Dizze side giet oerde Amerikaanske steat Teksas. Foar oare betsjuttings, sjoch:Teksas (betsjuttingsside).
Teksas (Ingelsk:Texas; útspr.: ['tɛksəs], likernôch "teksus";Spaansk:Tejas ofTexas; útspr. beide kearen ['texas], likernôch "teechas"), offisjeel deSteat Teksas (Ingelsk:State of Texas), is ien fan 'e fyftichsteaten dy't mei-inoar deFeriene Steaten fan Amearika foarmje. Teksas, byneamd deLone Star State, leit yn it suden fan 'e Feriene Steaten, oan 'ekust fan 'eGolf fan Meksiko en tsjin 'egrins meiMeksiko oan.Histoarysk heart it ta de regio fan itAmerikaanske Suden. Dehaadstêd isAustin, mar de grutstestêd isHouston. Neffens in skatting út2015 hie de steat doe krapoan 28miljoen ynwenners, wêrmei't it kwabefolkingsgrutte de 2e steat fan 'e Feriene Steaten is, neiKalifornje. Oangeandeoerflak is Teksas mei goed 696.000km² ek de 2e steat, neiAlaska. Teksas stiet bekend om syncowboykultuer, synierdoaljeyndustry en in 'eigenheid' dy't gjin inkele oare steat belykje kin en dy't troch de Teksanen koestere wurdt.
Denamme Teksas is inferfrysking fan itIngelskeTexas (útspr.: ['tɛksəs], likernôch "teksus"), dat wer ôflaat is fan 'eSpaanske foarmTejas ofTexas (útspr. beide kearen ['texas], likernôch "teechas"). Uteinlik giet de namme tebek op it wurdtáyshaʔ, dat ôfkomstich is út 'eYndiaanskeKeddo-taal, mei de betsjutting "freonen" of "bûnsmaten". Oarspronklik wie it in oantsjutting dy't troch deSpaanskekolonisators brûkt waard foar deKeddo (Caddo), dy't harren, oars as in protte oare Yndiaanskefolken, tagedien wiene. De offisjelebynamme fan Teksas isLone Star State, de "Steat fan 'e Iene Stjer", in oantsjutting dy't op 'e Teksaanskeflagge slacht.
De Spanjerts, dy't Teksas as ûnderdiel fan harren koloanjeNij-Spanje (it lettereMeksiko) beskôgen, waarden har om dyselde snuorje hinne bewust fan 'e bedriging dy't de Frânsen foarmen, en stiften yn1690 ferskatemissyposten yn eastlik Teksas om harren oanspraken krêft by te setten. Tagelyk waard Teksas doe ta inprovinsje fan Nij-Spanje útroppen. Doe't Frankryk oan it begjin fan 'eachttjinde iuw it gebiet kolonisearre dat letter de steatLouisiana wurde soe, wie dat foar Spanje oanlieding om yn1716 in nije rigemissyposten yn eastlik Teksas op te rjochtsjen, en yn1718 stiften se boppedatSan Antonio, de earste permaninte delsetting op it grûngebiet fan Teksas.
Troch de fijannige hâlding fan in protte Yndianestammen en teffens fanwegen de ôfstân ta it sintrum fan Nij-Spanje loek Teksas yn 't earstoan mar in bytsje Spaanskekolonisten en bleau it lange tiid ien fan 'e tinst befolkeprovinsjes. Yn1749 sleaten de Spanjerts inferdrach mei deLipan-Apachen, dat in protte oare stammen tsjin harren yn it harnas jage, yn 't bysûnder deKomantsjen en deTonkawa. Yn1785 waard der in ferdrach sletten tusken Spanje en de Komantsjen, wêrnei't dy de kolonisators holpen om 'e Lipan-Apachen en deKarankawa te ferslaan. Underwilens waarden desedintêre folken, lykas de Pueblo-Yndianen, troch Spaanskemisjonarissen ta itkristendom brocht. Tsjin 'e ein fan 'eachttjinde iuw wiene inkeld denomadyske stammen noch netbekeard.
Doe't deFeriene Steaten yn1803 de Frânskekoloanje Lousianaoankochten, holden se lange tiid fol dat ek Teksas dêrta hearde, wat dúdlik net sa wie. Uteinlik waard yn1819 in oerienkomst sletten dy't de eastgrins fan Teksas fêststelde as lykfallend mei de rivier deSabine. In protte Amerikaanske kolonisten negearren dy grins lykwols en setten har dochs yn Teksas nei wenjen. Nei deMeksikaanske Unôfhinklikheidsoarloch makke Meksiko (it eardere Nij-Spanje) him yn1821 los fan it memmelân. Teksas kaam doe ek ta it nije steatsferbân te hearren, mar om't dêr amper in kop wenne, dielde it Meksikaanske bestjoer it gebiet yn by de dielsteatKoäwila en Teksas (Coahuila y Tejas).
Yn 'e hope dat mear kolonisten de oanhâldende oanfallen fan 'eKomantsjen enLipan-Apachen tsjinkeare kinne soene, liet Meksiko ta dat har yn 'e desennia dêrnei grutte oantallen Amerikanen yn Teksas nei wenjen setten. Dêrmei hellen se lykwols itHynder fan Troaje binnen. Yn1825 hie Teksas 3.500 (blanke) ynwenners, wêrfan't fierwei it grutste part útMeksikanen fanSpaanskkomôf bestie. Tsjin1834 wiene der krapoan 38.000 (blanke) ynwenners, wêrûnder mar 7.800 Meksikanen. In soad fan 'e Amerikaanske nijynkommelingen lapen iepentlik de Meksikaanskewet oan harren lears, ynklusyf it ferbod opslavernij. Dat feit, yn kombinaasje mei it oanhâldende besykjen fan 'e Feriene Steaten om Teksas fan Meksiko te keapjen, wie yn1830 foar it Meksikaanske regear oanlieding om 'e grins op slot te smiten en gjin nije Amerikanen mear ta te litten.
Tsjin dy tiid wie it lykwols al te let. Nijetolheffings opynfier enútfier út en nei de Feriene Steaten makken de saak noch helte minder. Yn1832 fûn de saneamdeOpskuor fan Anahuac plak, in rige gearkomsten fan protestearjende Teksanen tsjin it almar autoritêrdere Meksikaanske bewâld yn 'e provinsje, dy't laten ta in stikmannich opstjitsjes en gewelddiedige konfrontaasjes foarôfgeande oan it útbrekken fan 'e eigentlike oarloch.Rebûlje yn súdliker dielen fan syn lân setten de MeksikaanskepresidintAntonio López de Santa Anna der omtrint dyselde tiid ta oan om hurd fanwegen te kommen tsjin eltse foarm fan opstannigens. Desteat fan belis waard yn it hiele lân útroppen, en dedeastraf waard beoardere foar in elk dy't him iepentlik tsjin it Meksikaanske regear kearde.
Yn Teksas, mei syn grutte befolkingsgroep fan Amerikaansk komôf, wie soks krekt oalje op it fjoer. De Amerikanen yn Teksas, dy't kwaleauwe,taal enkultuer frijwol neat gemien hiene mei Meksiko, mar nammenste mear mei de Feriene Steaten, wiene it Meksikaanske regear stadichoan as in útlânske oerhearsking begûn te beskôgjen. De Teksaanske Meksikanen, de saneamdeTejanos, dy't yn Meksiko eins neat yn 'e molke te krommeljen hiene om't se yn Teksas alhiel oan it fuottenein sieten, stiene yn dizze saak foar in grut part oan 'e kant fan 'e Amerikanen. By deKonvinsje fan 1832 easken de Teksanen dat Teksas in selsstannige dielsteat fan Meksiko wurde soe, los fanKoäwyla. It jiers dêrop werhellen se harren easken by deKonvinsje fan 1833.
Begjin1835 begûnen de Teksanen 'komitees foar korrespondinsje en feilichheid' te foarmjen, wat delkaam op in soarte fanboargerwacht. Yn it neijier briek einlings en te'n lêsten in iepentlike striid út doe't deSlach by Gonzales plakfûn tusken Teksaanskeopstannelingen en Meksikaansketroepen. Dat wie it begjin fan 'eTeksaanske Unôfhinklikheidsoarloch, wêrby't de Teksanen ûnder oanfiering fan foaroanmannen asStephen F. Austin enHenry Smith binnen in fearnsjier alle Meksikaanske troepen yn 'e provinsje fersloegen en nei it suden ta ferdreaune. Neitiid fûn der inferkiezing plak fan ôffurdigen nei de saneamdeKonsultaasje, dy't in provysjoneel regear ynstallearre dat lykwols al rillegau te sink gie oan ynterne deilisskippen. Sadwaande bestie der de earste pearmoannen fan1836 gjin dúdlik bestjoer yn Teksas.
Under dy snuorje fan polityk trelit late de Meksikaanske presidint Santa Anna persoanlik inleger nei it noarden ta om foar iens en foar altyd in ein oan 'e rebûlje te meitsjen. Yn 't earstoan wie it Meksikaanskeoffinsyf súksesfol.GeneraalJosé de Urrea drukte alle Teksaanske ferset by de Golfkust lâns de kop yn, mei as hichtepunt itBloedbad fan Goliad. By deSlach om de Alamo wist Santa Anna sels op6 maart, nei inbelis fan trettjin dagen, deAlamo te oerweldigjen en yn te nimmen. Dat wie in tafêsting omboude âldemissypost bySan Antonio. By dat barren kamen hast alle 180 oant 260 Teksaanske ferdigeners om, en de inkelingen dy't har oerjoegen waarden neitiid op befel fan Santa Annaeksekutearre. Under de deaden wieneJames Bowie enWilliam B. Travis, dy't tegearre it befel oer de fêsting fierd hiene, en teffens de ferneamdeTennesseeskefrontiersmanDavy Crockett.
Underwilens hie de mei tûzen hasten gearroppenKonvinsje fan 1836 op2 maart deTeksaanske Unôfhinklikheidsferklearring útfurdige, mei as gefolch dat deRepublyk Teksas as ûnôfhinklik lân ûntstie. Nei't der nije bestjoerders oanwiisd wiene, waard de konvinsje opheft en joech it nije regear him by de oare Teksanen yn in weromtocht mei oanhâldende efterhoedegefjochten dy't bekend waard as deRunaway Scrape. Nei ferskatewiken tebekwykt te wêzen, fersloech itTeksaanske Leger ûnder lieding fanSam Houston de Meksikanen yn 'eSlach oan de San Jacinto, wêrby't Santa Annakriichsfinzen nommen waard. Doe't dyselde neitiid twongen wie om 'eFerdraggen fan Velasco te ûndertekenjen, waard dêrmei de ûnôfhinklikheid fan Teksas feilichsteld, en kaam der in ein oan 'e oarloch.
Teksas waard doe it toaniel fan bittere politike strideraasjes tusken twa partijen binnen de nijerepublyk. Denasjonalisten, oanfierd trochfise-presidintMirabeau B. Lamar, stiene de trochgeande ûnôfhinklikheid fan Teksas foar, dedeportaasje fan alle Yndianen nei it bûtenlân en de útwreiding fan 'e republyk nei it westen oan 'e kust fan 'eStille Oseaan ta. Defederalisten, oanfierd troch oarlochsheld Sam Houston, dy't ûnderwilens ta presidint fan Teksas keazen wie, seagen mear yn oansluting by de Feriene Steaten enfreedsum gearlibjen mei de Yndianen. Dit konflikt waard karakterisearre troch in ynsidint dat bekend kommen is te stean as deTeksaanske Argyfoarloch, wêrby't Houston-en-dy in ynfal diene yn itargyf fan 'e nije (troch Lamar-en-dy beävensearre)haadstêdAustin, mei as doel om 'e argyfstikken werom te stjoeren nei eastlik Teksas, dêr't neffens harren de haadstêd bliuwe moast (mar dat waard harren behindere troch de skandalisearre boargerij fan Austin).
Underwilens seach Meksiko Teksas noch altyd as in opstannige provinsje, en die yn1841 en1842 ferskate healslachtige ynfallen yn súdlik Teksas, wêrby't de stêdSan Antonio twaris yn Meksikaanske hannen foel en de Teksanen ferslein waarden by itBloedbad fan Dawson. Meksiko sette lykwols net troch, en sadwaande koe de Republyk Teksas bestean bliuwe nettsjinsteande syn dúdlike ûnfermogen om himsels ôfdwaande te ferdigenjen. Dy sitewaasje joech de federalisten ekstra munysje yn harren striid foar oansluting by de Feriene Steaten, dêr't al yn1837 oerûnderhannele waard.
DeRepublyk Teksas fan1836 oant1845: gebiet dat Teksas behearske gebiet dêr't Teksas oanspraak op makke (de rest fan) Meksiko de Feriene Steaten
Nei de anneksaasje ferbriek Meksiko dediplomatike relaasjes mei de Feriene Steaten. Noch ôfsjoen fan it feit dat Meksiko Teksas as in opstannige provinsje beskôge, lei de histoaryske súdwestgrins fan Teksas by de rivier deNueces. De Republyk Teksas hie oanspraak makke op alle gebiet oan 'eRio Grande ta, en hoewol't de Teksanen net it fermogen hiene om harren oanspraken militêr te ûnderstypjen, hiene de Feriene Steaten dat wol. Sterker noch, presidint Polk hie ek de politike wil om dat te dwaan, en op13 jannewaris1846 stjoerde er in ôfdieling fan itAmerikaanske Leger ûnder lieding fan generaalZachary Taylor nei westlik Teksas ta om it hiele grûngebiet fan 'e nije steat oan 'e Rio Grande ta feilich te stellen.
By dizze saneamdeMeksikaanske Sesje waard ek de súdwestgrins fan Teksas by de Rio Grande fêststeld. De oare westlike en noardlike grinzen fan 'e steat Teksas waarden fêstlein by itKompromis fan 1850, wêrfoar'tsenatorJames Pearce fanMarylân de úteinliketekst opstelde. Teksas joech doe syn oanspraken op gebieten op dy't letter de eastlike helte fanNij-Meksiko, it sintrale diel fanKolorado en (lytsere) dielen fanKansas,Oklahoma enWyoming wurde soene. Yn ruil dêrfoar naam it Amerikaanske regear de $10miljoen bedragendesteatsskuld fan 'e Republyk Teksas oer. Omtrint dyselde tiid woeks de befolking fan fralEast-Teksas fluch oan, om't no neat Amerikaanske kolonisten mear yn 'e wei stie om har yn 'ekatoenboukrite deunby de grins meiLouisiana enArkansas te fêstigjen. Deplantaazje-eigners brochten ek harrennegerslaven mei. Tusken1850 en1860 fertrijefâldige it tal slaven yn Teksas fan likernôch 58.000 nei 182.566.
Doe't yn1860, nei de ferkiezing fanAbraham Lincoln aspresidint, de spannings tusken it noarden en it suden fan 'e Feriene Steaten einlings ta útbarsting kamen, skateSúd-Karolina him ôf fan 'e Feriene Steaten, folge troch fiif oare steaten út itDjippe Suden. Yn Teksas waard op28 jannewaris1861 in steatskonvinsje iepene, wêrfan't de leden op1 febrewaris mei 166 tsjin 8 stimmen inOrdinânsje fan Sesesje fan 'e Feriene Steaten oannamen. By inreferindum dat op23 febrewaris holden waard, karde it Teksaanskeelektoraat dy gong fan saken goed, wêrnei't Teksas him op4 maart by de nij oprjochteKonfederearre Steaten fan Amearika oansleat en op23 maart deKonfederearre Grûnwetratifisearre. Net alle Teksanen wiene foarôfskieding; de bekendste útsûndering wie de eardere presidintSam Houston, dy't no degûverneur fan 'e steat wie. Lincoln bea him help fan it Amerikaanske Leger oan om him oan 'e macht te hâlden, mar Houston, dy't it spul net slimmer meitsje woe as it al wie, wegere dat. Nei't er ek wegere hie omtrou te swarren oan 'e Konfederearre Grûnwet, waard er ôfset.
Under deAmerikaanske Boargeroarloch (1861-1865) dy't op 'e ôfskieding fan úteinlik alve fan 'e Súdlike steaten folge, waard der net folle yn Teksas fochten, hoewol't Noardlike troepen by deEarste Slach om Galveston koarte tiidGalveston besetten, it wichtichstehavenplak yn Teksas. Likegoed droech de steat in protte troepen en materieel by oan 'e oarlochsynset fan 'e Konfederaasje. Fierders stie Teksas bekend as "de efterdoar fan 'e Konfederaasje", om't in protte guod fia de Meksikaanske grins de Konfederaasje berikte nei't de Noardlikefloat in blokkade foar de Konfederearre kust lein hie. Alle Noardlike krewearjen om dy rûte ôf te snijen waard troch de Súdliken tsjinkeard. Doe't mids1863 nei de Noardlike oerwinning yn 'eSlach by Vicksburg de hiele rin fan 'eMississippy yn Noardlike hannen foel en de Konfederaasje dêrmei yn in eastlik en in westlik diel midstwa snien waard, rekke de rol fan Teksas as befoarrieder fan it Suden útspile. Nei't de Konfederaasje him ynapril1865 al oerjûn hie, mar foar't dat nijs Teksas berikke koe, waard deunbyBrownsville noch deSlach by Palmito Ranch útfochten, de lêstefjildslach fan 'e Boargeroarloch, dy't einige yn in Konfederearre oerwinning.
Ek yn1901 waard troch it troch deDemokraten behearske Steatskongres inwet oannommen dy'tbelestingheffing oer itkiesrjocht mooglik makke. Yn 'e praktyk waard dêrmei oan 'e measteswarten en oan in protteearmeblanken enLatino's it kiesrjocht ûntnommen om't se dy belesting net opbringe koene. Dat effekt wie fansels ek wêr't it derike blanke elite yn Teksas om te dwaan wie.
It politike lânskip fan Teksas wurdt behearske troch de beide grutte Amerikaanskepolitike partijen, deDemokratyske Partij en deRepublikeinske Partij. Alle oare partijen ferfolje mar in hiel marzjinale rol. Teksas is in tigebehâldende steat, dy't yn it ferline yn grutte mearderheid op 'e Demokraten stimde. Dat feroare lykwols doe't de Demokratyske Partij yn 'e perioade fan 'e1950-er oant de1970-er jierren almarprogressiver waard, wylst de Republikeinske Partij krekt feroare yn in tige konservative partij. Dêrfandinne dat de measte Teksanen sûnt likernôch1980 byferkiezings op 'e Republikeinen stimme. Dêrby giet it lykwols benammen om blanken, wylst swarten en Latino's oer it algemien Demokratysk binne. Mei't it oandiel fan 'e Latino's yn 'ebefolking fan Teksas almar fierder tanimt en dat fan 'e blanken krekt weromrint, wurdt ferwachte dat de Demokraten omtrint2025 wer in kâns meitsje sille om yn Teksas by presidintsferkiezings mear as de helte fan 'ekiesmannen te winnen, wat nedich is om 'e Teksaanske leden fan itElektoraal Kolleezje efter harren partij te krijen.
Delânbou spilet yn Teksas noch in wichtige rol, en de steat hat de measteagraryskebedriuwen en de meastehektares lânbougebiet fan alle Amerikaanske steaten. It is de liedende Amerikaanske steat op it mêd fan 'efeehâlderij, wêrby't it noch altyd benammen omkij giet, hoewol't Teksas ek op it earste plak fan 'e ranglist fan Amerikaanske steaten stiet op it mêd fan 'eskieppe- engeitehâlderij. Fierders is Teksas ek de grutstekatoenprodusint fan 'e Feriene Steaten, en omfiemet it in oansjenlikenôtproduksje, wylst oan 'e kust in soad oanfiskerij dien wurdt. Ekmynbou op it mêd fan 'e produksje fansemint,kalkstien,sâlt,sân engravel wurdt yn Teksas in protte oan dien.
Blanke Teksanen binne fierhinne fanNoardwest- enMiddenjeropeeske orizjine, mei as grutste oarsprongsgroepenDútsers (11,3% fan 'e totale Teksaanske befolking),Ingelsen (±10%),Ieren (8,2%),Frânsen (2,5%) enItaljanen (2,0%). Fierders libje der yn Teksas ek 200.000 lju fanTsjechyskkomôf, wat mear is as yn hokker oare Amerikaanske steat ek.
De measteLatino's yn Teksas binneymmigranten ofneikommelingen fan ymmigranten út 'etweintichste iuw. Fierwei it meastepart fan harren bestiet útMeksikanen (31,6% fan 'e steatsbefolking). Oare gruttere groepen binneSalvadoranen (0,9%),Portorikanen (0,4%) enHondoerezen (0,4%). Teksas hat ek in lânseigen Latino-minderheid, de saneamdeTejano's, dy't ôfstamje fan 'e oarspronklike Spaanske kolonisten fan Teksas. (Byfolkstellings wurde de Tejano's net as in aparte groep beskôge, mar meiteld mei de Meksikanen; se sitte dan ek by it boppeneamde persintaazje fan 31,6% yn.)
Ek dedelslachhoemannichten rinne útinoar, wêrby't dewoastinige westpunt, de krite omEl Paso hinne,jiers mar 220mmrein kriget, wylst yn dielen fan súdeastlik Teksas wol 1.600mm falt. Foarsniefal moat men winterdeis yn 'e Panhandle en ynbercheftige kriten fan West-Teksas wêze. Rûchwei de noardlike helte fan 'e steat heart taTornado Alley, it diel fan 'e Feriene Steaten dat yn 't bysûnder te lijen hat fan it foarkommen fantornado's. Mei troch syn grutte hat Teksas de measte tornado's fan 'e hiele Feriene Steaten, yn trochsneed 139 jiers, dy't fral ynapril,maaie enjuny foarkomme.
.png)
