO.
Os habitantes de Hispania adoptaron a cultura romana, a súa lingua e as súas leis, adquirindo grande importancia dentro do imperio, posto que ata tres emperadores romanos,Traxano,Adriano eTeodosio, ademais do filósofoLucio Anneo Séneca e outros personaxes importantes, naceron na península.
A primeira idea de Hispania/España como país materialízase coa monarquía visigoda. Os visigodos aspiraban á unidade territorial de toda Hispania e conseguírona coas sucesivas derrotas dossuevos,vascóns ebizantinos. A unidade relixiosa viría coa reconciliación de católicos e arianos e cosconcilios da Igrexa visigoda, un órgano no que, reunidos en asemblea, o rei e os bispos de todas as dioceses do reino sometían a consideración asuntos de natureza tanto política como relixiosa, con vocación de lexislar en todo o territorio nacional. Así,Santo Isidoro de Sevilla na súaHistoria Gothorum aledábase porqueSuintila "foi o primeiro que posuíu a monarquía do reino de toda España que rodea o Océano, cousa que a ningún dos seus devanceiros lle fora concedida...". A monarquía visigoda estableceu ademais unha capital que centralizaba tanto o poder político como o relixioso enToletum (actualToledo). Con todo, o carácter electivo da monarquía visigótica determinou case sempre unha enorme inestabilidade política caracterizada por continuas revoltas e asasinatos.
O declive da monarquía visigoda comeza arredor do ano689, cando oislam chega á África máis noroccidental, e pouco tempo despois a guerra dinástica visigoda que enfrontaba os herdeiros do reiVitiza co duqueRodrigo. Coa aparente usurpación de Rodrigo, os vitizanos chegan a un pacto cos exércitos musulmáns do norte de África, e así no ano711, prodúcese un novo conflito bélico, a coñecida comobatalla de Guadalete, no que as tropas vitizanas e musulmás lograron depor aRodrigo. Con este episodio, comeza a entrada doislam naPenínsula Ibérica e a conversión da aristocracia visigoda en Hispania, converténdose esta nunemirato ou provincia do imperioárabe chamadaAl-Ándalus con capital na cidade deCórdoba.
Oislam avanzou axiña polo sur da península. No ano712Toledo -a capital visigoda- caeu baixo gobernadores musulmáns. Dende entón, todas as cidades de Hispania foron capitulando, supoñendo a fin do período visigodo naPenínsula Ibérica. Con todo, alén dosPireneos, os visigodos resistiron algúns anos máis naSeptimania, ata o719. A partir de entón, os exércitos do emirato dirixiron os seus esforzos cara ao outro lado dos Pireneos, contra o reinoCarolinxio. O noroeste da Península Ibérica, a antiga Gallaecia -especialmente a máis setentrional, foi porén a única entidade administrativa na que non penetrou oislam. Descoñécese se a aristocracia galega, asturiana ou vasca mantivo algún tipo de vasalaxe nominal co emirato, ou simplemente era un territorio inicialmente alleo á expansión.
No ano718 na actualAsturias un nobre chamadoPaio sublevouse contra os musulmáns. A sublevación fracasa e é detido. Arredor do722 volvería intentalo, tendo lugar o que a historiografía denominou abatalla de Covadonga, onde Paio e un grupo deástures (entre os que se atopaban, segundo algúns historiadores, nobres visigodos; a orixe dePaio é tamén incerta[26]) venceron a unha expedición de castigo musulmá. Este feito serviría para marcar o momento de fundación doReino de Asturias e dar comezo ao período coñecido como aReconquista, termo hoxe en día moi discutido,[27] entendido como o restablecemento do poderío cristián na Península Ibérica.
Na parte nororiental da península e naSeptimania goda, os godos que fuxiran para o reino dosfrancos pediron axuda a estes. AsíCarlomagno emprendeu unha serie de campañas militares coa intención de establecer un territorio de distensión militar, máis coñecido comomarca. AMarca Hispánica constituíuse a comezos doséculo IX para evitar a penetración dos musulmáns no territorio doReino dos Francos. Así foi como os francos dividiron ese territorio en diversos condados, onde señores feudais de orixe franca ou goda representaban o rei dos francos; tendo, xa que logo, un desenvolvemento algo diferente ao que experimentaron os reinos cristiáns ibéricos occidentais. Estes condados en pleno proceso de feudalización emanciparíansede facto do dominio franco logo da crise carolinxia doséculo IX, ao empezar a transmitirse hereditariamente os condados; aínda que ata988 oscondes de Barcelona renovaron o pacto de vasalaxe cos reis francos.
Os séculosVIII eIX significarían un crecente poderío musulmán na península, malia a oposición dos núcleos cristiáns do norte. No final do século VIII, oomeiaAbd al-Rahman I, fuxido de Siria, fai de Al-Andalus, no político, un emirato independente docalifato de Damasco.
Noséculo X,Abd al-Rahman III converteAl-Andalus encalifato independente deDamasco, xa con autonomía relixiosa e non só política, como ata entón. É unha época de puxanza cultural, grazas ás innovacións nas ciencias, as artes e as letras; cunha especial atención que dedicaron ao desenvolvemento das cidades. As cidades máis importantes foronValencia,Zaragoza,Toledo,Sevilla eCórdoba. Esta, durante oséculo X, conAl-Hakam II, chegou a ser a maior cidade deEuropa Occidental, contando con 500.000 habitantes, sendo o maior centro cultural da época. Con todo, a decadencia dos territorios musulmáns comezou noséculo XI, cando comezaron as loitas entre as distintas familias reais musulmás e o califato se desmembrou nun mosaico de pequenos reinos, chamadostaifas.
Mentres tanto, preto dos Pireneos apareceron outros dous reinos cristiáns: oNavarra e oAragón. Ao avanzar a expansión cristiá pola península, o que ata entón fora oreino de Asturias, coa súa capital fixada enOviedo dende o reinado deAfonso II o Casto, transformouse noreino de León en 910 conGarcía I ao repartírense os territorios deAfonso III o Magno entre os seus fillos. Anos despois, en914, morto o rei, sobe ao tronoOrdoño II de León, cuxo reino abranguía aos territorios de Galicia, Asturias e León, fixando definitivamente nesta cidade a súa capital e confirmando a súa supremacía comoreino de León.
ACatedral de León, símbolo do esplendor da arquitectura gótica francesa española.
O avance das conquistas cara ao sur e a aglutinación ao redor de León dun territorio cada vez máis amplo trouxo consigo o nacemento de «subunidades» político-territoriais no seu interior: é o caso doCastela. Este será adquirido polo rei navarroSancho III o Maior, quen o deixará á súa morte en herdanza ao seu filloFernando. Casado este coa irmá do rei leonés, formaría unha coalición navarro-castelá que, tras unha guerra e a morte do rei de León nabatalla de Tamarón permitiríalle acceder ao trono deste. No entanto, á súa morte os territorios volverían ser repartidos entre os seus fillos: son oreino de León, oreino de Galicia,Castela, que tamén adquire o rango rexio e a cidade deZamora. Ao longo dos séculos seguintes, estes territorios pasarán ás mans do mesmo ou de distintos monarcas en sucesivas ocasións, conformando acoroa de Castela, cunhas únicasCortes. Os distintos territorios conservaban o seu carácter de reino e diversas particularidades xurídicas (o rei que aglutinaba baixo a súa coroa todos estes territorios titulábase Rei de León, de Castela, de Galicia... engadindo sucesivamente os dos novos territorios que se ían conquistando), sen que, con todo conservasen unha autonomía semellante á da coroa de Aragón. Así mesmo, nacerá de León outra unidade territorial de gran transcendencia posterior:Portugal, que se constituirá como reino. Cabe sinalar, para rematar, como un dos momentos máis destacados os reinados deAfonso VI eAfonso VII en León a adopción do título deemperador, o primeiro como "emperador das dúas relixións", o segundo como "emperador de España".
O devir dos reinos cristiáns peninsulares nas décadas seguintes pasará pola constitución de catro unidades monárquicas: a denominadacoroa de Castela, concepto que implica a existencia dun só monarca sobre diversos e distintos reinos e territorios (León e a propia Castela, ademais de Galicia e outros); acoroa de Aragón, que se constituíu mediante a unión dinástica en 1150 do reino de Aragón e ocondado de Barcelona; oreino de Navarra e oreino de Portugal. Así como toda unha serie de reinos de taifa musulmáns.
No século XIII, a coroa de Castela, a máis puxante das hispánicas, ampliou os seus dominios cara ao sur peninsular, mentres que a de Aragón engadiría os reinos deValencia e deMallorca co reiXaime I o Conquistador, e posteriormente formarían parte desta coroa:Sardeña,Sicilia e outros territorios do Oriente mediterráneo.
No final deste período,1402, e en competencia con Portugal, acoroa de Castela iniciou aconquista das Illas Canarias ata entón habitadas exclusivamente polosguanches. A ocupación inicial foi levada a cabo por parte de señoresnormandos que rendían vasalaxe ao reiHenrique III de Castela. Este proceso de conquista non concluiría ata1496, sendo culminado pola propia acción da coroa castelá.
Mentres na coroa de Aragón, como resultado da gran mortalidade provocada pola epidemia daGran Peste de1348, así como das malas colleitas, que empezaron co ciclo de1333 («lo mal any primer»), provocaron unha grande inestabilidade tanto social, como económica. Á morte do ReiMartiño I o Humano (1410), os representantes dos Reinos que constituían a coroa de Aragón, elixiron noCompromiso de Caspe aFernando de Antequera, da casteláCasa de Trastámara como futuro reiFernando I en quen recaían por herdanza materna os dereitos dinásticos. Malia a revolta protagonizada polo Conde de Urgell, Fernando I foi coroado e comezou o reinado dos Trastámara na coroa de Aragón. Logo da expansión poloReino de Nápoles, no período deAfonso V, a coroa de Aragón sufriu unha profunda crise provocada polas disputas entreXoán II, fillo de Fernando de Antequera, e aGeneralitat e oConsell de Cent (Consello de Cen), debida á detención do seu fillo e herdeiroCarlos de Viana, así como polas tensións das clases sociais entre aBusca e a Biga e as revoltas dos campesiños de "Remensa" que coincidiron coaguerra civil catalá (1462 -1472) acabaron de debilitar a xa débil coroa aragonesa. Coa subida ao trono deFernando o Católico, segundo fillo e herdeiro de Xoán II, (1479) as tensións sociais reducíronse, coa firma daSentenza Arbitral de Guadalupe (1486) asentouse unha nova estrutura no campo catalán para acabar coa conflitividade do medio rural.
Trala morte de Sabela a Católica, en1504, a súa filla Xoana sucedeuna no trono de Castela. Xoana casara conFilipe I, ao que chamaron o Fermoso, fillo do Arquiduque de Austria e Emperador do Sacro Imperio Romano-Xermánico. Filipe morreu moi novo e a Xoana foi incapacitada por tola.
O seu filloCarlos I de España herdou as coroas de Castela e Aragón, ademais do sacro Imperio Romano-Xermánico e as posesións da Casa de Borgoña. Na súa madurez, decide retirarse á vida relixiosa, recluíndose noMosteiro de Yuste (Cáceres) en1556. O seu filloFilipe II herdaría acoroa hispánica con todas as súas posesións e o seu irmánFernando I de Habsburgo o Sacro Imperio Romano Xermánico.
España, e en maior intensidade Castela, dada a prohibición de comercio para a coroa de Aragón, segue prosperando baixo a dinastía Habsburgo, grazas ao comercio coas colonias americanas; pero ao mesmo tempo sostén guerras contra Francia,Inglaterra e asProvincias Unidas.
Mapa anacrónico que amosa as áreas que pertencían aoImperio Español nalgún momento durante un período de 400 anos. O Imperio español na súa maior expansión territorial ao redor de1790 Rexións de influencia (exploradas e/o reclamadas pero nunca controladas) ou colonias en disputa ou de curto control Posesións doImperio Portugués gobernadas por España entre1580-1640 por anexión dinástica Territorios perdidos en ou despois de1717 polaPaz de UtrechtMarrocos eSáhara Occidental 1884-1975
Entre1707 e1716, osDecretos de Nueva Planta de Filipe V suprimen ou reducen os foros e costumes dos reinos e territorios que loitaran contra el na guerra de sucesión.
Algúns queren ver nestes decretos unha unificación legal de España, pero, por unha banda, os decretos, ao seren diferentes para Valencia, Aragón (onde primeiro foi igual que o de Valencia, pero logo foi modificado), Baleares e Cataluña, afectaron de xeito diferente a cada territorio, e ademais, tanto Navarra como as Provincias Vascongadas e oVal de Arán, que non faltaran ao seu xuramento de lealdade a Filipe V, seguiron mantendo os seus foros. En1713, España asina oTratado de Utrecht co que perde as súas posesións europeas e deixa de ser a primeira potencia mundial.
O resto doséculo XVIII foi o século daIlustración.Fernando VI eCarlos III, fillos e sucesores de Filipe V, fan unha política de renovación que modernizou España, no que se coñece comodespotismo ilustrado. Neste século, aínda que España continúa sendo unha importante potencia,Francia e oReino Unido pasan a ocupar un protagonismo cada vez maior na escena internacional.
A Idade Contemporánea non comezou moi ben para España, en1805, nabatalla de Trafalgar a escuadra hispano-francesa foi derrotada anteGran Bretaña, chegando o fin da supremacía española nos mares mundiais a favor deGran Bretaña, mentresNapoleón que tomara o poder despois de triunfar aRevolución Francesa, aproveitando as disputas entreCarlos IV e o seu fillo Fernando, ordenou o envío do seu exército contra España en1808, impondo o seu irmánXosé I no trono. Iso ocasionaría aguerra da independencia española, que duraría 5 anos. Nese tempo elaborouse a primeiraConstitución española, unha das primeiras do mundo, nas denominadasCortes de Cádiz. Foi promulgada o19 de marzo de1812, festividade de S. Xosé, polo que popularmente foi coñecida comoA Pepa. Trala derrota das tropas de Napoleón nabatalla de Vitoria en1813;Fernando VII volvería ao trono de España.
Durante o reinado de Fernando VII amonarquía española experimentaría o paso dovello réxime aoestado Liberal. Coa súa chegada a España, Fernando VII derrogou a Constitución de 1812 e perseguiu os liberais constitucionalistas, dando comezo a un ríxido absolutismo. Mentres tanto aguerra da independencia hispanoamericana continuaba o seu curso, malia o esforzo bélico dosdefensores da monarquía española, ao rematar o conflito unicamente as illas deCuba ePorto Rico, en América, seguirían formando parte do territorio nacional de España, que ao rematar adécada ominosa e co apoio liberal áPragmática Sanción de 1830 á súa vez organizaríase novamente enmonarquía parlamentaria. Deste xeito ambos os dous procesos revolucionarios deron orixe aos novos estados nacionais existentes na actualidade, e o final do reinado de Fernando VII sinala tamén a extinción doAbsolutismo en todo o mundo hispánico.
A morte de Fernando VII abre un novo período de forte inestabilidade política e económica, seu irmánCarlos María Isidro apoiado nos partidarios absolutistas, rebélase contra a designación deIsabel II, filla de Fernando VII, como herdeira e raíña constitucional, e contra a derrogación daLei sálica da dinastía Borbón, que impedía a sucesión de mulleres á coroa, estourando aprimeira guerra carlista. O reinado de Sabela II caracterizouse pola alternancia no poder de progresistas e moderados, aínda que esta alternancia motívase máis por pronunciamentos militares de ambos os dous signos que por unha pacífica cesión do poder en función dos resultados electorais.
A revolución de1868, chamadaA Gloriosa, obrigou a Isabel II a abandonar España. Convocáronse daquela Cortes Constituíntes que se pronunciaron polo réxime monárquico e, por iniciativa doXeneral Prim, ofrécese a coroa aAmadeu de Savoia, fillo do rei deItalia. O seu reinado foi curto polo cansazo provocado polos políticos do momento e o rexeitamento de importantes sectores da sociedade. Proclamouse aI República, que tampouco gozou de longa vida, aínda que si moi axitada: en once meses tivo catro presidentes (Figueras,Pi i Margall,Salmerón eCastelar); durante este convulso período producíronse graves tensións territoriais, chegándose a producir fenómenos como a declaración da cidade de Cartagena como "Cantón independente" e finalizou cos pronunciamentos dos xeneraisMartínez Campos ePavía, que disolveu o Parlamento.
ARestauración proclama rei aAfonso XII, fillo de Sabela II. España experimenta unha grande estabilidade política debida ao sistema de goberno preconizado polo político conservadorAntonio Cánovas del Castillo. Baséase na quenda dos partidos Conservador (Cánovas do Castelo) e Liberal (Sagasta) no goberno. En1885 morreu Afonso XII e encargouse a rexencia á súa viúvaMaría Cristina ata a maioría de idade do seu filloAfonso XIII, nado trala morte do seu pai. A rebelión independentista de Cuba en1895 induce osEstados Unidos a intervir na zona e tralo confuso incidente da explosión doacoirazado Maine o15 de febreiro de1898 no porto daHabana, declara a guerra a España. Coa derrota, España perdeu as súas últimas colonias (Cuba,Filipinas,Guam ePorto Rico) en ultramar.
Oséculo XX comeza cunha gran crise económica e a subseguinte inestabilidade política. Hai unha paréntese de prosperidade comercial, propiciada pola neutralidade española naprimeira guerra mundial. A sucesión de crises gobernamentais, a marcha desfavorable da guerra noRif, a axitación social e o descontento de parte do exército, desembocan no Golpe de estado do xeneralPrimo de Rivera, o13 de setembro de1923. Estableceu unhaditadura militar que foi aceptada por gran parte das forzas sociais e polo propio reiAfonso XIII.
Durante a ditadura suprímense as liberdades e os dereitos. A difícil conxuntura económica e o crecemento dos partidos republicanos volve a situación cada vez máis insostible. En1930, Primo de Rivera presenta a súa dimisión ao rei e marcha aParís, onde morre ao pouco tempo. Sucedeuno na xefatura do Directorio o xeneralDámaso Berenguer e despois, por breve tempo, oalmirante Aznar. Este período foi denominadoDictablanda.
Decidido a buscar unha solución á situación política e establecer a Constitución, o rei propicia a celebración de eleccións municipais o12 de abril de1931. Estas deron unha rotunda vitoria ás candidaturas republicano-socialistas nas grandes cidades e capitais de provincia, aínda que o número total de concelleiros era maioritariamente monárquico. Houbo manifestacións organizadas esixindo a instauración da República, o que leva o rei a abandonar o país. Unha vez o rei abandona as súas obrigacións proclámase aII República o14 de abril.
Durante a República prodúcese unha grande axitación política e social, marcada por unha acusada radicalización de esquerdas e dereitas. Os líderes moderados son boicoteados e cada parte pretende crear unha España á súa medida. Durante os dous primeiros anos, goberna unha coalición de partidos republicanos e socialistas. Nas eleccións celebradas en1933, triunfan as dereitas e en1936, as esquerdas. A crecente onda de violencia inclúe queima de igrexas, a sublevación monárquica deSanjurjo, arevolución de 1934 e numerosos atentados contra líderes políticos rivais.
O17 de xullosublévanse as guarnicións daÁfrica Española xunto con certas capitanías e cuarteis peninsulares os días vindeiros, dando comezo águerra civil. España queda dividida en dúas zonas: unha baixo a autoridade do goberno republicano e outra controlada polos sublevados, na que o xeneralFrancisco Franco sería nomeado Xefe de Estado. O apoio alemán e italiano aos sublevados, moito máis firme que o soporte daUnión Soviética eMéxico á España republicana, e os continuos enfrontamentos entre as faccións republicanas, permitiron a vitoria dos sublevados o1 de abril de1939.
A vitoria do xeneralFrancisco Franco supuxo a instauración dun réxime autoritario. O desenvolvemento dunha forte represión sobre os vencidos, obrigou ao exilio a miles de españois e condenou outros tantos á morte ou ao internamento en campos de traballo e prisión. A pesar de que Franco mantivo España como país non belixerante nasegunda guerra mundial, o seu non disimulado apoio áspotencias do Eixe conduciu a un illamento internacional de carácter político e económico. No entanto, os condicionamentos daguerra fría entre osEstados Unidos e aUnión Soviética e os seus respectivos aliados fixeron que o réxime franquista fose tolerado polas potencias "occidentais" e finalmente recoñecido polas mesmas, rematando o seu illamento, debido ao seu recoñecido anticomunismo. Asínanse entón acordos cos Estados Unidos permitindo a instalación de bases militares conxuntas hispano-norteamericanas en España. En1956,Marrocos, que fora protectorado español e francés, adquire a súa independencia e ponse en marcha un plan de estabilización económica do país. En1969, Franco nomea aXoán Carlos de Borbón, neto de Afonso XIII,príncipe de España, o seu sucesor a título de Rei. Malia o mantemento dunha férrea represión contra calquera oposición política, o desenvolvemento industrial e económico español resultou moi importante durante a ditadura.
O reiXoán Carlos I.Primeira bandeira da democracia española. Foi oficial ata 1981 e o escudo é o que aparece na Constitución.
O ditador morreu o20 de novembro de1975.Xoán Carlos I é proclamado rei dous días despois. Ábrese entón un período coñecido comoTransición. Culminará co establecemento dunhaMonarquía parlamentaria en1978, logo da renuncia aos seus dereitos históricos realizada porXoán de Borbón, pai do rei. Tralas primeiras eleccións democráticas,Adolfo Suárez, do partidoUnión de Centro Democrático (centro-dereita), foi elixido presidente de Goberno. Leva a cabo importantes reformas políticas e inicia as negociacións para a entrada de España naComunidade Económica Europea. Dimite en1981. Durante este período a banda terrorista vascaETA comete un gran número de atentados, especialmente contra membros do exército e das forzas de seguridade, así como outros de carácter indiscriminado. Durante a sesión de votación de investidura do sucesor de Suárez,Leopoldo Calvo Sotelo Bustelo (UCD), o23 de febreiro (23-F), tivo lugar un intento degolpe de estado promovido por altos mandos militares. O Congreso dos Deputados é tomado polo tenente coronelTejero. O intento foi abortado o mesmo día, tendo lugar a intervención do rei Xoán Carlos na defensa da orde constitucional. En1981 asínase enBruxelas o protocolo de adhesión áOTAN, dando comezo ao proceso de integración na Alianza, que termina na primavera de1982, durante o goberno da UCD.
Durante este período produciuse unha profunda modernización da economía e a sociedade españolas, caracterizada polas reconversións industriais e a substitución do modelo económico tardofranquista por outro de corte máis liberal –o que conduciu a tres importantes folgas xerais–, a xeneralización do pensamento e os valores contemporáneos na sociedade española, o desenvolvemento doestado das autonomías, a transformación dasForzas Armadas e o enorme desenvolvemento das infraestruturas civís. Con todo, houbo tamén unha situación de elevado desemprego e no final do mesmo produciuse un importante estancamento económico, que non iniciaría a súa recuperación ata1993 –cando a taxa de desemprego descendeu do 23% ao 15%–, e destapouse o casoGAL deterrorismo de estado.
Oeuro, moeda oficial na chamada «Zona Euro» deEuropa dende1999, converteuse na moeda de cambio oficial o1 de xaneiro de2002, substituíndo apeseta. Os cidadáns comezárono a empregar na vida cotiá, malia as protestas da subida encuberta dos prezos que supuxo o cambio de moeda. Entre1993 e2007 produciuse unha importante expansión da economía española, baseada fundamentalmente no sector da construción, que quedou ameazada polas consecuencias globais dacrise hipotecaria de 2007 e acrise bolsista de xaneiro de 2008.
O forte crecemento económico de tipo expansivo que presentou o país dende 1993 requiriu dunha gran cantidade de man de obra. Segundo anunciou o director doBanco de España en febreiro de2007, España poderíase situar como a sétima maior economía do mundo.[28]
OPartido Socialista Obrero Español gañou aseleccións celebradas o14 de marzo de2004, converténdoseJosé Luis Rodríguez Zapatero no quinto presidente do goberno da democracia. Con Zapatero como presidente do Goberno produciuse a retirada das tropas españolas que permanecían enIraq. Iso ocasionou un considerable arrefriado das relacións diplomáticas cosEstados Unidos. Asínase aConstitución Europea e realízase o referendo da Constitución Europea, no que os cidadáns españois aproban o tratado. Tamén se aproba omatrimonio homosexual, entre outras reformas de carácter social prometidas no programa electoral dos socialistas.
O mércores22 de marzo de2006 a organización terroristaETA anunciou o seu segundo alto o fogo, roto o sábado30 de decembro dese mesmo ano coa colocación dunha furgoneta bomba na recentemente estreada Terminal 4 doAeroporto de Barajas, atentado no que dúas persoas perderon a vida.
As eleccións do9 de marzo de2008 deron a vitoria de novo aoPSOE e renovaron o goberno deJosé Luis Rodríguez Zapatero. Os socialistas gañaron os comicios con 169 escanos (5 máis que nas eleccións de2004) fronte aos 154 doPartido Popular (6 máis que nas eleccións de2004). Os partidos nacionalistas sufriron un importante descenso, agásCiU que mantivo os seus 10 deputados e oBNG que mantivo os seus 2.Esquerda Unida perdeu o seu grupo parlamentario propio noCongreso dos Deputados, ao obter soamente 2 escanos. As eleccións de2008 consolidaron e reforzaron o bipartidismo.[29]
Nas eleccións do20 de novembro de2011 resultou gañador oPartido Popular cunha maioría de 186 escanos, deste xeitoMariano Rajoy pasou a serpresidente do Goberno de España. OPSOE, que vira gobernando ata entón, obtivo 110 deputados, sendo un dos peores resultados da historia deste partido. O goberno de Mariano Rajoy enfrontouse nos seus primeiros meses de goberno á crise económica na que se encontraba o país e a un elevado número de parados.
O2 de xuño de2014 o reiXoán Carlos I anunciou a súa intención de abdicar o trono de España no seu fillo Filipe. A Lei Orgánica que permitía a súa abdicación foi aprobada polasCortes Xerais e sancionada polo rei o18 de xuño, entrando en vigor ao día seguinte, pasando a coroa para o seu fillo o reiFilipe VI de España.
Naseleccións xerais de 2015 chegou a entrada de dous novos partidos:Podemos eCidadáns, conducindo a un escenario de catro partidos que non conseguiron investir un presidente do Goberno.Rajoy rexeitou ir á investidura e o socialistaPedro Sánchez fracasou no seu intento. En 2016, volveron celebrareleccións xerais con resultados parecidos.Rajoy, apoiado porCidadáns, presentouse á investidura pero foi rexeitado. Finalmente, a abstención dun PSOE sumido nunha profundacrise interna permitiu a Rajoy ser investido e formar o seu segundo Goberno, logo de dez meses de Goberno en funcións.
Errado intento de independencia en Cataluña en 2017.
O 1 de xuño de 2018,Pedro Sánchez foi investido presidente do goberno trasunha moción de censura a Rajoy. Aínda sen unha maioría parlamentaria estable, o PSOE venceu naseleccións xerais anticipadas do ano seguinte, pero o fracaso na investidura de Sánchez, volve levar os españois ás urnas (por cuarta vez desde 2015), nunhas eleccións que volve gañar o PSOE. Durante eses meses de goberno en funcións, cabe resaltar aexhumación deFranco doValle de los Caídos e asentenza do Tribunal Supremo aos membros doprocés que derivaron nunha semana deprotestas en Cataluña.
En xaneiro de 2020, Sánchez foi investido presidente e formou o primeiro goberno de coalición desde a Segunda República conUnidas Podemos. No mes de marzo, o país, como o resto do planeta, sufriu apandemia de coronavirus ou COVID-19, o que provocou a declaración do estado de alarma e limitación do movemento dos cidadáns, que permanecerían semanas encorentena.
AConstitución fundaméntase na indisoluble unidade da Nación española, patria común e indivisible de todos os españois, e recoñece e garante odereito á autonomía dasnacionalidades e rexións que a integran e a solidariedade entre todas elas.
Oxefe de Estado é orei, quen arbitra e modera o funcionamento regular das institucións e asume a máis alta representación do Estado español nas relacións internacionais, ademais de simbolizar a unidade e permanencia da nación.[31] En calquera caso, non ten iniciativa propia nos seus actos políticos, dado que non é responsable deles e sempre deben estar referendados pola autoridade política competente.
Opoder executivo (a política interior e exterior e a administración civil e militar), así como a potestade regulamentaria, son exercidos poloGoberno.[32] OConsello de Ministros é presidido polopresidente do Goberno, que designa os seus ministros e ten as funcións propias dunxefe de Goberno nun sistema parlamentario. É responsable ante asCortes Xerais. Ao comezo de cada lexislatura, o rei realiza unha rolda de consultas cos líderes dos grupos políticos e propón un candidato á Presidencia do Goberno. OCongreso dos Deputados vota a investidura do presidente do Goberno, que require de maioría absoluta en primeira votación ou de maioría simple en segunda votación. O Congreso dos Deputados pode depoñer o presidente do Goberno mediante unhamoción de censura construtiva, na que se determina quen o substitúe no seu posto.
Opoder lexislativo é exercido polasCortes Xerais, o órgano supremo de representación do pobo español.[33] As Cortes Xerais son un parlamentobicameral composto poloCongreso dos Deputados (Cámara Baixa) e oSenado (Cámara Alta).[33] Aseleccións xerais celébranse cada catro anos porsufraxio universal, no que teñen dereito ao voto os españois maiores de 18 anos. O Congreso dos Deputados está formado por 350 membros elixidos mediante escrutinio proporcional plurinominal con listas pechadas e bloqueadas. Os escanos repártense entre as candidaturas mediante osistema D'Hondt. A circunscrición electoral é aprovincia. O Senado é a cámara de representación territorial e conta actualmente con 266 membros elixidos mediante un sistema mixto, 208 de elección directa e 58 designados. Os senadores de elección directa son elixidos mediante escrutinio maioritario plurinominal parcial con listas abertas. Os senadores designados son elixidos polosórganos lexislativos autonómicos, en momentos distintos aos das eleccións xerais, tamén por un período de catro anos.
Opoder xudicial está formado polo conxunto de xulgados e tribunais, integrado por xuíces e maxistrados, que teñen a potestade de administrar xustiza en nome do rei. Os xuíces son funcionarios de carreira cuxa cúspide son aAudiencia Nacional e oTribunal Supremo, o órgano xurisdicional superior a todos os niveis excepto en materia de garantías constitucionais,[34] gobernados poloConsello Xeral do Poder Xudicial, que controla os seus nomeamentos, ascensos, inspección e réxime disciplinario.[35] Os membros desa institución, así como os doTribunal Constitucional (que como órgano constitucional alleo ao poder xudicial resolve os recursos de inconstitucionalidade e os conflitos de competencia entre o Estado e as comunidades autónomas do país),[36] son elixidos por distintas instancias políticas; o que deveu nunha vinculación implícita de cada un eles ao partido político que os designa, en contradición coa súa teórica independencia, circunstancia explicitamente posta de manifesto polos medios de comunicación e o debate político e intelectual.[37]
Sedes das principais institucións que exercen os distintos poderes do Estado
AsForzas Armadas Españolas son as responsables da defensa nacional, que segundo o establecido no artigo oitavo daConstitución Española, teñen a misión de "garantir a soberanía e independencia de España, defender a súa integridade territorial e o ordenamento constitucional".[39]
Estas dividíronse tradicionalmente en tres armas: oExército de Terra, aArmada e oExército do Aire. Actualmente, a estas armas súmanse aGarda Real, un corpo protocolario segregado, ao servizo do rei, que realiza labores fundamentalmente de seguridade, e aUnidade Militar de Urxencias, un corpo integrante que ten por misión intervir de forma rápida en calquera lugar do territorio nacional en caso de catástrofe ou outras necesidades públicas, estando ambas formadas por persoal dos tres exércitos principais.
España é unha das nacións máis importantes daEUFOR e doEurocorpo. Así mesmo, ocupa unha posición destacada na estrutura daOTAN, na que ingresou en1982. Ademais posúe a sexta frota naval máis poderosa,[40] o corpo deInfantaría de Mariña máis antigo do mundo e as dúas unidades militares permanentes máis antigas do mundo: o Rexemento de Infantaría Inmemorial do Rei nº 1 e o Rexemento de Infantaría Lixeira «Soria» nº 9.[41]
En materia de dereitos humanos, respecto á pertenza aos sete organismos da Carta Internacional de Dereitos Humanos, que inclúen o Comité de Dereitos Humanos (HRC), España asinou ou ratificou:En materia dedereitos humanos, respecto á pertenza nos sete organismos da Carta Internacional de Dereitos Humanos, que inclúen oComité de Dereitos Humanos (HRC), España firmou ou ratificou:
Firmado e ratificado, firmado pero non ratificado, nin firmado nin ratificado, sen información, accedeu a firmar e ratificar o órgano en cuestión, pero tamén recoñece a competencia de recibir e procesar comunicacións individuais por parte dos órganos competentes.
Dende o ano2003 adoptouse aNomenclatura das Unidades Territoriais Estatísticas, ou unidades NUTS, de tres niveis, con fins soamente estatísticos baseados nas normativas europeas e fixados poloEurostat. As cincuenta provincias españolas e as dúas cidades autónomas atópanse clasificadas nos niveis NUTS-3; as 17 comunidades autónomas atópanse clasificadas nos niveis NUTS-2; e para os niveis NUTS-1 creáronse osgrupos de comunidades autónomas.
Reclamacións territoriais e territorios en disputa
España reclama historicamente a retrocesión da colonia (actualmenteTerritorio Británico de Ultramar) deXibraltar, aínda que se amosou favorable a fórmulas de soberanía compartida. A reclamación comezou dende o intre no que tropas angloholandesas tomaron a praza en nome doarquiduque Carlos durante aGuerra de Sucesión Española (1704), pasando posteriormente a mans británicas mediante oTratado de Utrecht (1713). A reclamación, que incluíu operacións militares, foi particularmente intensa durante oséculo XVIII, minguando durante oséculo XIX e a primeira metade doXX, sendo levada polo goberno franquista ásNacións Unidas durante a década de1960. Alí, encadrada nos procesos descolonizadores, España obtivo o apoio á súa postura ao recoñecer as resolucións para o efecto (2231 e 2353) que o proceso de descolonización debía respectar o dereito á integridade territorial de España e que os intereses, e non os desexos dos xibraltareños, debían ser respectados (VéxaseHistoria de Xibraltar). España non recoñece, con todo, a soberanía británica sobre oistmo que une o continente co peñón.
Faro de Melilla
Por outra banda,Portugal non recoñece a soberanía española sobre a comarcapacense deOlivenza, cedida por Portugal a España mediante otratado de Badaxoz (1801). As resolucións doCongreso de Viena son interpretadas de forma diverxente por ambos os dous países. Mentres que Portugal estima que aquelas obrigaban a España a devolver Olivenza, España opina que se trata dunha simple declaración de bos desexos, sen capacidade resolutiva, razón pola que Olivenza seguiu unida a España.
Tamén a soberanía sobre o deshabitadoillote de Perejil atópase disputada conMarrocos. Aínda que desaloxada tras oincidente da illa Perejil (2002), por acordo entre ambos os países non se atopa asentada alí ningunha forza militar ou policial, sen que ningunha das partes renuncie ás súas pretensións de soberanía. Por outra banda,Marrocos reclama informalmente a cesión dos territorios deCeuta eMelilla, así como as denominadasprazas de soberanía no continente africano. Algúns movementosirredentistas en Marrocos, como o partidoIstiqlal, reclaman a inclusión no denominado "Gran Marrocos" dasillas Canarias.[47]
O 14 de novembro de 1975 España, Marrocos e Mauritania emitiron en Madrid unha declaración de principios sobre o Sáhara Occidental (o «Acordo de Madrid»), con arranxo ao cal as facultades e responsabilidades de España, como Potencia administradora do Territorio, transferíronse a unha administración temporal tripartita. O Acordo de Madrid non transferiu a soberanía sobre o Territorio nin conferiu a ningún dos signatarios a condición de Potencia administradora, condición que España, por si soa, non podía transferir unilateralmente. A transferencia da autoridade administrativa sobre o Territorio a Marrocos e Mauritania en 1975 non afectou a condición internacional do Sáhara Occidental como Territorio non autónomo.[49]
Polo tanto, España seguiría sendo a potencia administradora sobre o territorio. Mesmo en 2014, a propia Fiscalía daAudiencia Nacional española, na investigación de dúas causas nas que se investigan posibles crimes de xenocidio e lesa humanidade que cometerían altas autoridades marroquís contra a poboación do territorio, estableceu que «polalegalidade internacional, ese territorio non pode ser considerado marroquí» e, en consecuencia, «Españade iure, aínda que nonde facto, segue sendo a potencia administradora».[50][51][52][53]
En extensión territorial é o cuarto país deEuropa, por detrás deRusia (que é o maior, ata tendo en conta só o territorio contido en Europa),Ucraína eFrancia, e o segundo daUnión Europea.
España ten unclima moi diverso ao longo de todo o seu territorio. Predomina o carácter mediterráneo en case toda a súa xeografía. As costas do sur e mediterráneas teñen un clima denominadomediterráneo de costa que tamén posúe o Val doGuadalquivir: temperaturas suaves, precipitacións abundantes case todo o ano excepto no verán.
Ao penetrarmos no interior o clima vólvese máis extremo, atopándose oclima mediterráneocontinental, que abarca case toda aPenínsula, con temperaturas baixas no inverno, altas no verán e precipitacións irregulares (dependendo da posición xeográfica). Polo xeral, as comunidades occidentais reciben máis precipitacións que as orientais. Así pois,Galicia e oCantábrico posúen unclima oceánico, caracterizado pola abundancia de precipitacións durante todo o ano especialmente no inverno, e unhas temperaturas frescas.
O caráctersubtropical é característico dasIllas Canarias, cunhas temperaturas cálidas durante todo o ano e poucas precipitacións (máis abundantes nas illas occidentais). Con todo, este clima tamén se dá nas costas sureñas da península (Málaga,Granada eAlmería), onde teñen temperaturas relativamente suaves durante todo o ano, aínda que as precipitacións son algo máis abundantes que nasCanarias.
Emisións de CO2 durante a década de1994 ao2004 FONTE: Ministerio de Medio Ambiente.
Desde o ano 1996 o índice incrementáronse as emisións deCO2 notablemente, incumprindo de longo cos obxectivos doProtocolo de Kyoto sobre emisións xeradoras deEfecto invernadoiro e contribuíntes doCambio climático. Os informes de medio ambiente suxeridos polas recomendacións de revisión do inventario español levados a cabo pola Secretaría da Convención Marco de Nacións Unidas sobre o Cambio Climático (SCMCC) dan o seguinte resultado de dióxido de carbono (equivalente en xigagramos):
España é un país especialmente afectado polo fenómeno daseca: durante o período 1880-2000 máis da metade dos anos cualificáronse como de secos ou moi secos. Na década dos 80, sete anos consideráronse secos ou moi secos e cinco nos anos 90. O cambio climático preludia para España gravísimos problemas ambientais, agravando os trazos climáticos máis extremos.[54]
A utilización dun horario que non é o correspondente por zona xeográfica provén da ditadura deFrancisco Franco, que decidiu situar a España na órbita dos seus aliados,Alemaña eItalia.[57]
España contaba con 47 007 367 habitantes a1 de xaneiro de2019 segundo oINE. Adensidade de poboación, de 93,14 hab/km², é menor que a da maioría doutros países deEuropa Occidental e a súa distribución ao longo do territorio é moi irregular: as zonas máis densamente poboadas concéntranse na costa e ao redor deMadrid, mentres que o resto do interior atópase moi debilmente ocupado.
En2019, 2 municipios tiñan máis de 1 000 000 de habitantes,Madrid eBarcelona, seguidos deValencia,Sevilla,Zaragoza eMálaga, con máis de 500.000. No mesmo ano, 62 municipios tiñan poboacións comprendidas entre os 100.000 e os 500.000 habitantes.Vigo, con 292.986 habitantes, é a primeira cidade sen rango de capital en poboación, seguida deXixón,L'Hospitalet de Llobregat eElx, todas elas situadas entre as 20 cidades máis poboadas do país.
Nos últimos anos España presenta unha considerable diminución na taxa de inmigración neta, deixando de posuír unha das maiores taxas deinmigración deEuropa (en2005, de 1,5% anual só superado naUE porChipre) Na actualidade a súa taxa de inmigración neta chega só ao 0,99%, ocupando o posto n° 15 naUnión Europea. É ademais, o 9° país con maior porcentaxe de inmigrantes dentro daUE, por baixo de países comoLuxemburgo,Irlanda,Austria ouAlemaña. No 2007, o 9,93% da poboación española era de nacionalidade estranxeira, mentres que no 2005 recibiu o 38,6% da inmigración extracomunitaria cara á UE, sobre todo de cidadáns de orixeiberoamericana, doutros países deEuropa Occidental, deEuropa Oriental e doMagreb. En2009, un 12% da poboación residente é de orixe estranxeiro, cun maior número deromaneses (796.576 habitantes),marroquís (710.401) eecuatorianos (413.715). Os cidadáns daUnión Europea representan un 40,5% do total de cidadáns estranxeiros residentes en España.
O artigo 16.3 daConstitución Española vixente define o país como un Estado aconfesional: "Ningunha confesión terá carácter estatal". Con todo, garante a liberdade relixiosa e de culto dos individuos e asegura relacións de cooperación entre os poderes públicos, e todas as confesións relixiosas.
Ocatolicismo é a relixión predominante no país. A Igrexa católica é a única mencionada expresamente na Constitución, no mesmo artigo 16.3: "... e manterán as consecuentes relacións de cooperación coa Igrexa católica e as demais confesións". O 77,3% dos españois considerábanse católicos, segundo un estudo doCentro de Investigacións Sociolóxicas realizado en2007. Seguindo aos católicos, osateos ouagnósticos supón o 18,9% e outras relixións minoritarias o 1,7%.[59] No entanto, a porcentaxe de practicantes é moito menor. Segundo o mesmo estudo, só un 18,5% acode ámisa de forma regular. Un 2,3 acode á misa varias veces por semana, e un 16,2 os domingos e festivos. Este grupo cumpre as disposicións da propia Igrexa católica sobre asistencia á eucaristía. Un 11,3 adicional acode algunha vez por mes. Por outra banda, segundo un estudo do19 de abril de2005 doNew York Times, só o 18% dos españois acode ámisa de forma regular.
Entre os menores de 30 anos, esa porcentaxe redúcese ao 14%. O 46% dos mozos españois de 15 a 24 anos din ser agnósticos, ateos ou indiferentes, o que indica o declive da relixiosidade da poboación.
En canto a membros, a segunda relixión en importancia é amusulmá. Calcúlase que hai uns 800.000 fieis, procedentes fundamentalmente das recentes ondas deinmigración. Séguenlles osTestemuñas de Xehová con 103.784 fieis. Hai tamén varias igrexasprotestantes, que suman preto de 50.000 seguidores (a estatística propia dos protestantes en España indica 1 200 000, dos cales 400.000 son españois e o resto son estranxeiros que residen en España máis de seis meses),[60] así como uns 20.000mormons; pola súa banda, a comunidade xudía en España non supera os 15.000 fieis.
En España existe o concepto de relixión de notorio arraigamento, un status concedido poloMinisterio de Xustiza a través da Dirección Xeral de Asuntos Relixiosos tras o informe correspondente da Comisión Asesora de Liberdade Relixiosa. Alén docatolicismo, teñen o carácter de relixións de notorio arraigamento as seguintes (por orde de acordo):protestantismo,xudaísmo,islam (todas dende 1992),mormóns,testemuñas de Xehová ebudismo, esta última aceptada en 2007.
O idioma oficial e o máis falado no conxunto de España, por un 99% da poboación, é oespañol oucastelán, lingua materna do 89% dos españois.[61]
Ademais fálanse outras linguas que, de acordo co establecido polaConstitución, poden ser oficiais nas súas rexións se así o establecen os seusEstatutos de Autonomía. Ordenadas por número de falantes nativos, estas linguas son:
Catalán ouvalenciano (9% da poboación)[61], cooficial enCataluña, asIllas Baleares e aComunidade Valenciana (nesta última baixo o nome oficial devalenciano[62]). É falado tamén na zona oriental deAragón, coñecida comoFranxa de Aragón. A Lei de Linguas de 2009 regula o uso, a protección e a promoción do catalán en Aragón, dando á lingua dereitos como o seu uso na educación, así como dirixirse con ela nas administracións aragonesas, definíndoa como «lingua propia, orixinal e histórica» da comunidade autónoma, aínda que sen chegar a concederlle o grao de cooficialidade. É falado tamén, sen status de cooficialidade, en tres municipios da comarcamurciana deEl Carche.
Éuscaro (1% da poboación)[61], cooficial noPaís Vasco e na zona vascófona deNavarra, onde se denomina estatutariamentevascuence. É falado tamén na zona mixta de Navarra (onde o éuscaro, sen ser oficial, goza de certo recoñecemento) e de forma moi minoritaria na non vascófona.
Tamén se falan patrimonialmente outras linguas ou dialectosrománicos que non teñen status de lingua oficial aínda que, nalgúns casos, si diferentes graos de recoñecemento legal:
Aragonés, falado na zona norte daprovincia de Huesca.[66] A Lei de Linguas de 2009 e a Lei de Linguas de 2013 regulan o uso, a protección e a promoción do aragonés, dando á lingua dereitos como o seu uso na educación, así como dirixirse con ela nas administracións aragonesas. Defínese como «lingua propia, orixinal e histórica» da comunidade autónoma, aínda que sen chegar a concederlle o grao de cooficialidade.
Outras linguas autóctonas, non recoñecidas oficialmente e con poucos falantes son oportugués, falado en localidades fronteirizas deEstremadura, practicamente desaparecido; obérber, falado na cidade autónoma deMelilla e oárabe, falado na cidade autónoma deCeuta.
España é actualmente a novena potencia económica mundial e chegou a ser a sétima, segundo oPIB nominal. Tradicionalmente España foi un paísagrícola e aínda é un dos maiores produtores deEuropa Occidental, pero desde mediados da década de1950 o crecemento industrial foi rápido e pronto alcanzou un maior peso que a agricultura na economía do país. Unha serie de plans de desenvolvemento, que se iniciaron en1964, axudaron a expandir a economía, pero a finais da década de 1970 comezou un período de recesión económica debido á subida dos prezos dopetróleo, e un aumento das importacións coa chegada dademocracia e a apertura de fronteiras. Con posterioridade, incrementouse o desenvolvemento das industrias doaceiro,estaleiros, téxtiles e mineiras. Na actualidade, a terciarización da economía e da sociedade española queda clara tanto no produto interior bruto (contribución en 2005: un 67%) como na taxa de emprego por sectores (65%). Os ingresos obtidos polo turismo permiten equilibrar abalanza de pagamentos. Desde que España ingresou como membro de pleno dereito naUnión Europea as políticas económicas evolucionaron en función desta grande organización supranacional (PAC, IFOP, ...).
A agricultura foi ata a década de1960 o soporte principal da economía española, pero actualmente emprega só ao redor do 5% da poboación activa. Os principais cultivos sontrigo,cebada,remolacha azucreira,millo,patacas,centeo,avea,arroz,tomates ecebola. O país ten tamén extensos viñedos e hortos de cítricos e oliveiras. En2005 a produción anual (expresada en toneladas) de cereais foi de 14 millóns; dos cales 3,8 foron de trigo, 8,3 de cebada, 4 de millo e 126.100 t de centeo. A produción anual doutros importantes produtos era: 6,7 millóns de toneladas de remolacha azucreira, 2,6 millóns de patacas, 5,9 millóns de uvas, 3,9 millóns de tomates, case 3 millóns de laranxas, e algo menos de 1 millón de cebolas.
As condicións climáticas e topográficas fan que aagricultura de secaño sexa obrigatoria nunha gran parte de España. As provincias do litoral mediterráneo teñen sistemas de regadío desde hai tempo, e este cinto costeiro que anteriormente era árido converteuse nunha das áreas máis produtivas de España, onde é frecuente atoparcultivos baixo plástico. Noval do Ebro pódense atopar proxectos combinados de regadío e hidroeléctricos. Grandes zonas deEstremadura están irrigadas con augas procedentes dorío Guadiana por medio de sistemas de rega que foron instalados grazas a proxectos gobernamentais (PlanBadaxoz e regadíos deCoria, entre outros). As explotacións de regadío de pequeno tamaño están máis estendidas polas zonas de clima húmido e pola horta deMurcia e a horta deValencia.
Cartel publicitario dunTouro de Osborne, imaxe iconográfica dotouro de lida nada como publicidade dunha compañía adegueira e convertida en imaxe cultural de España.
En especial aovina e aporcina, ten unha importante transcendencia económica. En2005 a facenda gandeira contaba con 22,7 millóns de cabezas de gando ovino, 25,1 millóns de gando porcino, 6,5 millóns degado vacún, 3 millóns de gandocaprino, 240.000 cabezas degado cabalar e 131 millóns deaves de curral. En España producíronse preto de 32 millóns de kg demel no ano2001.
Acortiza é o principal recurso forestal de España e en2001 a produción foi de 57.581 toneladas. A produción de polpa depapel emadeira dos bosques españois é insuficiente para cubrir as necesidades do país.
A industria pesqueira é menos importante hoxe para a economía española que en tempos pasados, a pesar de que ocupa os primeiros postos entre os países europeos tanto polo volume da súa frota como o das capturas. A captura anual ascendeu a 1,2 millóns de t en2004 e estaba formada principalmente poratún,luras,pescada,sardiñas (Vigo eIsla Cristina),anchoas (portos doCantábrico),xarda,pixota emexillóns. Desde hai unhas décadas a acuicultura (mariña e continental) tivo un gran desenvolvemento, destacando a cría dedourada,robaliza,mexillón,troitas,rodaballo esalmón; a produción total en2003 foi de 311.287 toneladas. A maior parte desta captura dáse enGalicia.
En2001 os principais produtos mineiros enerxéticos foron o lignito e a hulla; entre os minerais metálicos destacou o cinc e entre as rocas e minerais industriais, osal común e as arxilas especiais. As principais minas decarbón están enAsturias e no norte daprovincia de León; os principais depósitos de mineral de ferro atópanse ao redor deSantander eBilbao;Almadén (Cidade Real) foi moi produtiva na extracción demercurio; eAndalucía destaca pola minería metálica, con máis da metade da produción do país.
O sector enerxético en España supón aproximadamente un 5% doProduto interior bruto do país, a súa importancia vai máis aló da súa participación na produción total, ao constituír un sector de carácter estratéxico do que necesitan todas as ramas da actividade económica, sendo a enerxía considerada necesaria para calquera clase de produción de bens e servizos. Un dos elementos máis destacados do sector enerxético en España, nos dous últimos séculos, foi a escaseza e pobreza dos recursos enerxéticos existentes no territorio nacional. Esta escaseza condenou tradicionalmente ao sistema enerxético nacional a unha situación de déficit e dependencia exterior. O grao de autoabastecemento exterior cífrase en2008, nun 25% que se deriva dun consumo deenerxía primaria en 2008 de 142.070 quilotoneladas equivalentes de petróleo (Ktep), cun descenso do 3,1% sobre o de 2007 e unha produción de só 30.348 Ktep.[67]
A demanda enerxética en España desde o ano2002 foi crecendo en torno ao 3,5% anual, con algunhas variacións, como no ano2003 cun crecemento próximo ao 7%. Cun incremento de consumo desde os 211.500GWh do 2002 aos 253.600 do ano 2006.[68]
Tras o "boom" de instalación depaneis fotovoltaicos en España durante o2008, a potencia real de produción deenerxía solar podería chegar aos 3.130 MW, superando aAlemaña que era o primeiro produtor, segundo datos da Comisión Nacional da Enerxía (CNE)[71].
O turismo é un dos principais motores da economía española. No ano2017, España foi o segundo país do mundo en afluencia de turistas estranxeiros, segundo datos daOrganización Mundial do Turismo, por detrás deFrancia e pasando aosEstados Unidos, o que supón o quinto ano consecutivo con récord de turistas. No total recibiu 82 millóns de turistas, case un 9 % máis que o ano2016. Desde2012, España conseguiu un aumento de 30 millóns de turistas.
Entre as comunidades autónomas,Cataluña foi a comunidade que máis turistas recibiu con 18,2 millóns. A esta séguenlle asIllas Baleares con 13,7 millóns, asIllas Canarias con case 13 millóns eAndalucía con 11 millóns. AComunidade Valenciana e aComunidade de Madrid recibiron 8,5 e 6,2 millóns de turistas respectivamente, mentres que as comunidades autónomas doPaís Vasco,Castela e León eGalicia aproximáronse aos 1,5 millóns. As rexións menos turísticas foron as cidades autónomas deCeuta eMelilla eA Rioxa, sendo, ademais, as únicas que perderon turistas con respecto ao ano anterior.
A unidade monetaria é oeuro, emitido poloBanco de España en coordinación coBanco Central Europeo. Desde o1 de xaneiro de1999, o euro vinculouse ao valor dapeseta, cun cambio fixo de 166,386 pesetas por euro. O 1 de xaneiro de2002, a peseta deixou de circular, sendo o euro a única moeda de curso legal, aínda que os cidadáns en posesión de pesetas sempre poderán cambialas por euros noBanco de España.
O país conta cun potente sistema bancario, con gran número debancos comerciais ecaixas de aforros, que en total alcanzan unha capitalización 189 621 000.000 €.[73] Dous bancos españois sitúanse entre os 30 primeiros do mundo por capitalización bolsista:Santander Central Hispano (11º) eBBVA (29º)[74]
No2012 España importou produtos por valor de 253.401 millóns deeuros e as exportacións ascenderon a 222.643 millóns de euros, cun saldo comercial negativo de -30.757 millóns de euros.[76] Entre as principais importacións e exportacións se encontraban: medio ambiente e produción enerxética, tecnoloxía industrial, industria química (produtos químicos), moda, materias primas, manufactureiras e produtos intermedios, entre outros.[76][76] Os principais intercambios comerciais de España tiveron lugar cos demais países daUnión Europea (salientandoFrancia,Alemaña,Italia,Portugal, oReino Unido e os países doBenelux), osEstados Unidos,Marrocos eTurquía.[77] Os ingresos por turismo rozaron os 56.000 millóns deeuros e o número de persoas que visitou o país nese mesmo ano foi duns 57.7 millóns; mentres que os españois gastaron nas súas viaxes ao exterior uns 24.000 millóns de euros, cunha diferenza favorable de 32.000 millóns de euros que axudaron a compensar odéficit da balanza comercial española.[78]
España está ben equipada en termos de infraestrutura tecnolóxica e industrial, habendo proliferado nos últimos anos os parques tecnolóxicos nas principais áreas industriais, así como ao redor dasUniversidades eCentros de Investigación e Desenvolvemento (I+D). Actualmente existen 41 parques tecnolóxicos (12 en funcionamento e 29 en proxecto). Nestes parques están establecidas 1080 empresas, 108 Centros de I D e 12 incubadoras. A investigación científica e tecnolóxica en España esta regulada pola Lei da Ciencia, a Tecnoloxía e a Innovación de11 de xuño de2011 e o Plan Estatal de Investigación Científica e Técnica e de Innovación para o período entre2013 e2016[79]
España tiña un parque de 24 677 227 vivendas a finais do ano 2006, segundo datos doBanco de España, sobre un total de 16,03 millóns de fogares españois. Estas cifras indican unha media de 1,54 vivendas por fogar español. Segundo as mesmas fontes, o 85% das vivendas en España son de propiedade, e só un 15% gózanse en réxime de alugueiro.
O prezo medio da vivenda nova baixou dos 228.600€ no2012 aos 203.900€ no2013, segundo os datos daSociedad de Tasación.[80] O prezo da vivenda, porén, varía ostensiblemente en función das comunidades autónomas e as capitais de provincia, encontrándose a de maior valor enCataluña 292.590€, en contraposición ás deEstremadura e aRexión de Murcia.[80]
AviónA320 deIberia, primeira compañía aérea de bandeira española, fundada en1927.
España conta con 51aeroportos situados nas distintas rexións, dos que 46 están xestionados porAena. Deles 33 son internacionais, onde operan máis de 250 liñas aéreas, sendo o máis importante oaeroporto de Madrid-Barajas. Tras a súa ampliación, este pretende ser un dos aeroportos de conexión máis importantes do mundo e ter unha capacidade para 70 millóns de viaxeiros, case 30 millóns máis que no2005. Barajas realiza un importante papel de "hub" ou conexión entre capitais de provincia e o estranxeiro, principalmente entreEuropa eLatinoamérica. Oaeroporto de Barcelona-El Prat, non queda atrás, e tras a inauguración da nova Terminal T1 en2008, será o segundo aeroporto do sur deEuropa máis importante, con 60 millóns de pasaxeiros ao ano, uns 30 millóns máis que no2005.
As vías e estacións da rede de largo ibérico son xestionadas porAdif. Nelas ofrece os seus servizos a compañía ferroviaria estatalRenfe Operadora (que antigamente formaba con Adif a compañíaRENFE). Ademais, existen diversas redes de largo internacional (FGC) e algunhas liñas de largo métrico (FEVE). O sistema ferroviario español é fundamentalmente radial con centro enMadrid. A cidade deBarcelona permite conectar España conParís e outras cidades francesas.
Os servizos deAlta Velocidade Española (AVE) prestados porRenfe Operadora reducen á metade o tempo de desprazamento en coche e alcanzan máis de 250 km/h. A velocidade máxima comercial dos seus trens é de 300 km/h e a súa velocidade punta é de 356,8 km/h. Para2020 oGoberno de España ten previsto contar coa maior rede de alta velocidade ferroviaria do mundo, con 2.230 km, superando a países como oXapón ouFrancia.[81]
A rede de metro está dispoñible en oito cidades:Alacant,Barcelona,Bilbao,Madrid,Málaga,Palma,Sevilla eValencia. Está en construción na cidade deGranada, e proxectado paraSantander. Outras cidades comoZaragoza contan con redes detranvía. A máis extensa e con maior número de pasaxeiros ao ano é a deMadrid (324 km; 634 millóns de viaxeiros en 2011), seguida pola deBarcelona (123 km; 432 millóns de viaxeiros en 2011).
A rede de estradas española está formada por uns 370.000 km. Esta rede comprendeautoestradas de peaxe,autoestradas libres,autovías, estradas de dobre calzada e estradas convencionais. Nesta cifra non están incluídas as estradas e rúas no medio urbano, nin as estradas ou camiños agrícolas ou forestais. Pero referíndose aautoestradas soamente, ten unha rede que case chega aos 13.200 km, sendo o terceiro país do mundo nese aspecto, por detrás dosEstados Unidos e aChina.
Así mesmo, España goza de excelentes comunicacións marítimas con máis de 53 portos internacionais nas costasatlántica emediterránea. Cabe destacar oporto de Alxeciras, o único de España considerado de primeira orde mundial polo seu elevado movemento de viaxeiros e mercancías, así como oporto de Vigo, sendo tamén un dos máis activos en canto a tráfico de mercancías, capturas vivas de peixe e conxelados. Oporto de Sevilla é o único de carácter netamente fluvial que existe no país, pois aínda que a cidade está no interior, ten saída ao mar a través dorío Guadalquivir. O veciñoporto de Cádiz é un punto estratéxico para o embarque de mercancías cara ao arquipélago atlántico dasCanarias. Oporto de Barcelona, por ser líder doMediterráneo en tráfico de cruceiros, e o segundo en ámbito mundial, así como oporto de Tarragona.
Finalmente, España posúe unha boa rede de telecomunicacións; á extensa rede de cable de fibra óptica convencional hai que engadir unha das maiores redes de cable submarino e conexión vía satélite cos cinco continentes.
O operador maioritario en telefonía e acceso aInternet é a multinacionalTelefónica, con sede enMadrid, que opera tanto en telefonía fixa como móbil, e procede do monopolio estatal da telefonía. Con todo, o mercado de telecomunicacións está aberto á competencia en todos os seus sectores desde a ruptura do monopolio, en1994 para atelefonía móbil coa aparición deAirtel e en1998 en fixa coa saída ao mercado deRetevisión.
Entelefonía fixa e acceso aInternet, na actualidade existe un mercado de acceso por cable organizado pordemarcacións na maior parte das cales operaONO, ademais dalgunhas empresas de ámbito rexional nas súas respectivas demarcacións. Ademais, o operador dominante (Telefónica) está obrigado a permitir a terceiras empresas a prestación de servizos na súa rede mediante o alugueiro dos pares de cobre da súa propiedade e de espazo nas súas centrais.
Xunto coa crise económica de 1981 que levou á reconversión industrial e ao desmantelamento de gran parte da industria pesada en España, pasando osector servizos a ser unha parte máis importante da economía. A crise económica mundial de 2008-2013 tivo consecuencias especialmente graves en España. Un dos motivos é que entre1998 e2008, a economía de país experimentara unha burbulla inmobiliaria moi importante, polo que unha gran parte do emprego dependía do sector da construción e sectores relacionados.
Inicialmente produciuse un grandesemprego, un estancamento posterior e unha nova caída a partir do último trimestre de2012. Como consecuencia dese proceso alcanzáronse taxas históricas de desemprego. A difícil situación da economía levou a unha caída dos ingresos fiscais e a un aumento de certos gastos financeiros, o cal levou os gobernos deJosé Luis Rodríguez Zapatero primeiro eMariano Rajoy despois a aplicar os recortes orzamentarios máis drásticos desde a instauración da democracia no país en1978. Isto foi acompañado de gran conflitividade social, un aumento da pobreza e a desigualdade no país.
Segundo o Real Decreto Lexislativo 2/2015, catro días festivos son fixos e de ámbito estatal:Aninovo, oDía do Traballador, aFesta Nacional de España e oDía de Nadal. Son non laborables sempre nos seus respectivos días, excepto cando caen en domingo, neste caso son traspasados ao luns.[84] Ademais de dez festividades de ámbito estatal, cadacomunidade autónoma pode fixar dous festivos, á parte da festividade dacomunidade autónoma, e cadamunicipio outros dous, de tal forma que o máximo de días festivos en cada localidade non exceda de catorce.
Arelixión católica foi a predominante en España ao longo da Historia. Así pois, é significativo e transcendente o papel festivo que desempeñan nalgunhas cidades comoGranada,León,Málaga,Sevilla ouValladolid entre outras.
Os diferentes pobos que pasaron por España ao longo da Historia, a situación fronteiriza da Península entre dous continentes con tradicións culturais moi diversas, o longo período de influencia política da monarquía hispánica, e a expansión da mesma no continente americano, determinaron que o acervo cultural, artístico e patrimonial de España sexa un dos máis ricos, variados e influentes de Occidente. Destaca a gran riqueza patrimonial que conserva España, tanto en sitios arqueolóxicos, templos, palacios, fortalezas, xardíns históricos, conxuntos urbanos monumentais, patrimonio etnográfico ou museos, entre os que están varios dos máis coñecidos e visitados do mundo, como oMuseo do Prado ou oMuseo Raíña Sofía[85], como noutra serie de manifestacións culturais.
Existen por outra banda gruposantitaurinos que consideran que o toureo é unha práctica cruel e o encadran dentro datortura animal, fundamentándoo en que atenta contra osdereitos dos animais, e que non pode ser considerada nin unha manifestación cultural, artística nin deportiva.[89]. Nas Canarias están prohibidos os espectáculos taurinos e en Cataluña no ano 2010 prohibiuse a celebración das touradas, por vía parlamentaria. Así mesmo, algúns municipios de Galicia, un dos territorios do Estado con menor afección á tauromaquia,[90] aprobaron mocións prohibíndoas, como son os casos deCangas,Vedra,Dodro,A Pobra do Brollón eTeo.[91]
A selección española de fútbol celebra a consecución doCampionato Europeo de seleccións nacionais de 2008.OtenistaRafael Nadal é un dos deportistas máis aclamados de todos os tempos.
En2010 España gañou aCopa Mundial de Fútbol FIFA de seleccións nacionais, tras vencer 1-0 aosPaíses Baixos na final, converténdose na oitava selección mundial que consegue esta competición.
Atelevisión é o principal medio de comunicación do país. Os tres principais operadores de televisión do país son a sociedade mercantil estatalRadio Televisión Española e os operadores privadosAtresmedia Corporación eMediaset España. As principais canles do país sonLa 1,Antena 3,Cuatro,Telecinco elaSexta, que acaparan algo máis do 50 % dacota de pantalla. A lista complétase co conxunto de cadeas dixitais e canles públicos autonómicos agrupados naFORTA. Tras efectuarse en2010 o «apagamento analóxico», o único sistema de transmisión do sinal é o dixital. A este respecto, existen tanto canles de pago como canles gratuítas.
En canto ao Terceiro Sector da Comunicación (medios de comunicación sen ánimo de lucro, principalmente locais, e dedicados a dar un servizo á súa comunidade) moitos deles están agrupados naRede de Medios Comunitarios,[92] con sede enCuac FM (A Coruña).
↑Nas outras linguas oficiais: encastelán:Reino de España; encatalán:Regne d'Espanya; enéuscaro:Espainiako Erresuma; enaranés (occitano):Regne d'Espanha
↑Ditas facerías non son estritamente un acordo de co-soberanía, xa que afectan a territorio español, se non un acordo de aproveitamento compartido dos recursos.
↑Kazakhstán eTurquía teñen parte do seu territorio enEuropa e son maiores que España, ao igual queRusia. Tívose en conta só a parte europea dos países con todo a parte do seu territorio en Europa.
↑Andrew H. Merrill,Historia y Geografía en la Antigüedad Tardía, Cambridge University Press, 2005, pag. 185-96
↑«Oh verdaderamente digno e má Santo Apóstolo que refulge como áurea cabeza de España, o noso protector e patrón nacional, evitando a peste, se de o ceo salvación, afasta toda enfermidade, calamidade e crime. Móstrache piadoso, protexendo ao rabaño a ti encomendado, se manso pastor para o rei, o clero e o pobo, que coa túa axuda gocemos dos gozos do alto, que nos revistamos da gloria do reino conquistado, que por ti nos libremos do inferno eterno.»
↑LEMA PUEYO, José Ángel,Alfonso I el Batallador, rey de Aragón y Pamplona (1104-1134), Gijón, Trea, 2008, pág. 199.ISBN 978-84-9704-399-1.
↑Benito Ruano, Eloy, 1997.España, reflexiones sobre el ser de España, pg. 25, Real Academia de la Historia,ISBN 84-89512-04-3
↑José Álvarez Junco,Mater Dolorosa: la idea de España en el siglo XIX, cap. 1Antecedentes remotos: de «Hispania» a «España». pags.35-45, Ed. Taurus, Madrid, 2002,ISBN 84-306-0441-3
↑"Copia arquivada"(PDF). Arquivado dendeo orixinal(PDF) o 16 de maio de 2011. Consultado o 25 de xaneiro de 2014.
A resistencia aos sarracenos enmarcouse nesta tradición de resistencia ao estranxeiro, quenquera que fose, por parte de grupos montañeses afeitos a viviren illados, espontaneamente remisos a todo poder procedente do exterior. Uníronselles nobres visigodos fuxitivos da derrota do reino de Toledo e dirixidos por Paio (segundo unha tradición, os musulmáns encargaron a Oppas, bispo de Sevilla, que gañase para a súa causa a Paio, un nobre visigodo refuxiado en Asturias). É o que suxiren algúns historiadores.
↑Secretaría de Estado de Energía.La energía en España 2008(PDF). Centro de Publicaciones, Ministerio de Industria, Turismo y Comercio.ISBN978-84-96275-86-7. Arquivado dendeo orixinal(PDF) o 22 de novembro de 2009. Consultado o 5 de xaneiro de 2010.
↑Informe anual do ano 2006 de Rede Eléctrica Española
↑Informe anual do ano 2003 de Red Eléctrica Española
.svg)
_-_ESP_-_UNOCHA.svg%26amp%3blang%3dgl)
.svg%26amp%3blang%3dgl)
-Museo_Arqueol%25C3%25B3gico_Nacional.jpg)
_Ancient_Roman_busts_in_the_Museo_archeologico_nazionale_-_Colossal_head_of_Hadrian.jpg)
_01.jpg)
.svg)
.jpg)
_3.4_(cropped).jpg)
_14.jpg)
.svg)
.svg)
.svg)
.svg)
.jpg)
.svg)
.svg)
_07.jpg)
