O termoateo provén etimoloxicamente do latínathĕus e este do gregoἄθεος, que significa 'sen deus(es)' e foi empregado de forma pexorativa para referirse a quen rexeitaba aos deuses adorados pola súa sociedade.[12] Co xurdimento e a difusión dolibrepensamento, oescepticismo científico e o subsecuente incremento dacrítica da relixión, diminuíu o alcance do termo. As primeiras persoas en identificarse a si mesmas coa palabra «ateo» viviron naIlustración durante o séculoxviii.[13] Arevolución francesa, notable polo seu "ateísmo sen precedentes", presenciou o primeiro gran movemento político da historia en avogar pola supremacía da razón humana.[14]
Dado que as nocións deateísmo varían, as estimacións precisas de cantos ateos existen no globo son unha tarefa complexa.[22] Segundo unha estimación feita en 2007, os ateos representaban o 2,3 % da poboación mundial, ademais dun 11,9 % denon relixiosos (ateos non incluídos).[23] Nunha enquisa deWIN/GIA de 2012 preguntouse «Independentemente de se asiste a un lugar de culto ou non, diría vostede que é unha persoa relixiosa, non relixiosa ou un ateo convencido?». O 59 % da poboación mundial identificouse como relixiosa, un 23 % non relixiosa e un 13 % declarouse atea convencida. Os ateos están concentrados principalmente enAsia Oriental, especialmente aChina (47 %) e oXapón (31 %), e enEuropa Occidental (cunha media do 14 %), onde sobresaeFrancia (29 %). En comparación co mesmo estudo realizado no 2005, en sete anos a relixiosidade diminuíu nove puntos porcentuais mentres que os ateos aumentaron tres nos países en común.[24]
Diagrama que mostra as relacións entre as definicións entre o ateísmodébil/forte e implícito/explícito. Os ateos explícitos positivos/fortes (nadereita) afirman que «ao menos existe unha deidade» é unha afirmación falsa. Os ateos explícitos negativos/débiles (nadereita) rexeitan ou rehúyen a crenza que existe algunha deidade, sen afirmar en efecto que «ao menos unha deidade existe» é falso. Os ateos implícitos negativos/débiles (naesquerda) inclúen a persoas que non cren nunha deidade, pero non rexeitaron conscientemente tal crenza: nenos pequenos, persoas que non foron expostas a ideas teístas e algúns agnósticos.Os tamaños no diagrama non indican os tamaños relativos dentro dunha poboación.
Non existe consenso sobre cal é a mellor maneira de definir e dividir aoateísmo.[25] Entre os aspectos en disputa atópase a pregunta a que entidades sobrenaturais se opón, se é unha afirmaciónper se ou só a ausencia dela e se require un rexeitamento explícito e deliberado ou non. Considerase compatible coagnosticismo,[26][27][28][29][30][31][32] pero tamén diferente.[33][34][35]
O termoateísmo, na súa noción etimolóxica refírese á falta de crenza na existencia de calqueradeus, que é a definición máis aceptada no ámbito filosófico. Con todo, existen outras definicións máis ou menos amplas do termo, na súa maioría xurdidas dacultura popular.
O termo provén do adxectivogrego ἄθεος(transliteración: atheos), que significaba ‘sendeus’ (en calquera dos deus sentidos, de non crer nun ou máis deuses ou de non veneralos debidamente); sendo ἀ-a a partícula negativa ‘non’ ou ‘sen’; e θεός (transliteracióntheós: ‘deus’).
Dentro desta definición son ateístas tanto as persoas que negan a existencia de deuses, como as que sen creren en deus ningún, non negan a súa existencia. Porén, unha noción frecuente da palabra exclúe a estes últimos, diferenciándoos comoagnósticos, e considerando ateísta só a quen negan explicitamente a existencia de todo deus. Moitos autodenominados agnósticos néganse a recoñecérense como ateístas.
No seu sentido filosófico máis estrito, o ateísmo inclúe aquelas persoas que declaran non creren en ningún deus determinado (comoBrahma ouAlá) pero cren nosobrenatural, como oQichinés ou aastroloxía.
É importante distinguir o ateísmo da falta derelixión, xa que existen relixións que negan ou non mencionan a existencia de deus algún, e que por conseguinte, son ateas. Coma exemplo podemos citar oxainismo, obudismo, otaoísmo ou oconfucianismo[36]. No entanto, no uso popular da palabra estas persoas están excluídas, xa que a cultura popular considera ás veces o ateísmo comosinónimo deescepticismocientífico.
A pesar do xurdimento de elementos relixiosos na conduta dos ateístas, e das comunidades ateístas, é importante resaltar que o ateísmo non é unharelixión por si mesma, senón unha postura filosófica, ideolóxica ou persoal respecto á existencia de deuses.
Como os conceptos sobre a definición do ateísmo varían, é difícil determinar cantos ateos existen no mundo actualmente con precisión. Segundo unha estimación, ao redor do 2,3% da poboación mundial descríbese coma atea, porén, o 11,9% descríbese coma non-relixiosa. De acordo con outra estimación, as taxas de persoas que se autodeclaran coma ateas son máis altas nos países occidentais, aínda que tamén varíe abondo en grao nese grupo: Estados Unidos (4%), Italia (7%), España (11%), Reino Unido (17%), Alemaña (20%) e Francia (32%). Segundo unha enquisa do 2015 do Gallup, os países coas maiores porcentaxes de ateos son: China (61%), Xapón (31%) e República Checa (30%).
Propúxose unha variedade de categorías para diferenciar as súas diferentes formas.
Parte da ambigüidade e controversia existente en definirateísmo xorde da dificultade de lograr un consenso na definición de palabras comodeidade oudeus. A pluralidade extrema de diferentesconcepcións de deus e deidade levou a diferentes ideas respecto a súa aplicación. Na Antigüidade clásica, os romanos acusaron os cristiáns de ser ateos por non adorar ás súas deidadespagás. De forma gradual e a medida que este uso diminuía, empezouse entender aoteísmo como a crenza en calquera divindade, sexa a propia ou non.[37]
As definicións deateísmo varían segundo o grao de reflexión que unha persoa debe ter respecto dos deuses para ser considerada atea. Algunhas definicións inclúen á simple ausencia de crenza en que algún deus exista. Esta definición extensa incluiría aos recentemente nados e aquelas persoas que non foron expostas a ideas teístas. Xa en 1772, obarón de Holbach dixo que «Todos os nenos nacen ateos; non teñen nin idea de Deus».[39] Similarmente,George H. Smith (1979) suxeriu que: «O home que non coñece ao teísmo é un ateo porque non cre nun deus. Esta categoría tamén incluiría ao neno que ten a capacidade conceptual para aprender os problemas implicados, pero que aínda non é consciente deles. O feito de que este neno non crea nun deus cualifícao como ateo».[40] Smith acuñou o termoateísmo implícito para referir a «a ausencia de crenza teísta sen un rexeitamento consciente» eateísmo explícito para a definición máis común da incredulidade consciente.Ernest Nagel contradí a definición de Smith como simple «ausencia de teísmo», recoñecendo só o ateísmo explícito como o verdadeiro «ateísmo».[41]
Filósofos comoAntony Flew[42] eMichael Martin[37] diferenciaron oateísmo positivo (forte) coateísmo negativo (débil). O ateísmo positivo é a afirmación consciente que os deuses non existen. O ateísmo negativo inclúe todas as outras formas donon teísmo. De acordo a esta clasificación, quenquera que non sexa teísta é un ateo negativo ou positivo. Os termosforte edébil son relativamente recentes, mentres que os termospositivo enegativo teñen unha orixe anterior e usáronse (de maneiras lixeiramente diferentes) na literatura filosófica[42] e en apoloxéticas católicas.[43] Baixo esta división do ateísmo, a maioría dos agnósticos serían ateos negativos.
Mentres que hai quen afirma, comoMichael Martin, que o agnosticismo implica un ateísmo negativo,[29] varios agnósticos consideran que a súa postura é distinta ao ateísmo,[44][45] pois poden considerar a este último non máis xustificado que o teísmo ou que require de igual convicción.[44] A declaración que o coñecemento, xa sexa a favor ou en contra, da existencia dos deuses é inalcanzable, enténdese ás veces coa implicación que o ateísmo tamén require unsalto de fe.[46][47] As respostas comúns inclúen que as proposicións relixiosas non demostradas merecen tanta incredulidade comotodas as proposicións sen probas[48] e que a improbabilidade da existencia divina non implica que a posibilidade contraria teña a mesma probabilidade de ser certa.[49] O filósofo escocésJ. J. C. Smart argumentou que «en ocasións unha persoa autenticamente atea pode describirse a si mesma, mesmo apaixonadamente, como agnóstica debido á xeneralización irracional doescepticismo filosófico que nos prohibe dicir que sabemos algo sobre calquera cousa, a excepción quizais das verdades das matemáticas e a lóxica formal».[50] Para algúns ateos, como o filósofoFernando Savater, o agnosticismo é unha forma covarde e inconsecuente de ateísmo.[51] Por conseguinte, algúns autores ateos comoRichard Dawkins prefiren diferenciar ás posturas teístas, ateas e agnósticas de acordo á súa posición dentro dunespectro de probabilidade teísta, é dicir, a probabilidade de verdade que cada quen asigna á afirmación «Deus existe».[52] No persoal declárase «agnóstico na mesma medida en que o son respecto das fadas no fondo do xardín».[53]
Anterior ao século XVIII, a existencia de Deus aceptábase tan universalmente no mundo occidental que mesmo se cuestionaba a posibilidade do ateísmo auténtico. Baixo o contexto doinnatismo teísta, a idea de que todas as persoas cren en Deus desde o nacemento, estaba a connotación de que os ateos simplemente eran teístas en negación.[54]
Ademais existe a crenza de que os ateos rapidamente cren en Deus en momentos de crises, seconvertenin artigo mortis (xusto antes de morrer) ou que «non hai ateos nas trincheiras».[55] Con todo, existiron contraexemplos, entre eles casos de ateos literalmente nas trincheiras.[56]
Mesmo se cuestionou a necesidade da palabraateísmo:
De feito, «ateísmo» é un termo que non debería existir. Absolutamente ninguén necesita identificarse a si mesmo como un «non-astrólogo» ou «non-alquimista». Non temos palabras para as persoas que dubidan que Elvis aínda vive ou que os alieníxenas cruzaron a galaxia só para molestar granxeiros e os seus gandos. O ateísmo non é máis nada que os ruídos que as persoas sensatas manifestan na presenza de crenzas relixiosas inxustificadas.[57]
A fonte da desdita do home é a ignorancia da natureza. A pertinacia con que se aferra a opinións cegas imbuídas na súa infancia, as que se entretexen coa súa propia existencia, o consecuente prexuízo que deforma a súa mente, que prevén a súa expansión, que o somete á escravitude da ficción, xorde para condenalo ao erro incesante.[58]
Considérase ao ateísmo práctico como unha forma de actuar na que os ateos prácticos oupragmáticos viven coma se non existisen deuses, de ser posible explicando fenómenos naturais sen necesidade de referencias divinas. Aínda que nesta postura non se nega explicitamente a existencia de ningún deus, si pode considerarse innecesaria ou inútil; para os ateos prácticos de existir algunha deidade esta non proveríasentido á vida nin influenciaría na vida cotiá.[59][60]
O ateísmoepistemolóxico sostén que as persoas non poden coñecer a Deus ou determinar a súa existencia. Fundaméntase noagnosticismo, que toma unha variedade de formas. Na filosofía dainmanencia, a divindade é unha entidade inseparable do mundo, que inclúe á mente propia, e cadaconciencia individual está contida nosuxeito. De acordo a esta forma de agnosticismo, a limitación na perspectiva humana prevén calquera inferencia obxectiva desde a crenza nun deus á afirmación da súa existencia independente do crente. O agnosticismo racionalista deImmanuel Kant e os pensadores daIlustración só aceptan o coñecemento deducido a través da razón humana; esta forma de ateísmo afirma que os deuses non son identificables por medio algún, polo que a súa existencia xamais poderá chegarse a coñecer. Oescepticismo, baseado nas ideas deDavid Hume, afirma que a certeza sobre calquera asunto é imposible, polo que nunca ninguén poderá saber de forma segura se un deus existe ou non. Hume, con todo, sostivo que tales conceptosmetafísicos imperceptibles deben rexeitarse como un «sofismo e unha ilusión».[62] Existe debate respecto se o agnosticismo debese clasificarse dentro do ateísmo, xa que tamén pode considerarse como unha cosmovisión independente e fundamental.[59]
Outras formulacións ateas poden clasificarse como epistemolóxicas ouontolóxicas, como opositivismo lóxico e oignosticismo, que afirma que termos elementais tales como «Deus» e frases como «Deus é todopoderoso» carecen de significado ou intelixibilidade. Onon cognitivismo teolóxico sostén que a afirmación «Deus existe» non expresa unha proposición, senón unha frase sen sentido ou cognitivamente baleira. De maneira similar, existe debate se tal postura pode clasificarse como unha forma de ateísmo ou agnosticismo. Os filósofosA. J. Ayer eTheodore M. Drange rexeitan ambas as categorías, declarando que ambas as correntes aceptan que «Deus existe» é unha proposición, polo que separan ao non cognotivismo nunha categoría propia.[63][64]
O ateísmometafísico [...] inclúe a todas as doutrinas que sosteñen o monismo metafísico (a homoxeneidade da realidade). Pode ser:
a) Absoluto: un rexeitamento absoluto á existencia de Deus asociado co monismomaterialista (en todas as súas correntes, tanto as antigas como as modernas).
b) Relativo: o rexeitamento implícito de Deus en todas as filosofías que, aínda que aceptan a existencia dun absoluto, conciben a ese absoluto carente de todas as calidades propias de Deus: transcendencia, personalidade propia e unidade. Está asociado co monismo idealista (panteísmo,panenteísmo,deísmo).[59]
É que Deus quere previr o mal, pero non é capaz? Entón non é omnipotente. É capaz, pero non desexa facelo? Entón é malévolo. É capaz e desexa facelo? De onde xorde entón o mal? É que non é capaz nin desexa facelo? Entón por que chamalo Deus?[65] -Paradoxo de Epicuro
O filósofoLudwig Feuerbach[68] e o pai da psicanáliseSigmund Freud argumentaron que Deus e outras crenzas relixiosasnon son máis que invencións humanas creadas para satisfacer variados desexos ou necesidades psicolóxicas e emocionais. Esta postura é compartida por moitosbudistas.[69]
Karl Marx eFriedrich Engels, influenciados por Feuerbach, argüíron que estas crenzas cumpren funcións sociais utilizadas por quen está no poder para oprimir á clase traballadora. De acordo conMikhail Bakunin, «a idea de Deus implica a abdicación da razón e da xustiza humana; é a negación máis decisiva da liberdade humana, e leva necesariamente á escravitude dos homes, tanto na teoría como na práctica». Bakunin investiu o soado aforismo deVoltaire «Se Deus non existise, sería necesario inventalo», escribindo en resposta: «se deus existise realmente, habería que facelo desaparecer».[70]
O ateísmoaxiolóxico ou construtivista rexeita a existencia de deuses en favor dun «absoluto máis elevado», tales como ahumanidade. Esta forma de ateísmo favorece ao home como a fonte absoluta da ética e os valores, e permite aos individuos resolver os seus problemas morais sen recorrer a seres sobrenaturais.Karl Marx eSigmund Freud usaron este razoamento para comunicar mensaxes de liberación, desenvolvemento pleno e felicidade liberada.[59] Unha das críticas ao ateísmo máis comúns foi a idea contraria, que negar a existencia dun deus conduce aorelativismo moral, o que deixaría ao ateo sen fundamento moral ou ético[78] e volvería o súavida en absurda e miserable.[79]Blaise Pascal argüíu esta postura no seuPensées.[80]
Jean-Paul Sartre identificouse a si mesmo como «existencialista ateo»,[81][82] menos preocupado en negar a existencia de Deus que en demostrar que «é necesario que o home se atope a si mesmo e convénzase de que nada pode salvalo de si mesmo, así sexa unha proba valedoira da existencia de Deus».[83][84] Para Sartre, este ateísmo «declara que se Deus non existe, hai polo menos un ser no que a existencia precede á esencia, un ser que existe antes de poder ser definido por ningún concepto, e que este ser é o home ou, como diHeidegger, a realidade humana».[81][82] A consecuencia práctica deste ateísmo foi descrita por Sartre como a inexistencia de mandatosa priori ou valores absolutos que poidan ser invocados para gobernar a conduta humana, e que os humanos están «condenados» a inventalos por si mesmos, o que fai ao home absolutamente «responsable de todo o que fai».[85]
O sociólogoPhil Zuckerman analizou en 2009 os estudos sociolóxicos existentes sobre a irrelixiosidade e concluíu que o benestar social está correlacionado positivamente coairrelixión. Descubriu que hai unha menor taxa de ateísmo e irrelixiosidade en nacións pobres e menos desenvolvidas (especialmente en África e Suramérica) que nas democracias ricas e industrializadas.[86][87] Os seus descubrimentos en relación ao ateísmo nosEstados Unidos foi que, comparados cos seus compatriotas relixiosos, «as persoas ateas e irrelixiosas» son menosnacionalistas,prexuiciosas,antisemitas,racistas,dogmáticas,etnocéntricas,pechadas de mente eautoritarias, e nos estados coas maiores porcentaxes de ateos, a taxa de asasinatos está baixo á media; pola contra, nos estados máis relixiosos, esta é superior á media.[88][89]
Asúmese a miúdo que as persoas que se autoidentifican como ateas son irrelixiosas, pero de feito algunhas seitas das relixións principais rexeitan a existencia dunha deidade persoal ecreadora.[91] Nos anos recentes, certas denominacións relixiosas acumularon un número crecente de seguidores abertamente ateos, tales como o xudaísmoateo ehumanista[92][93] e oateísmo cristián.[94][95][96]
O sentido estrito do ateísmo positivo non leva ningunha crenza particular á parte de afirmar a inexistencia dos deuses; deste xeito, os ateos poden albergar calquera número de crenzas espirituais. Pola mesma razón, os ateos poden soster unha ampla variedade de crenzas éticas, que van desde ouniversalismo moral dohumanismo, que afirma que un mesmo código moral debese aplicarse consistentemente a todos os humanos, ata onihilismo moral, que sostén que a moralidade carece de sentido.[97]
De acordo aodilema de Eutifrón dePlatón, o papel dos deuses en diferenciar o bo do malvado é innecesario ou arbitrario. Oargumento de que a moral debe provir de Deus e que non pode existir sen un sabio creador, usouse persistentemente no debate político, mais non no ámbito filosófico.[101][102] Consideráronse principios morais tales como «Matar é malo» comoleis divinas que requiren un lexislador e xuíz divino. Con todo, moitos ateos argumentan que tratar lexislativamente á moralidade constitúe unhafalsa analoxía e que esta non depende dun lexislador da mesma maneira que as leis o fan.[103]Friedrich Nietzsche defendeu a existencia dunha moral independente das crenzas teístas e afirmou que a moral baseada en Deus «posúe verdade só se Deus é verdadeiro: mantense ou esborrallase xunto á crenza en Deus».[104][105][106]
Os filósofosSusan Neiman[108] eJulian Baggini,[109] entre outros, sosteñen que comportarse eticamente unicamente debido a un mandato divino non é unha conduta ética auténtica, senón soamente unha obediencia cega. Baggini argúe que o ateísmo é un fundamento superior para a ética e afirma que é necesario un marco moral externo a imperativos relixiosos para avaliar a moralidade dos imperativosper se: ser capaz de discernir, por exemplo, que «Debes roubar» é inmoral incluso cando a relixión propia o ordena; e sostén que os ateos, por tanto, teñen a vantaxe de estar máis inclinados a realizar tales cuestionamentos éticos que os relixiosos.[110]
Ofilósofo político contemporáneo inglésMartin Cohen ofreceu o exemplo histórico do uso dos mandatos bíblicos en favor datortura e aescravitude como evidencia de que as ordes relixiosas seguen os costumes políticos e sociais, e non ao revés; pero tamén observou que a mesma tendencia parece replicarse nos supostamente fríos e obxectivos filósofos.[111] Cohen ampla este argumento con máis detalle enFilosofía política: desdePlatón aMao, onde argumenta que oCorán desempeñou un papel en perpetuar os códigos sociais de principios do século VII a pesar dos cambios posteriores na sociedade segrar.[112]
Karl Marx (1818-1883), teórico político e sociólogo prusiano (Alemaña).
Karl Marx escribiu: «A miseria relixiosa é á vez a expresión da miseria real e a protesta contra a miseria real. A relixión é o suspiro da criatura oprimida, o sentimento dun mundo sen corazón, así como o espírito dunha situación sen alma. É oopio do pobo. Necesítase a abolición da relixión entendida como felicidade ilusoria do pobo para que poida darse a súa felicidade real. A esixencia de renunciar ás ilusións sobre a súa condición é a esixencia de renunciar a unha condición que necesita de ilusións. A crítica á relixión é, por tanto, en xerme, a crítica do val de bágoas, cuxo halo o constitúe a relixión».[114][115]Vladimir Lenin dixo que «cada idea relixiosa e cada idea de Deus é vileza indescritible [...] do tipo máis perigoso, 'contaxio' da clase máis abominable. Millóns de pecados, accións noxentas
, actos de violencia e contaxios biolóxicos [...] son por lonxe menos perigosos que a sutil e espiritual idea de Deus ataviado dos máis intelixentes disfraces ideolóxicos».[116]
Existe correlación entre ofundamentalismo relixioso, arelixión extrínseca (cando se fomenta a relixión porque serve a intereses ocultos),[117] oautoritarismo, odogmatismo e os prexuízos.[118]Sam Harris critica a dependencia da relixión occidental da autoridade divina, que ve como unha guía cara ao autoritarismo e o dogmatismo.[119] Utilizáronse estas razóns xunto a feitos históricos, tales como ascruzadas, ainquisición, acaza de bruxas e os numerososatentados terroristas, como probas dos perigos da relixión e réplica aos supostos efectos positivos da crenza na relixión.[120] Os crentes contraargumentan dicindo que osréximes que apoiaron ao ateísmo, tales como aUnión Soviética, tamén foron culpables de asasinatos en masa.[121][122] En resposta, ateos como Sam Harris e Richard Dawkins manifestaron que as atrocidades de Stalin non foron influenciados polo seu ateísmo, senón omarxismo dogmático, e que aínda que Stalin e Mao casualmente eran ateos, eles non actuaron no nome do ateísmo; a diferenza das primeiras, que foron xustificadas pola relixión.[123][124]
A palabra gregaαθεοι (atheoi), tal e como aparece naEpístola aos efesios (2:12Arquivado 13 de outubro de 2016 enWayback Machine.) do papiro 46 de comezos do século III. Polo xeral, traducida como «[aqueles] sen Deus».[125]
Naantiga Grecia temperá, o adxectivoatheos (ἄθεος, do prefixo negativo ἀ- + θεός «deus») significaba «sen deus(es)». Foi usado ao principio como un termo censurador que aproximadamente quería dicir «malvado» ou «impío». No século Vantes da nosa era, a palabra comezou a indicar unhairrelixiosidade máis deliberada e activa no sentido de «cortar lazos cos deuses» ou «negar aos deuses». Logo, o termo ἀσεβής (asebēs) empezou a ser aplicado contra aqueles que blasfemamente negaban ou faltaban o respecto aos deuses locais, mesmo se eles crían noutros deuses. É por iso que as traducións modernas de textos clásicos ás veces reproducenatheos comoateo. Como substantivo abstracto, estaba tamén o termo ἀθεότης (atheotēs), «ateísmo».Cicerón transliteró a palabra grega polalatinaátheos. Usouse frecuentemente o termo no debate entre osprimeiros cristiáns e oshelenistas, cada lado aplicándoo, en sentido pexorativo, ao bando contrario.[12]
O termo en inglésatheist (ateo, do francésathée), no sentido de «aquel [...] que nega existencia en Deus ou deuses»,[126] precede aatheism (ateísmo en inglés), achándose o seu primeiro uso en 1566[127] e logo en 1571.[128] O uso deatheist como etiqueta de falta de relixiosidade pode rastrexarse ata 1577.[129]Atheism provén da adopción do francésathéisme[130] e aparece ao redor de 1587.[131] Un traballo anterior, de ao redor de 1534, usou o termoatheonism (equivalente aateonismo).[132][133] Posteriormente xurdiron palabras relacionadas:deist (deísta) en 1621,[134]theist (teísta) en 1662,[135]deism (deísmo) en 1675[136] etheism (teísmo) en 1678.[137] Desde o comezodeist edeism levaron os seus sentidos modernos. En cambio, o termotheism contrastouse condeism (teísmo e deísmo respectivamente).
Karen Armstrong escribe que «Durante os séculos XVI e XVII, a palabra “ateo aínda era reservada exclusivamente para xerarpolémica. [...] O termo “ateo” era un insulto. Ninguén soñaría con chamarsea si mesmo ateo».[138]A metade do século XVII supoñíase aínda que era imposible non crer en Deus;[139]ser ateo significaba non aceptar a concepción do divino daquel momento.[140]
A palabra «ateísmo» foi empregada orixinalmente para describir unha crenza autodeclarada na Europa de finais do século XVIII, que denotaba especificamente o descreemento no deusmonoteístaabrahámico.[141] No século XX, aglobalización contribuíu á expansión do termo para referirse ao rexeitamento detodas as deidades, aínda que é común nas sociedades occidentais describilo simplemente como a «non crenza en Deus [deus abrahámico]».[142]
Atópanse escolas ateas no pensamento índico temperán e existiron desde os tempos darelixión védica.[143]Entre as seis escolasortodoxas da filosofía hindú, osamkhya, a escola filosófica máis antiga non acepta a Deus, e omimamsá tempero tamén rexeitou a noción de Deus.[144] Este último non só non aceptou a deus, senón que afirmou que a mesma acción humana era suficiente para crear as circunstancias necesarias para o goce dos seus froitos.[145] Ochárvaka, a escola filosófica antiteísta e completamentematerialista que se orixinou naIndia sobre o século -VI é probablemente a escola de filosofía máis explicitamente atea da India, similar áescola cirenaica grega. Esta rama da filosofía india é clasificada comoheterodoxa debido ao seu rexeitamento á autoridade dosVedas e por tanto non é considerada parte das seis escolas ortodoxas do hinduísmo, pero é notable como evidencia dun movemento materialista dentro do hinduísmo.[146] Chatterjee e Datta explican que o noso entendemento da filosofía chárvaka é fragmentaria, baseado en gran medida sobre a crítica das súas ideas por outras escolas e en que non é unha tradición vivente:
Aínda que o materialismo nalgunha forma ou outra estivo sempre presente na India, e referencias ocasionais son atopadas nos Vedas, a literatura budista, as epopeas, así como nas últimas obras filosóficas, non atopamos ningún traballo sistemático sobre o materialismo, nin ningunha escola organizada de seguidores, como posúen outras escolas filosóficas. Pero case todos os traballos doutras escolas expuxeron, para a súa refutación, o punto de vista materialista. O noso coñecemento do materialismo índico é principalmente a base destes.[147]
O ateísmo occidental ten as súas raíces nafilosofía gregapresocrática, pero non xurdiu como unha visión do mundo declarada senón ata finais daIlustración.[149]O filósofo gregoDiágoras do século V a. C. coñéceselle como o «primeiro ateo»[150] e é sinalado como tal enDe natura deorum porCicerón.[151] Osatomistas comoDemócrito tentaron explicar o mundo dunha maneira puramentematerialista, sen facer referencia ao espiritual ou o místico.Critias considerou á relixión como unha invención humana usada para asustar ás persoas co fin de que seguisen ordes morais[152] ePródico tamén parece facer declaracións ateas na súa obra.Filodemo relatou que Pródico cría en que «os deuses da crenza popular non existen nin saben nada, pero o home primitivo [deidificou por admiración] os froitos da terra e practicamente todo o que contribuía á súa existencia». En ocasións considerouse ateo aProtágoras, pero realmente sostivo posturas agnósticas: «Con respecto aos deuses, non teño medios para saber se existen ou non ou que clase de seres poden ser. Moitas cousas preveñen o coñecemento, incluíndo a escuridade do tema e a brevidade da vida humana».[153] Noséculo III a.C. os filósofos gregosTeodoro o Ateo[151][154] eEstratón de Lámpsaco[155] non crían que existiran os deuses.
Os compatriotas deSócrates (470-399 a. C.) asociárono coas tendencias da filosofía presocráticas cara á investigación natural e o rexeitamento das explicacións divinas dos fenómenos. Aínda que esta impresión malinterpreta o seu pensamento, así foi caracterizado na comediaNubes deAristófanes e logo foiacusado e executado porimpiedad e corromper á mocidade. No xuízo Sócrates negou vehemente que fose ateo e a academia contemporánea prové poucas razóns para dubidar desta declaración.[156][157]
Evémero (c. 300 a. C.) publicou a súa idea de que os deuses só eran asdeificacións de antigos gobernantes, conquistadores e fundadores do pasado e que os seus cultos e relixións eran en esencia a continuación de reinos desaparecidos e estruturas políticas pasadas.[158] Aínda que non era estritamente ateo, criticóuselle posteriormente por propagar « o ateísmo en todo o mundo habitado ao arrasar aos deuses».[159]
Epicuro (341-270 a. C.) tamén foi un personaxe importante na historia do ateísmo. Apoiándose nas ideas atomistas de Demócrito, avogou por unha filosofía materialista segundo a cal o universo está gobernado por leis de causalidade sen ningunha necesidade de intervención divina (véxasedeterminismo científico). Aínda que afirmou que as deidades existían, cría que eran indiferentes á existencia humana. O fin dosepicúreos era obter a paz mental e un importante medio para logralo era expoñer o medo á ira divina como un sentimento irracional. Tamén negaban a existenciadespois da morte e a necesidade de sentir medo polos castigos doHades.[160]
O filósofo romanoSexto Empírico (s. III) sostivo que se debe suspender o xuízo (epojé) acerca de case todas as crenzas (unha forma de escepticismo coñecida comopirronismo), que non había nada inherentemente malvado e aataraxia («paz mental») é posible mediante a abstención do xuízo. A cantidade relativamente grande das súas obras sobreviventes tivo unha influencia duradeira nos filósofos posteriores.[161]
O significado de «ateo» cambiou ao longo da Antigüidade clásica. Os primeiros cristiáns foron etiquetaxes como ateos polos non cristiáns por mor da súa falta de fe nos deuses pagáns.[162] Durante oImperio Romano, os cristiáns foron executados pola súa negación dosdeuses romanos e o culto ao emperador.Teodosio I no ano 381 converteu ao cristianismo narelixión oficial do Imperio e aherexía converteuse nun crime punible.[163]
Durante aAlta Idade Media, omundo islámico experimentou unhaIdade de Ouro. Da man de avances na ciencia e filosofía, as terras deArabia ePersia produciron francos racionalistas e ateos, entre elesIbn al-Warraq (século IX),Ibn al-Rawandi (827-911),Al-Razi (854-925) eAl-Maʿarri (973-1058). Al-Ma'arri ensinou que a relixión é tan só un «mito inventado polos antigos»[164] e que hai persoas «de dúas clases: aquelas con cerebros, pero sen relixión, e aquelas con relixión, pero sen cerebro».[165] A pesar de ser escritores relativamente prolíficos, case ningún dos seus escritos sobreviviron e os poucos que o fixeron foi preservado na súa maioría a través de citas e fragmentos en obras posteriores porapoloxéticos musulmáns no seu intento por refutalos.[166] Ademais, outros eruditos da Idade de Ouro asociáronse co pensamento racionalista e o ateísmo, aínda que a actual atmosfera intelectual do mundo islámico e a escasa evidencia sobrevivente fai deste punto un obxecto de debate.
Baruch de Spinoza (1632-1677), unha das principais figuras doracionalismo e predecesor influente daIlustración.[168] Identificou á filosofía e a ciencia como os medios para descubrir e experimentar a Deus, en lugar do asombro e a submisión reverencial. Sinalou que as últimas só orixinan á superstición e a subordinación cega ás autoridades eclesiásticas; mentres que as primeiras conducen á iluminación, a liberdade e a benaventuranza verdadeira (a paz mental).[169]
O historiadorGeoffrey Blainey escribiu que areforma protestante achandou o camiño para a crítica atea á autoridade daIgrexa católica, quen á súa vez «discretamente inspirou a outros pensadores para que atacasen a autoridade das novas igrexas protestantes».[170] Odeísmo gañou influencia enFrancia,Prusia eInglaterra. O filósofoBaruch de Spinoza foi «probablemente o primeiro autoproclamado “semiateo“ coñecido no mundo cristián da idade moderna» de acordo con Blainey. Spinoza cría que as leis da natureza explicaban o funcionamento do universo e en 1661 publicou o seuKorte Verhandeling van God, de mensch en deszelvs welstand (Tratado breve sobre Deus, o home e a felicidade).[171]
Acrítica ao cristianismo volveuse cada vez máis frecuente durante os séculos XVII e XVIII, especialmente en Francia e Inglaterra, onde ao parecer existiu malestar relixioso segundo fontes da época. Algúns pensadores protestantes, comoThomas Hobbes, defenderon unha filosofíamaterialista e o escepticismo cara aos sucesos sobrenaturais, mentres que Spinoza rexeitou ádivina providencia en favor dun naturalismopanenteísta. A fins do século XVII, apoiouse abertamente odeísmo por parte de intelectuais comoJohn Toland, quen acuñou o termo «panteísta».[172]
O primeiro ateo explícito coñecido foi ocrítico da relixión alemánMatthias Knutzen a través dos seus tres escritos de 1674.[173] Foi seguido por outros dous escritores: o filósofo exxesuita polacoKazimierz Łyszczyński e, nos anos 1720, o sacerdote francésJean Meslier.[174] Co paso ao século XVIII, destacaron novos pensadores abertamente ateos, como obarón d'Holbach,Jacques-André Naigeon e outrosmaterialistas franceses.[175]John Locke en contraste, aínda que defensor da tolerancia, exhortaba ás autoridades a non tolerar o ateísmo, pois cría que a negación da existencia de Deus socavaría a orde social e conduciría ao caos.[176]
Blainey notou que aínda que se recoñece amplamente a gran contribución deVoltaire ao pensamento ateo daRevolución Francesa, o filósofo francés consideraba que o temor a Deus desalentaba maiores disturbios, nas súas palabras «Se deus non existise, sería necesario inventalo».[178] EnReflections on the Revolution in France (Reflexións sobre a Revolución francesa) (1790), o filósofoEdmund Burke denunciou ao ateísmo de ser unha «camarilla literaria» que formara «fai algúns anos unha especie de plan regular para destruír a relixión cristiá. Perseguiron esta meta cun grao de fervor que ata agora soo se descubrio polos propaladores de certo sistema de devoción. [...] Estes pais do ateísmo teñen un fanatismo propio». Con todo, Burke afirmou que «o home é por constitución un animal relixioso» e «o ateísmo está en contra non só da nosa razón, senón dos nosos instintos; e [...] non pode prevalecer por moito».[179]
Tamén é importante a figura deJean Meslier,sacerdote católico da parroquia deÉtrépigny (preto deMézières,Ardenas,Francia). Despois de traballar durante uns 40 anos con dilixencia e insospeitable aparencia de fe, ao morrer en1729 deixou dúas sorprendentes cartas e unha grande obra de preto de 3500 páxinas impresas con argumentos contra a existencia de Deus, que foron posteriormente publicados porVoltaire en1762.[180]
Unha das metas daRevolución francesa foi a reestruturación e a subordinación do clero con respecto ao Estado a través daConstitución civil do clero. Os intentos por facela cumprir levaron a violenciaanticlerical e a expulsión de moitos clérigos de Francia, o que se prolongou ata aReacción de Termidor. O grupo radical dos xacobinos tomou o poder pola forza en 1793, o que inaugurou oReino do Terror. Os xacobinos eran deístas e introduciron oCulto do ser supremo como a nova relixión de estado en substitución aocatolicismo. Algúns ateos seguidores deJacques Hébert buscaron establecer no seu lugar unCulto da razón, unha forma de pseudorrelixión atea cunha deusa que personificaba á razón. Operíodo napoleónico proseguiu a institucionalización da secularización da sociedade francesa e expandiu a revolución ata o norte de Italia, coa esperanza de crear repúblicas influenciables.
G.J. Holyoake foi a última persoa (1842) en ser encarcerada en Gran Bretaña debido a crenzas ateas.[182]Stephen Law afirma que Holyoake "acuñou orixinalmente o termo 'secularismo'".[183]
Mentres que Geoffrey Blainey escribiu que «os líderes máis desapiadados dasegunda guerra mundial foron ateos e seculares que eran intensamente hostís cara ao xudaísmo e o cristianismo»,[190] Richard Madse sinalou que tantoAdolf Hitler comoIosif Stalin abriron e pecharon igrexas por un asunto de conveniencia política e Stalin suavizou a súa oposición ao cristianismo co fin de mellorar a aceptación pública do seu réxime durante a guerra.[191] Blackford e Schüklenk escribiron que «aUnión Soviética foi innegablemente unestado ateo, e o mesmo aplica aomaoísmo chinés e ao fanático réxime doskhmer vermellos dePol Pot enCamboxa na década de 1970. Iso, con todo, non demostra que as atrocidades realizadas por estes ditadores totalitarios fosen o resultado de crenzas ateas, levadas a cabo no nome do ateísmo ou motivadas fundamentalmente polos aspectos ateos dos pertinentes tipos de comunismo».[192]
Outros líderes loitaron contra ohinduísmo e osbrahmas por discriminar e dividir á xente en nome dacasta e a relixión.[194] Isto púxose de relevo en 1956 candoE. V. Ramasamy, un prominente activista ateo daIndia coñecido como Periyar, organizou a erección da estatua dun deus hindú nunha representación humilde e fixo declaraciónsantiteístas.[195]
Vashti McCollum converteuse nun emblema ateo en 1948 ao demandar ante aCorte Suprema dos Estados Unidos a abolición da educación relixiosa nas escolas públicas do país.[196]Madalyn Murray O'Hair foi quizais unha das ateas estadounidense máis influentes. En 1963 presentou ante a Corte Suprema o casoMurray v. Curlett, a cal fallou a favor da prohibición da oración obrigatoria nas escolas públicas.[197] En 1966 e en resposta ao movemento teolóxico deDeus esta morto, a revistaTime preguntou «Esta morto Deus?»[198] e revelou que case a metade de todas as persoas no mundo vivían baixo un poderantirrelixioso e millóns delas en África, Asia e América do Sur parecían carecer de coñecemento sobre o deus da teoloxía cristiá.[199] AFreedom From Religion Foundation foi fundada en 1976 por Anne Nicol Gaylor e a súa filla,Annie Laurie Gaylor, nos Estados Unidos de América, e concedéuselle recoñecemento nacional en 1978. Esta promove aseparación Igrexa-Estado.[200][201]
Desde a caída doMuro de Berlín, o número de réximes activamente antirrelixiosos reduciuse considerablemente. En 2006, Timothy Shah doPew Research Center observou «unha tendencia mundial entre todos os principais grupos relixiosos, onde os movementos baseados en Deus e na fe, en xeral, están a aumentar cada vez máis a súa confianza e influencia con respecto a movementos e ideoloxías seculares».[202] Con todo,Gregory S. Paul e Phil Zuckerman consideran que isto é un mito e suxiren que a situación real é moito máis complexa e matizada.[203]
No 2012, realizouse en Arlington, Virxinia a primeira conferencia de Women in Secularism (Mulleres no laicismo).[204] A Secular Woman organizouse no 2012 como unha organización nacional dirixida a mulleres irrelixiosas.[205] O movemento dofeminismo ateo comezou a enfocarse en loitar contra osexismo e oacoso sexual.[206] En agosto de 2012, Jennifer McCreight (a organizadora doBoobquake) fundou un movemento ateo coñecido como Atheism Plus ou A+, que «aplica o escepticismo a todo, incluíndo os problemas sociais como o sexismo, racismo, política, pobreza e crime».[207][208][209]
O novo ateísmo é un movemento dalgúns escritores ateosanglosaxóns de principios do séculoxxi que propugnan que «a relixión non debería simplemente tolerarse, senón que debe ser contrarrestada, criticada e exposta á argumentación racional onde queira que se manifeste a súa influencia».[213]
Cuantificar o número de ateos no mundo é unha tarefa difícil. Os participantes de enquisas de crenzas relixiosas poden definir «ateísmo» de distintas maneiras ou trazar diferentes liñas entre ateísmo,irrelixión e crenzas relixiosas e espirituais non teístas.[218] Deste xeito, un hinduísta ateo identificaríase como hindú, a pesar de tamén ser ateo.[219] Unha enquisa de 2010 publicada naEncyclopædia Britannica descubriu que os irrelixiosos constituían o 9,6 % da poboación mundial e os ateos o 2,0 %, cunha ampla maioría asiática. Esta cifra non inclúe aos seguidores de relixións ateas, como certos budistas.[220] A media da variación anual do ateísmo entre o 2000 e o 2010 foi de -0,17 %.[220] Unha cifra maior estima o número de ateos e agnósticos totais en 1100 millóns.[221]
Porcentaxe de ateos e agnósticos no mundo (2007).[222]
En termos mundiais, aínda que existen ateos e agnósticos en todos os países do mundo, o seu número é máis reducido en países pobres e menos desenvolvidos que nos países ricos e industrializados.[223][224] De acordo co psicólogo evolucionista Nigel Barber, o ateísmo florece onde a maioría das persoas se senten economicamente seguras, particularmente nomodelo nórdico e associaldemocracias de Europa, xa que existe unha menor incerteza achega do futuro grazas ás extensas redes de seguridade social e a unha mellor atención médica que logran unha maior calidade e expectación de vida na súa poboación; en contraste coas nacións subdenvolvidas, onde virtualmente non hai ateos.[225]
OGlobal Index of Religiosity and Atheism (2012) de Gallup enquisou a 50 000 persoas en 57 países, preguntándolles «Independentemente de se asistes a un lugar de culto ou non, dirías que es unha persoa relixiosa, non relixiosa ou un ateo convencido?» O 59 % da poboación mundial identificouse como relixiosa, un 23 % non relixiosa e un 13 % declarouse atea convencida. Os ateos están concentrados principalmente naAsia Oriental, especialmente aChina e oXapón, e enEuropa Occidental (en media 14 %), onde sobresae Francia. Os dez países con maior proporción de «ateos convencidos» foron a China (47 %), o Xapón (31 %), aRepública Checa (30 %), Francia (29 %),Corea do Sur (15 %),Alemaña (15 %),Países Baixos (14 %),Austria (10 %),Islandia (10 %),Australia (10 %) eIrlanda (10 %). En contraste, a lista de dez países con maior porcentaxe de «persoas relixiosas» sonGhana (96 %),Nixeria (93 %),Armenia (92 %),Fiji (92 %),Macedonia do Norte (90 %),Romanía (89 %),Iraq (88 %),Kenya (88 %), oPerú (86 %) e oBrasil (85 %). En comparación co mesmo estudo realizado en 2005, en sete anos a relixiosidade diminuíu nove puntos porcentuais mentres que os ateos aumentaron tres nos países comúns a ambos os anos. O estudo tamén achou que a relixiosidade é maior entre os pobres, cunha diferenza de 17 puntos porcentuais entre o quinto (49 %) e primeiro quintil (66 %). De igual forma, os países son menos relixiosos conforme aumenta a súa prosperidade. A relixiosidade é menor entre aqueles con maior educación, aqueles con educación superior (52 %) son 16 puntos menos relixiosos que aqueles sen educación secundaria (68 %).[24]
Porcentaxe de cidadáns europeos que responderon «Non creo que existe algunha clase de espírito, deus ou forza suprema» noeurobarómetro de 2005.[226]
A edición de xuño de 2005 doeurobarómetro revelou que o 18 % da poboación europea identifícase con «Non creo que existe algunha clase de espírito, deus ou forza suprema», fronte ao 52 % que elixiu «Creo que existe un deus» e o 27 % que se decidiu por «Creo nalgunha clase de espírito ou forza suprema». Nun extremo sitúanse osfranceses (33 % de ateísmo), oschecos (30 %) e osbelgas eneerlandeses (ambos no 27 %). No cabo oposto estánPolonia,Irlanda (4 %) eRomanía. Móstranse ademais diferenzas por sexos, clases de idade, orientación política e nivel cultural: as mulleres, os maiores, os que se consideran dedereitas e aqueles de menor educación formal teñen unha maior tendencia a crer en deus.[226]
Unha enquisa realizada a fins do 2006 e publicada noFinancial Times estudou a poboación dosEstados Unidos e de cinco países europeos. A taxa máis baixa do ateísmo correspondeu aos Estados Unidos con tan só 4 %, mentres que en Europa estas foron considerablemente maiores:Italia (7 %),España (11 %),Gran Bretaña (17 %),Alemaña (20 %) eFrancia (32 %).[227]
De acordo aoeurobarómetro do 2010, a porcentaxe da poboación que contestou «Non creo que existe algunha clase de espírito, deus ou forza suprema» varía desde Romanía (1 %),Malta (2 %), Chipre (3 %), Grecia (4 %), Polonia (5 %), ata Estonia (29 %), Países Baixos (30 %), Suecia (34 %), República Checa (37 %) e Francia (40 %), cunha media global do 20 % para a Unión Europea.[228] De acordo coAustralian Bureau of Statistics, o 22 % dosaustralianos decláranse «sen relixión», unha categoría que inclúe aos ateos.[229] Entre o 64 e o 65 % dosxaponeses[22] e o 81 % dosvietnamita[230] son ateos, agnósticos ou non cren en deus algún. Nos Estados Unidos, houbo un incremento da identidade atea entre 1 e 5 puntos porcentuais entre os anos 2005 e 2012, e unha caída moito maior de 13 puntos naqueles que se chamaban «relixiosos», desde un 73 a un 60 %[231] De acordo a un informe do 2012 dePew Research Center, o 2,4 % dos estadounidenses adultos identifícase como ateos, maior ao 1,6 % do 2007, e dentro dos non afiliados a unha relixión (19,6 %) os ateos representaban o 12 %.[232]
Un estudo dos Estados Unidos observou unha correlación positiva entre o nivel de educación e airrelixión, oagnosticismo e o ateísmo,[88] e unha enquisa na UE atopou unha correlación positiva entre o abandono escolar prematuro e a crenza nun deus.[226] A diferenza entre ricos e pobres esténdese ao campo dos estudos; segundo oGlobal Index of Religiosity and Atheism elaborado por Gallup International en 2012, o grao de ateísmo entre os licenciados ascende ao 19 %, fronte ao 7 % dos que non teñen estudos, e o número de crentes diminúe a medida que sobe o nivel de estudos das persoas.[233] Tamén é común atopar altos niveis de escepticismo en países con gobernossocialistas (verateísmo de estado), como o sonCorea do Norte,Vietnam eChina, e por razóns históricas enRusia (verURSS).
En 1914, James H. Leuba publicou que o 58 % de 1000 científicos estadounidenses expresaron «escepticismo ou dúbida na existencia do deus xudeocristián». O estudo repetiuse en 1996 e produciu unha porcentaxe similar do 61 %. En 1998Nature publicou un artigo que suxire que a crenza nundeus persoal ou nunmáis aló estaba no seu punto máis baixo de todos os tempos entre os membros daAcademia Nacional de Ciencias dos Estados Unidos: só o 7,0 % cría nun deus persoal, en contraste con máis do 85 % da poboación xeral nacional;[234] aínda que este estudo foi criticado porRodney Stark eRoger Finke pola súa definición de crenza en deus: «Creo nun deus a quen podo rezar coa esperanza de recibir unha solución».[235]
En 2009 oPew Research Center cuantificou a relixiosidade entre os científicos membros doAsociación Estadounidense para o Avance da Ciencia e atopou que «un pouco máis da metade dos científicos (51 %) cren nalgunha clase de deidade de poder superior; en concreto, 33 % dos científicos di crer en deus, mentres que un 18 % cre nun espírito universal».[236] Unha enquisa publicada noJournal of Xeral Internal Medicine en 2005 informou que o 76 % dos médicos nos Estados Unido cría nun Deus, superior ao 7 % da Academia Nacional de Ciencias, pero aínda menor ao 85 % da poboación xeral. Aínda que case tan relixiosos como aquela, as súas relixións concretas a miúdo diferían das dos seus pacientes.[237]
Frank Sulloway doInstituto de Tecnoloxía de Massachusetts (MIT) eMichael Shermer daUniversidade Estatal de California dirixiron un estudo sobre unha mostra de adultos estadounidenses «acreditados» (o 12 % posuía un doutoramento e o 62 % un grao universitario): o 64 % cría en Deus, e existía unha correlación que indicaba que a convicción relixiosa diminuía a maior nivel educativo.[238] O sociólogo Philip Schwadel atopou que maiores niveis educativos non só están asociados cun incremento na participación relixiosa e costumes relixiosos na vida cotiá, senón que tamén están correlacionados cunha maior tolerancia á oposición pública á relixión dos ateos e un maior escepticismo cara a «posturas relixiosasexclusivistas e oliteralismo bíblico».[239]
Unha enquisa de 2010 atopou que aqueles que se identifican como ateos ou agnósticos teñen en media máis coñecementos sobre as relixións principais que os seus propios seguidores. Os non crentes obtiveron mellores resultados nas preguntas acerca dos principios centrais do protestantismo e do catolicismo. Só os fieis mormóns e xudeus acertaron tanto como os ateos e os agnósticos.[240]
Tamén se examinou a relación entre a relixiosidade e a intelixencia. En 1958, o profesorMichael Argyle daUniversidade de Oxford analizou sete estudos que investigaban a relación entre a actitude relixiosa e ocoeficiente intelectual (CI) dos estudantes escolares e universitarios dos Estados Unidos. Aínda que se atopou unha clara correlación negativa, a análise non identificou a causalidade, pero notou que factores como un contexto familiar autoritario e a clase social tamén desempeñaban un papel na relixiosidade.[241]
Unharevisión sistemática do 2013 analizou os 63 estudos sobre o tema. 53 mostraban que aintelixencia analítica estaba correlacionada negativamente coa relixiosidade, dos que 35 alcanzaronsignificancia estatística, mentres que outros 10 atoparon unha correlación positiva, aínda que destes últimos só foi significativa en dous. Ometaanálise revelou que a relixiosidade está correlacionada negativamente coa intelixencia. Esta asociación é máis forte en adultos que en nenos e adolescentes en idade escolar. Dado o anterior, os seus autores propuxeron tres posibles explicacións:
As persoas intelixentes non adoitan conformarse con facilidade, polo que é máis probable que resistan odogma relixioso.
As persoas intelixentes tenden a adoptar un estilo de pensamento analítico (oposto ao intuitivo), o cal se demostrou que mina as crenzas relixiosas.
Moitas funcións da relixión, incluído o control compensatorio, a autorregulación, o autoengrandecemento e o apego seguro, tamén son outorgadas pola intelixencia. Polo que as persoas intelixentes poden ter menor necesidade de prácticas e crenzas relixiosas.[242]
↑Nielsen 2013: "No canto de dicir que un ateo é alguén que cre que é falsa ou probablemente falsa a probabilidade de que haxa un deus, unha caracterización máis adecuada do ateísmo consiste na máis complexa afirmación de que un ateo é alguén que rexeita a crenza en deus polo seguinte... porque un deus é antropomórfico, o ateo rexeita a crenza en deus, e que é falsa ou probablemente falsa que haxa un deus, un deus nonanfopomòrfico... para quen o concepto dun deus así é, xa sexa sen sentido, ininteligible, contraditorio e incomprensible ou incoherente, para o deus retratado por algúns teólogos ou filósofos... modernos ou contemporáneos, porque o concepto de deus en cuestión é tal que simplemente enmascara unha substancia atea, por exemplo, " Deus "é só outro nome para o amor, ou... un simbólico prazo para os ideais morais."
↑Edwards 2005: "Na nosa definición, un 'ateo' é unha persoa que rexeita a crenza en deus, independentemente de se a súa razón do rexeitamento é que a afirmación de que 'Deus existe' exprese unha proposición falsa. A miúdo a xente adopta unha actitude de rexeitamento cara a unha posición por razóns distintas a que esta sexa unha proposición falsa. É común entre os filósofos contemporáneos, e de feito non era raro en séculos anteriores, rexeitar as posicións sobre a base de que carecen de significado. Ás veces, tamén, unha teoría é rexeitada por motivos tales como que é estéril, redundante ou caprichosa, e hai moitas outras consideracións, que en certos contextos, están xeralmente acordadas para constituír boas razóns para rexeitar unha afirmación".
↑Rowe 1998: "Tal como se entende, o ateísmo é a postura que afirma a inexistencia de deus. Polo que un ateo é alguén que non cre en deus, mentres que un teísta é alguén que si cre en deus. Outro significado de 'ateísmo' é simplemente non crer na existencia de deus, máis que a crenza positiva na inexistencia de deus. ...un ateo, no sentido amplo do termo, é alguén que non cre en ningunha das formas de divindade, non só no deus da teoloxía occidental tradicional."
↑4,04,1Harvey, Van A.Agnosticism and Atheism, inFlynn 2007, p. 35: "Os termosateísmo eagnosticismo teñen diferentes definicións. Os dous collen a letraa ante os termos gregostheos (divindade) egnosis (saber) no sentido de que o ateísmo é simplemente a ausencia da crenza nos deuses e o agnosticismo non é máis que a falta de coñecemento dalgúns temas especificados. A segunda definición ten o ateísmo no sentido da negación explícita da existencia dos deuses e o agnosticismo como a posición dunha persoa que, debido á existencia dos deuses é incognoscible, suspende o xuízo con respecto eles ... o primeiro é o máis inclusivo e recoñece só dúas alternativas: ou se cre nos deuses ou un non o fai. En consecuencia, non hai unha terceira alternativa, como aqueles que se chaman a si mesmos agnósticos ás veces afirman. Na medida en que lles falta entender, son realmente ateos. Ademais, dado que a ausencia de crenza é a posición cognitiva en que nace todo o mundo, a carga da proba recae sobre aqueles que defenden a crenza relixiosa. Os partidarios da segunda definición, pola contra, consideran que a primeira definición é demasiado ampla, xa que inclúe os nenos desinformados xunto cos ateos agresivos e explícitos. En consecuencia, é pouco probable que o público a adopte."
↑5,05,1Simon Blackburn, ed. (2008)."atheism".The Oxford Dictionary of Philosophy (2008 ed.). Oxford: Oxford University Press. Consultado o 21 de novembro de 2013.Ou a falta de crenza que hai nun deus, ou a crenza de que non hai ningunha. Ás veces o pensamento mesmo para ser máis que un mero agnosticismo dogmático, aínda que hai ateos que replican que todo o mundo é un ateo sobre a maioría dos deuses, estes avanzan un paso máis aló.
↑A maioría dos dicionarios (vexa a consulta en OneLook para"atheism") en primeiro lugar, unha das definicións máis estritas.
Runes, Dagobert D.(editor) (1942).Dictionary of Philosophy. Nova Jersey: Littlefield, Adams & Co. Philosophical Library.ISBN0-06-463461-2. Arquivado dendeo orixinal o 13 de maio de 2011. Consultado o 9 de abril de 2011.(a) a crenza de que non hai deus, (b) Algúns filósofos chamaron "atea" porque non se fixeron á crenza nun deus persoal. O ateísmo neste sentido significa "non teísta". O antigo significado da palabra é unha tradución literal. Este último significado é un uso menos rigoroso do termo, aínda que amplamente actual na historia do pensamento. – entry byVergilius Ferm
↑"Atheism".Oxford Dictionaries. Oxford University Press. Arquivado dendeo orixinal o 11 de setembro de 2016. Consultado o 21 de novembro de 2013.
↑"Definitions: Atheism". Department of Religious Studies, University of Alabama. Consultado o 1 de decembro de 2012.
↑9,09,1Oxford English Dictionary (2nd ed.). 1989.A crenza nunha deidade, ou deidades, en contraposición ao ateísmo
↑Smart, J. J. C. ((Spring 2013 Edition), Edward N. Zalta (ed.)). The Stanford Encyclopedia of Philosophy, ed.""Atheism and Agnosticism"".
↑12,012,1Drachmann, A. B. (1977 ("unha reimpresión inalterada da edición de 1922")).Atheism in Pagan Antiquity(en inglés). Chicago: Ares Publishers.ISBN0-89005-201-8.Ateísmo e ateo son palabras formadas a partir de raíces gregas e con terminacións derivadas do grego. Con todo, non son gregas, a súa formación non está en consonancia coa linguaxe grega. En grego diseatheos eatheotēs. A estas as palabras en inglésungodly (impío) eungodliness (impiedade) corresponden con bastante exactitude. Exactamente da mesma maneira que impío,atheos foi utilizado como unha expresión de severa censura e condena moral. Este uso é antigo, e o máis antigo que se pode rastrexar. Non é senón ata máis tarde que o atopamos empregado para referirse a un credo filosófico determinado.
2.3% Atheists: Persons professing atheism, skepticism, disbelief, or irreligion, including the militantly antireligious (opposed to all religion).
11.9% Nonreligious: Persons professing no religion, nonbelievers, agnostics, freethinkers, uninterested, or dereligionized secularists indifferent to all religion but not militantly so.
↑"Atheism".Encyclopædia Britannica. 1911. Arquivado dendeo orixinal o 12 de maio de 2011. Consultado o 9 de abril de 2011.The term as generally used, however, is highly ambiguous. Its meaning varies (a) according to the various definitions of deity, and especially (b) according as it is (i.) deliberately adopted by a thinker as a description of his own theological standpoint, or (ii.) applied by one set of thinkers to their opponents. As to (a), it is obvious that atheism from the standpoint of the Christian is a very different conception as compared with atheism as understood by a Deist, a Positivist, a follower of Euhemerus or Herbert Spencer, or a Buddhist.
↑Martin 1990, pp. 467–468: "In the popular sense an agnostic neither believes nor disbelieves that God exists, while an atheist disbelieves that God exists. However, this common contrast of agnosticism with atheism will hold only if one assumes that atheism means positive atheism. In the popular sense, agnosticism is compatible with negative atheism. Since negative atheism by definition simply means not holding any concept of God, it is compatible with neither believing nor disbelieving in God."
↑Flint 1903, pp. 49–51: "The atheist may however be, and not unfrequently is, an agnostic. There is an agnostic atheism or atheistic agnosticism, and the combination of atheism with agnosticism which may be so named is not an uncommon one."
↑Holland, Aaron. "Agnosticism".The New Encyclopedia of Unbelief, enFlynn 2007, p. 34: "It is important to note that this interpretation of agnosticism is compatible with theism or atheism, since it is only asserted thatknowledge of God's existence is unattainable."
↑29,029,1Martin 2006, p. 2: "But agnosticism is compatible with negative atheism in that agnosticismentails negative atheism. Since agnostics do not believe in God, they are by definition negative atheists. This is not to say that negative atheism entails agnosticism. A negative atheistmight disbelieve in God but need not."
↑Barker 2008, p. 96: "People are invariably surprised to hear me say I am both an atheist and an agnostic, as if this somehow weakens my certainty. I usually reply with a question like, "Well, are you a Republican or an American?" The two words serve different concepts and are not mutually exclusive. Agnosticism addresses knowledge; atheism addresses belief. The agnostic says, "I don't have a knowledge that God exists." The atheist says, "I don't have a belief that God exists." You can say both things at the same time. Some agnostics are atheistic and some are theistic."
↑Besant, Annie. "Why Should Atheists Be Persecuted?".The atheistic platform, 12 lectures by C. Bradlaugh [and others]. inBradlaugh et al. 1884, pp. 185–186: "The Atheist waits for proof of God. Till that proof comes he remains, as his name implies, without God. His mind is open to every new truth, after it has passed the warder Reason at the gate."
↑Holyoake, George Jacob (1842)."Mr. Mackintosh's New God".The Oracle of Reason, Or, Philosophy Vindicated1 (23): 186.On the contrary, I, as an Atheist, simply profess that I do not see sufficient reason tobelieve that there is a god. I do not pretend toknow that there is no god. The whole question of god's existence,belief ordisbelief, a question of probability or of improbability, not knowledge.
↑Nielsen 2013:"atheism, in general, the critique and denial of metaphysical beliefs in God or spiritual beings. As such, it is usually distinguished from theism, which affirms the reality of the divine and often seeks to demonstrate its existence. Atheism is also distinguished from agnosticism, which leaves open the question whether there is a god or not, professing to find the questions unanswered or unanswerable."
↑"Atheism".Encyclopædia Britannica Concise. Merriam Webster. Consultado o 15 de decembro de 2011.Critique and denial of metaphysical beliefs in God or divine beings. Unlike agnosticism, which leaves open the question of whether there is a God, atheism is a positive denial. It is rooted in an array of philosophical systems.
↑"Atheism".Encyclopædia Britannica. 1911. Arquivado dendeo orixinal o 12 de maio de 2011. Consultado o 9 de abril de 2011.But dogmatic atheism is rare compared with the sceptical type, which is identical with agnosticism in so far as it denies the capacity of the mind of man to form any conception of God, but is different from it in so far as the agnostic merely holds his judgment in suspense, though, in practice, agnosticism is apt to result in an attitude towards religion which is hardly distinguishable from a passive and unaggressive atheism.
↑Nagel, Ernest (1959). "Philosophical Concepts of Atheism".Basic Beliefs: The Religious Philosophies of Mankind. Sheridan House.Eu entendo por 'ateísmo' unha crítica e unha negación das principais afirmacións de todas as variedades de teísmo... o ateísmo non se identifica coa pura incredulidade... Por tanto, un neno que non recibiu ningunha instrución relixiosa e nunca oíu falar de Deus, non é un ateo -porque non está a negar ningunha afirmación teísta. Do mesmo xeito, no caso dun adulto que, se se retirou da fe do seu pai, sen reflexión ou debido á franca indiferenza cara a calquera asunto teolóxico, tampouco é un ateo -porque un adulto así non está a desafiar o teísmo nin profesando ningunha opinión sobre o tema. reprinted inCritiques of God, edited by Peter A. Angeles, Prometheus Books, 1997.
↑42,042,1Flew 1976, pp. 14ff: «Nesta interpretación convértese nun ateo: non alguén que afirme claramente a non existencia de Deus, senón alguén que simplemente non sexa un teísta. Imos, para unha pronta referencia futura, a introducir as etiquetas 'ateo positivo' para o primeiro e 'ateo negativo' para o segundo».
↑44,044,1Kenny, Anthony (2006). "Why I Am Not an Atheist".What I believe. Continuum.ISBN0-8264-8971-0.=A verdadeira postura por defecto non é nin o teísmo nin o ateísmo, senón o agnosticismo... unha pretensión de coñecemento ten que estar fundamentada, a ignorancia só necesita ser confesada.
↑Baggini 2003, pp. 30–34. «Quen afirma seriamente que deberiamos dicir 'Eu non creo nin nego que o Papa é un robot', ou 'En canto a se comer ou non este anaco de chocolate converterame nun elefante son completamente agnóstico'. Ante a ausencia de boas razóns para crer esas afirmacións extravagantes, nós adecuadamente desconfiamos delas, non nos limitamos a suspender o xuízo.»
↑Baggini 2003, p. 22. «A falta dunha proba non é razón para a suspensión da crenza. Isto é porque cando temos unha falta da proba absoluta podemos ter aínda evidencia abafadora ou unha explicación que é de lonxe moi superior ás alternativas».
↑50,050,1Smart, J.C.C. (9 de marzo de 2004)."Atheism and Agnosticism". Stanford Encyclopedia of Philosophy. Consultado o 9 de abril de 2011.
↑Schafersman, Steven D. (febreiro 1997)."Naturalism is an Essential Part of Science and Critical Inquiry". Conference on Naturalism, Theism and the Scientific Enterprise. Department of Philosophy, The University of Texas. Consultado o 7 de abril de 2011. Revisado en maio de 2007
↑Hume 1748, Part III: "If we take in our hand any volume; of divinity or school metaphysics, for instance; let us ask, Does it contain any abstract reasoning concerning quantity or number? No. Does it contain any experimental reasoning concerning matter of fact and existence? No. Commit it then to the flames: for it can contain nothing but sophistry and illusion."
↑V.A. Gunasekara,"The Buddhist Attitude to God". Arquivado dendeo orixinal o 2 de xaneiro de 2008. In the Bhuridatta Jataka, "The Buddha argues that the three most commonly given attributes of God, viz. omnipotence, omniscience and benevolence towards humanity cannot all be mutually compatible with the existential fact of dukkha."
↑The Raelian Foundation (2005).Intelligent Design. p. 312. Arquivado dendeo orixinal o 07 de xullo de 2014. Consultado o 21 de maio de 2017.
↑Johnson, Philip; et al. (2005). Claydon, David; et al., eds.Religious and Non-Religious Spirituality in the Western World ("New Age").A New Vision, A New Heart, A Renewed Call2 (William Carey Library). p. 194.ISBN978-0-87808-364-0.Although Neo-Pagans share common commitments to nature and spirit there is a diversity of beliefs and practices ... Some are atheists, others are polytheists (several gods exist), some are pantheists (all is God) and others are panentheists (all is in God).
↑Matthews, Carol S. (2009).New Religions. Chelsea House Publishers.ISBN978-0-7910-8096-2.Non hai unha cosmovisión única que todos os neopagáns ou wiccanos adhiran. Unha fonte de información en liña indica que dependendo de como sexa definido o termo Deus, os neopaganos poderían ser clasificados como monoteístas, diteístas (dous deuses), politeístas, panteístas, ou ateos.
↑Chakravarti, Sitansu (1991).Hinduism, a way of life. Motilal Banarsidass Publ. p. 65.ISBN978-81-208-0899-7. Consultado o 15 de xullo de 2014.For the thoroughgoing atheist, the path is extremely difficult, if not lonely, for he can not develop any relationship of love with God, nor can he expect any divine help on the long and arduous journey.
↑Pattanaik, Devdutt (18 de agosto de 2009)."63 worthy beings". Mid-day. Archived from the original on 27 de setembro de 2012. Consultado o 15 de xullo de 2014.
↑Muni Nagraj.Āgama and Tripiṭaka: A Comparative Study : a Critical Study of the Jaina and the Buddhist Canonical Literature, Volume 1. Today & Tomorrow's Printers and Publishers. p. 203.ISBN978-81-7022-730-4.
↑Wallace, B. Alan Ph.D. (November 1999)."Is Buddhism Really Non-Theistic?"(PDF). National Conference of the American Academy of Religion lectures. Boston, MA. p. 8. Arquivado dendeo orixinal(PDF) o 04 de marzo de 2016. Consultado o 22 de xullo de 2014."Thus, in lixeiro of the theoretical progression from the bhavaºga to the tath?gatagarbha to the primordial wisdom of the absolute space of reality, Buddhism is not so simply non-theistic as it may appear at first glance."
↑Winston, Robert (Ed.) (2004).Human. New York: DK Publishing, Inc. p. 299.ISBN0-7566-1901-7.A incredulidade existiu durante séculos. Por exemplo, o budismo e o xainismo foron chamados relixións ateas porque non avogan pola crenza nos deuses.
↑"Humanistic Judaism". BBC. 20 de xullo de 2006. Arquivado dendeo orixinal o 16 de abril de 2011. Consultado o 9 de abril de 2011.
↑Levin, S. (maio 1995). "Jewish Atheism".New Humanist110 (2): 13–15.
↑Lyas, Colin (xaneiro 1970). "On the Coherence of Christian Atheism".Philosophy: the Journal of the Royal Institute of Philosophy45 (171): 1–19.doi:10.1017/S0031819100009578.
↑Alexander Bard and Jan Söderqvist: The Global Empire (2012)
↑Smith 1979, p. 275. «Entre os moitos mitos asociados coa relixión, ningún é tan difundido, ou con efectos máis desastrosos, que o mito que os valores morais non poden divorciarse da crenza dun deus». InDostoevsky'sThe Brothers Karamazov (Book Eleven:Brother Ivan Fyodorovich, Chapter 4) existe o famoso argumento de que "se non hai Deus, todo está permitido.: "'Pero, que será entón dos homes? Pregunteille, 'sen Deus e a vida inmortal? Todas as cousas son lícitas entón, poden facer o que lles gusta?'"
↑ForKant, the presupposition of God, soul, and freedom was a practical concern, for "Morality, by itself, constitutes a system, but happiness does not, unless it is distributed in exact proportion to morality. This, however, is possible in an intelligible world only under a wise author and ruler. Reason compels us to admit such a ruler, together with life in such a world, which we must consider as future life, or else all moral laws are to be considered as idle dreams ..." (Critique of Pure Reason, A811).
↑Human Rights, Virtue, and the Common Good.Rowman & Littlefield. 1996.ISBN978-0-8476-8279-9. Consultado o 9 de abril de 2011.That problem was brought home to us with dazzling clarity by Nietzsche, who had reflected more deeply than any of his contemporaries on the implications of godlessness and come to the conclusion that a fatal contradiction lay at the heart of modern theological enterprise: it thought that Christian morality, which it wished to preserve, was independent of Christian dogma, which it rejected. This, in Nietzsche's mind, was an absurdity. It amounted to nothing less than dismissing the architect while trying to keep the building or getting rid of the lawgiver while claiming the protection of the law.
↑The Blackwell Companion to Natural Theology.Wiley-Blackwell. 11 de maio de 2009.ISBN978-1-4051-7657-6. Consultado o 9 de abril de 2011.Morality "has truth only if God is truth–it stands or falls with faith in God" (Nietzsche 1968, p. 70). The moral argument for the existence of God essentially takes Nietzsche's assertion as one of its premises: if there is no God, then "there are altogether no moral facts".
↑Victorian Subjects.Duke University Press. 1991.ISBN978-0-8223-1110-2. Consultado o 9 de abril de 2011.Like other mid-nineteenth-century writers, George Eliot was not fully aware of the implications of her humanism, and, as Nietzsche saw, attempted the difficult task of upholding the Christian morality of altruism without faith in the Christian God.
↑101 Ethical Dilemmas, 2nd edition, by Cohen, M., Routledge 2007, pp 184–5. (Cohen sinala particularmente que Platón e Aristóteles producían argumentos a favor da escravitude.)
↑Political Philosophy from Plato to Mao, by Cohen, M, Second edition 2008
↑Gerald A. Cohen,"El opio del pueblo. Dios en Hegel, Feuerbach y Marx", enSi eres igualitarista, ¿cómo es que eres tan rico?, Paidos, 2001,ISBN 84-493-1093-8, pág. 109
↑Moreira-almeida, A.; Neto, F.; Koenig, H. G. (2006). "Religiousness and mental health: a review".Revista Brasileira de Psiquiatria28 (3): 242–250.PMID16924349.doi:10.1590/S1516-44462006005000006.
↑Harris, Sam (2005)."An Atheist Manifesto".Truthdig. Arquivado dendeo orixinal o 16 de maio de 2011. Consultado o 9 de abril de 2011.Nun mundo esnaquizado pola ignorancia, só o ateo négase a negar o obvio: a fe relixiosa promove a violencia humana nun grao asombroso.
↑Ethics for a Brave New World, Second Edition (Updated and Expanded).Stand To Reason. 4 de novembro de 2010.ISBN978-1-58134-712-8. Consultado o 18 de outubro de 2007.Fai máis de medio século, cando aínda era un neno, recordo escoitar a unha serie de anciáns ofrecer a seguinte explicación dos grandes desastres que ocorreran en Rusia: "Os homes esquecéronse de Deus; Por iso ocorreu todo isto. Desde entón pasei case 50 anos traballando na historia da nosa revolución; No proceso lin centos de libros, recompilei centos de testemuños persoais, e xa contribuín oito volumes dos meus propios esforzos para despexar os cascallos deixados por ese trastorno. Pero se se me pedise hoxe que formulase da maneira máis concisa posible a causa principal da revolución ruinosa que tragou a uns 60 millóns da nosa xente, non podería dicilo con máis precisión que repetir: «Os homes esquecéronse de Deus; Por iso ocorreu todo isto.
↑A palabra {{lang|grc|αθεοι} }-en calquera das súas formas- non aparece en ningún outro lugar que naSeptuaginta ou oNovo Testamento.Robertson, A.T. (1960) [1932]."Ephesians: Chapter 2".Word Pictures in the New Testament(en inglés). Broadman Press. Consultado o 9 de abril de 2011.Antiga palabra grega, non na LXX, só aquí no Novo Testamento. Ateos no sentido orixinal de estar sen Deus e tamén no sentido de hostilidade cara a Deus pola falta de adoración cara a el. Véxanse as palabras de Paulo en Rom 1:18-32.
↑"atheist". American Heritage Dictionary of the English Language. 2009. Consultado o 21 de novembro de 2013.
↑Rendered asAtheistes:Golding, Arthur (1571).The Psalmes of David and others, withJ. Calvin's commentaries. pp. Ep. Ded. 3.Os ateistas din que ... non hai Deus. Translated from Latin.
↑Hanmer, Meredith (1577).The auncient ecclesiasticall histories of the first six hundred years after Christ, written by Eusebius, Socrates, and Evagrius. London. p. 63.OCLC55193813.A opinión que teñén de ser ateos, ou de homes sen Deus.
↑131,0131,1Rendered asAthisme:de Mornay, Philippe (1581).A Woorke Concerning the Trewnesse of the Christian Religion: Against Atheists, Epicures, Paynims, Iewes, Mahumetists, and other infidels [De la vérite de la religion chréstienne (1581, Paris)]. Translated from French to English byArthur Golding &Philip Sidney and published in London, 1587.Athisme, that is to say, vtter godlesnes.
↑Vergil, Polydore (c. 1534).English history. Consultado o 9 de abril de 2011.Godd would not longe suffer this impietie, or rather atheonisme.
↑OOxford English Dictionary tamén rexistra un aínda máis temperán, de construción irregular,atheonism, datado ao redor de 1534. As palabras posteriores e agora obsoletasathean eatheal datan de 1611 e 1612 respectivamente.prep. by J. A. Simpson ... (1989).The Oxford English Dictionary (Second ed.). Oxford University Press, USA.ISBN0-19-861186-2.
↑Burton, Robert (1621).deist.The Anatomy of Melancholy. Part III, section IV. II. i. Consultado o 9 de abril de 2011.Cousin-germans to these men are many of our great Philosophers and Deists
↑Martin, Edward (1662). "Five Letters".His opinion concerning the difference between the Church of England and Geneva [etc.] London. p. 45.To have said my office..twice a day..among Rebels, Theists, Atheists, Philologers, Wits, Masters of Reason, Puritanes [etc.].
↑"Secondly, that nothing out of nothing, in the sense of the atheistic objectors, viz. that nothing, which once was not, could by any power whatsoever be brought into being, is absolutely false; and that, if it were true, it would make no more against theism than it does against atheism ..." Cudworth, Ralph. The true intellectual system of the universe. 1678. Chapter V Section II p.73
↑"Google.co.uk". Arquivado dendeo orixinal o 18 de outubro de 2012. Consultado o 04 de xuño de 2017.
↑Britannica (1911). "Atheonism".Encyclopædia Britannica(en inglés) (11th ed.).En parte debido ao seu amplo uso na sociedade occidental monoteísta, o ateísmo adóitase describir como 'falta de fe en Deus', no canto dunha forma máis xeral como 'falta de crenza en deuses'. Unha clara distinción de cando en cando é elaborada nos escritos modernos entre estas dúas definicións, pero algúns usos arcaicos de ateísmo abarcan só a incredulidade no Deus singular, non nas deidades politeístas. É sobre esta base que o termo obsoletoadevismo foi acuñado no século XIX para describir a ausencia de crenza nas deidades plurais.
↑Sarvepalli Radhakrishnan and Charles A. Moore.A Sourcebook in Indian Philosophy. (Princeton University Press: 1957, Twelfth Princeton Paperback printing 1989) pp. 227–249.ISBN 0-691-01958-4.
↑Satischandra Chatterjee and Dhirendramohan Datta.An Introduction to Indian Philosophy. Eighth Reprint Edition. (University of Calcutta: 1984). p. 55.
↑Joshi, L.R. (1966). "A New Interpretation of Indian Atheism".Philosophy East and West16 (3/4): 189–206.JSTOR1397540.doi:10.2307/1397540.
↑Baggini 2003, pp. 73?74. «O ateísmo ten as súas orixes na antiga Grecia, pero non xurdiu como un sistema de crenzas abertas e declaradas senón ata o final da Ilustración.»
↑Solmsen, Friedrich (1942).Plato's Theology. Cornell University Press. p 25.
↑151,0151,1«...nullos esse omnino Diagoras et Theodorus Cyrenaicus...» Cicerón, Marco Tulio:De natura deorum. Comentarios e texto en inglés de Richard D. McKirahan. Thomas Library, Bryn Mawr College, 1997, pág. 3.ISBN 0-929524-89-6
↑Fragmentos do traballo Evémero na tradución ao latín deEnnio conserváronse nos escritospatrísticos (por exemplo, os deLactancio eEusebio de Cesarea), todos o cales se basean en principios de fragmentos deDiodoro 5,41-46 e 6.1. Testemuños, especialmente no contexto da crítica polémica, atópanse por exemplo, enCalímaco, Himno a Zeus 8.
↑"Benedict de Spinoza".Encyclopedia Britannica(eninglés). 27 de maio de 2014. Arquivado dendeo orixinal o 22 de abril de 2015. Consultado o 11 de xuño de 2017.
↑Winfried Schröder, en: Matthias Knutzen: Schriften und Materialien (2010), p. 8. Ver tamén a Rececca Moore enThe Heritage of Western Humanism, Scepticism and Freethought (2011), chamando a Knutzen «o primeiro avogado aberto dunha perspectiva atea moderna».online hereArquivado 30 de marzo de 2012 enWayback Machine.
↑Fonnesu, Luca (2006). "The problem of theodicy", pp. 766,in Haakonssen, Knud.The Cambridge History of Eighteenth-century Philosophy, vol. 2. Cambridge University Press.
↑The Modern Rationalist (ed.)."Periyar and India’s Dravidian Movement:A strident Atheist in the Land of Religion". Arquivado dendeo orixinal o 07 de xuño de 2017. Consultado o 25 de xuño do 2017.There is no God. There is no God.There is no God at all. He who invented God is a fool. He who propagates God is a knave. He who worships God is a primitive.(galego Non hai Deus. Non hai Deus. Non hai Deus en absoluto. O que inventou a Deus é un necio. O que propaga a Deus é un adicto. O que adora a Deus é un primitivo.)
↑(en inglés) Phil Zuckerman:Atheism: Contemporary Rates and Patterns, in: Michael Martin (ed.),The Cambridge Companion to Atheism, Cambridge University Press, 2007.
↑Pippa Norris y Ronald Inglehart,Sacred and Secular: Religion and Politics Worldwide, Cambridge University Press, Nueva York, EEUU, 2004,ISBN 0-521-83984-X
↑Steve Bruce,Politics and Religion, Polity Press (Cambridge)/ Blackwell Publishing Ltd. (Oxford), Reino Unido, 2003,ISBN 0-7456-2819-2,ISBN 0-7456-2820-6
↑William H. Swatos; Daniel V. A. Olson, ed. (2000).The Secularization Debate (chapter by Rodney Stark).Rowman & Littlefield.ISBN978-0-7425-0761-6. Consultado o 19 de agosto de 2011.Recentemente, publicáronse en Nature datos de series temporais bastante sorprendentes sobre as crenzas dos científicos. O criterio de Leuba para crer en Deus é tan estrito que excluiría unha porción substancial do clero "principal". Obviamente foi un truco intencional do seu parte. Quería demostrar que os homes de ciencia eran irrelixiosos.
Stark, Rodney; Finke, Roger.Acts of Faith: Explaining the Human Side of Religion.University of California Press. Consultado o 19 de agosto de 2011.Recentemente, publicáronse en Nature datos de series temporais bastante sorprendentes sobre as crenzas dos científicos. O criterio de Leuba para crer en Deus é tan estrito que excluiría unha porción substancial do clero "principal". Obviamente foi un truco intencional do seu parte. Quería demostrar que os homes de ciencia eran irrelixiosos..
↑"Scientists and Belief".Pew Research Center. Consultado o 21 de novembro de 2013.A survey of scientists who are members of the American Association for the Advancement of Science, conducted by the Pew Research Center for the People & the Press in May and June 2009, finds that members of this group are, on the whole, much less religious than the general public.1 Indeed, the survey shows that scientists are roughly half as likely as the general public to believe in God or a higher power. According to the poll, just over half of scientists (51%) believe in some form of deity or higher power; specifically, 33% of scientists say they believe in God, while 18% believe in a universal spirit or higher power.
↑"Survey on physicians' religious beliefs shows majority faithful".Universidade de Chicago. Consultado o 8 de abril de 2011.The first study of physician religious beliefs has found that 76 percent of doctors believe in God and 59 percent believe in some sort of afterlife. The survey, performed by researchers at the University and published in the July issue of the Journal of General Internal Medicine, found that 90 percent of doctors in the United States attend religious services at least occasionally compared to 81 percent of all adults.
↑Schwadel, Philip (2011). "The Effects of Education on Americans' Religious Practices, Beliefs, and Affiliations".Review of Religious Research53 (2): 161.doi:10.1007/s13644-011-0007-4.
The Demand for Religion, un estudo sobre a demografía do ateísmo por Wolfgang Jagodzinski (Universidade de Colonia) e Andrew Greeley (Universidade de Chicago e Universidade de Arizona).
