1. ItIngelsk is de nasjonale taal yn de Feriene Steaten mar hat op federaal nivo net it steat fan offisjele taal.
DeFeriene Steaten fan Amearika (FSA of yn 't koart FS,USA) binne inNoardamerikaansk lân, besteande út in federaasje fan 50 dielsteaten. De haadstêd isWashington, D.C., de grutste stêd isNew York City. De Feriene Steaten binne neiKanada enRuslân it op twa nei grutste lân fan dewrâld foar wat grûngebiet oangiet. Neffens ynwennertal is de Feriene Steaten neiSina enYndia ek it op twa nei grutste lân fan de wrâld. ItIngelsk is de grutste taal fan de Feriene Steaten en yn de measte steaten ek erkend as offisjele taal.
Deskiednis fan de Feriene Steaten as lân begjint mei de trettjin koloanjes dy't har yn1776 ûnôfhinklik ferklearren fan itKeninkryk Grut-Brittanje. Troch útwreiding (kolonisaasje) fan it grûngebiet nei it westen ta en in oanhâldendeymmigraasje útJeropa wei waard de Feriene Steaten yn de 19e iuw in lân fan betsjutting yn 'e wrâld. Yn 1945 wiene de Feriene Steaten it earste lân op de wrâld mei inatoomwapen. De Feriene Steaten binne in permanint lid fan deFN-Feiligensried en is oprjochtsjend lid fan deNAFO. Nei de ein fan deKâlde Kriich wiene de Feriene Steaten de iennichst oerbleaune supermacht. De presidint fan de Feriene Steaten is sûnt20 jannewaris2025Donald Trump.
It gebiet, dat no beslein wurdt troch it kontinintale part fan de Feriene Steaten, wienen yn it ferline wengebiet fan in grut tal lânseigen Amerikaanske folken en waard fan de 16e iuw ôf kolonisearre trochSpanje,Frankryk,Nederlân enIngelân. As resultaat fan de Frânske enYndiaanske kriich fan1754 oant1763, naamGrut-Brittanje de Frânske koloanjes yn Noard-Amearika oer: it eastlik part fanKanada en parten fan it hjoeddeistigeIllinois enOhio. Dêrmei kaam it grutste part fan de eastkust ûnder Britsk bewâld. De kolonisten wienen net mear ôfhinklik fan de beskerming tsjin de Frânsen troch it heitelân, en hja begûnen harren te fersetten tsjin it beteljen fan Britske belêstings. Trettjin koloanjes ferklearren yn1776 harren ûnôfhinklikens fan Grut-Brittanje, wat it begjin wie fan deAmerikaanske ûnôfhinklikenskriich. Yn1783 erkende it Keninkryk fan Grut Brittanje de ûnôfhinklikens. Yn de nije steat waard in grûnwet oannaam en waard in regear foarme dat yn 1789 aktyf waard. Yn de rin fan de folgjende iuw ûntstiene hieltyd gruttere ferskillen troch de noardlike steaten en de súdlike steaten. Dizze ferskillen laten fan1861 oant1865 ta inboargerkriich. De ein fan de 19e iuw koe skaaimurken wurde as in rite fan westlike útwreiding, yndustrialisaasje en tafloed fan miljoenen ymmigranten. Yn de 20e iuw hawwe de Feriene Steaten aktyf meidien oan deEarste enTwadde Wrâldkriich.
Yn deKâlde Kriich fochten de Feriene Steaten en de Sowjetuny as supermachten omJeropa en foar mear sizzenskip yn de wrâldpolityk. De Feriene Steaten besocht dat fia deNAFO, dekommunistysk Sowjets hienen dêrfoar harren eigen alliânsje, itWarsjaupakt. Alhoewol't it net ta in direkte kriich kaam, fochten Amerikaanske troepen tsjin kommunistyskeSineeske troepen yn de Korea Kriich fan 1950-53. De Sowjets makken yn1961 de earste bemanne romtereis, de Amerikanen hienen yn 1969 as earste in man op demoanne krigen. De spanningen tusken de Feriene Steaten en de Sowjetuny wienen op in hichtepunt doe't de Sowjetuny nukleêre wapens opKuba stasjonearre. Yn de sechtiger jierren groeide de minskerjochtebeweging ûnderMartin Luther King. Nei de deadlike oanslach op Kennedy yn 1963, waard deCivil Rights Act fan 1964 en deVoting Rights Act fan 1965 ratifisearre ûnderpresidint Lyndon B. Johnson. Tusken 1959-75 fochten Amerikaanske troepen tsjin de kommunistyske Fietkong yn de ûnsúksesfolleFietnam-kriich. Mei de tiid boaze it tal tsjinstanners fan de kriich oan, it swarte nasjonalisme groeide, it feniminisme groeide en út de Feriene Steaten wei wreide de seksuele revolúsje him út oer de westerske wrâld. Troch it Watergate skandaal fan 1974 waard Richard Nixon de earste Amerikaanske presidint dy't ôftrede moast foar de ein fan syn presidintstermyn. Jimmy Carter waard twa kear keazen as presidint. Hy wie benammen sterk yn diplomasy mei deSowjetuny. Mei de fal fan de Sowjetuny kaam der in ein oan de Kâlde Kriich.
Oanslach op it World Trade Center.
Nei de Kâlde Kriich bleau de Feriene Steaten oer as iennige supermacht op ierde. Dêrby hienen hja ek in liedende rol yn de Golf Kriich en de kriich yn it eardereJoegoslaavje. Troch in seksskandaal yn 1998 kaam Bill Clinton wat nuver yn it nijs, mar hy bleau sitten as presidint. By de presidintsferkiezings fan 2000 waardGeorge W. Bush presidint. Op11 septimber2001 fleaneAl Kaida terroristen mei fleantugen yn beide tuorren fan it World Trade Center ynNew York City, it Pentagon byWashington, D.C., likernôch trije tûzen minsken rekken dêrby dea. In direkt gefolch fan dy oanslaggen wie de "War on Terrorism". Dy't oan 'e ein fan 2001 begûn mei in Amerikaanske ynvaasje ynAfganistan, dêr't de Amerikanen de Taliban by út it lân reagen. De Taliban feroare har taktyk en begûn mei in gueriljakriich. Yn 2002 woe it Bush regear in rezjymwiksel ynIrak ha. DeNAFO en deFeriene Naasjes stipen de Feriene Steaten hjirby net, wêrtroch it Bush regear begjint mei in "Coalition of the Willing" (koalysje fan reewilligen). De koalysje foel Irak oan yn2003 en mei in moanne wie deIrakkriich wûn en de diktator Saddam Hussein fuort. Minskerjochtenorganisaasjes beskuldigen de Feriene Steaten fan it net neikommen fan ynternasjonale ôfspraken op it mêd fan minskerjochten.[1] Op4 novimber2008, middenmank dekredytkrisis, wurdtBarack Obama keazen as presidint. Hy is de earste swartepresidint fan de Feriene Steaten.
Yn it noarden grinzet de Feriene Steaten oanKanada, yn it easten oan deAtlantyske Oseaan, yn it suden oanMeksiko en oan de See fan Meksiko, en yn it westen oan deStille Oseaan.
De steatAlaska leit apart fan de oare steaten en grinzet oan deNoardpoalsee yn it Noarden, oanKanada yn it easten, oan deStille Oseaan yn it suden en oanRuslân yn it westen. Yn de Stille Oseaan leit de steatHawaï. Fierder hat it lân nog wat oare gebieten dy't der fia in ferskaat oan regels oan keppele binne.
De grins mei Kanada is 8.895 kilometer lang (wêrfan allinnich al 2.477 kilometer grins tusken Alaska en Kanada). De grins mei Meksiko yn it suden is 3.326 kilometer lang. De kustliny mei deAtlantyske Oseaan,Pasifyske Oseaan en deGolf fan Meksiko is 19.924 kilometer lang. Fan de Kanadeeske grins yn it noarden nei de Meksikaanske grins yn it suden is sa likernôch in ôfstân fan rûchwei 2.500 kilometer. Fan de Atlantyske nei de Pasifyske is sa'n 4.500 kilometer.
Fan east nei west sjoen begjinne de 48 steaten mei de Atlantyske kust. Dan komme de Appalachen. West dêrfan leit it bekken fan de grutte rivieren en de grutte marren. Fierder nei it westen wurdt it lân hieltyd heger en minder, oant ynWyoming enKolorado, dêr't in pear fan de heechste toppen fan itRotsberchte lizze. Fan dêr ôf bliuwt it lân, it Grutte Bekken, meast 1.500 meter en heger, oant de Sierra Nevada mei Mount Whitney (4.418 m.). Dêr foarby leit it lân wer ticht by seenivo, mar by de kust fan de Stille Oseean komt dan noch it Kustberchte.
Alaska wurdt foaral foarme troch de noardwestlike einen fan it Rotsberchte en it Kustberchte. It westlikste útrinsel fan it Rotsberchte einiget as Cape Prince of Wales dy't tegearre mei de Eastkaap yn Ruslân deBering Strjitte foarmet. It útein fan it Kustberchte draait as it Alaska Berchte nei it súdwesten, en foarmet sa it Alaska Skiereilân en úteinlik de Aleûten dy't yn in bôge deBering See beheine.
Hawaiï is in rige fan eilânen yn de Stille Oseaan, súd fan Alaska en west fan Meksiko. Fierder hearre ek oare eilannen ta de FS, lykasPorto Riko, Gûam enAmerikaansk-Samoa.
By de ûnôfhiklikensferklearring yn1776 wienen der mar 13 steaten.
Alaska is de grutste steat (1.700.578 km²), en Rhode Island de lytste (4.003 km²). Kalifornje hat it grutste tal ynwenners (33.871.648 in 2000), wylst Wyoming it lytste tal ynwenners hat (493.782 yn 2000). Yn de lette 20e iuw woeksen de ynwennertallen fan Nevada, Arizona, Kolorado, Uta, Georgia en Teksas it hurdst. West Firginia, Noard Dakota en it Distrikt fan Kolumbia hienen yn dyselde rite te krijen mei in delgong fan it tal ynwenners.
De Feriene Steaten hawwe ferskate klimaattypen. Alaska hat in arktysk klimaat, mei dêrby de heechste bergen fan de Feriene Steaten (Mount McKinley, 6195 meter). Hawaï hat intropysk klimaat meitropysk reinwâld, en it suden fan Florida hat de tropyske savannen fan de Everglades. De hûndertste meridiaan is ornaris de skiedsline tusken de drûge en fochtige klimaten. Westlik fan de hûndertste meridiaan hearsket in frijwat drûch steppeklimaat, eastlik dêrfan is it klimaat oer it generaal fochtich. It noardeasten fan de Feriene Steaten hat in fochtich, kontinintaal klimaat. Yn grutte berchgebieten lykas deRocky Mountains, de Sierra Nevada, en de Cascade Range oerhearsket in berchklimaat (alpine climate). Yn it súdwesten lizze ferskatewoastyngebieten. It pasifyske kustgebiet yn it noardwesten falt wol in soad rein.
Yn it midwesten komme wol gauristornado's foar, yn it gebiet dat ek wolTornado Alley neamd wurdt. Yn it súdeasten komme gruttetropyske orkanen foar. De Feriene Steaten hawwe mear tornado's as alle oare lannen op de wrâld mei-inoar.[2]
Fan grutte ynfloed op it klimaat is de jetstream yn de hegereatmosfear dy't grutte lege drukgebieten út it noarden fan dePasifyske Oseaan meibringt. As dy lege drukgebieten yn kontakt komme mei oare lege drukgebieten foar de eastkust fan de Feriene Steaten, dan falle der yn 'e winter grutte sniebuien dy'tNor’easters neamd wurde.
Yn it easten fan de Feriene Steaten lizze gjin hege berchgebieten. Dêrtroch kin de kjeld him winterdeis maklik útwreidzje nei it suden, en yn 'e simmer wreidet de waarmte him maklik út nei it noarden sadat de simmers yn it noardeasten fan de Feriene Steaten en it súdeasten fan Kanada relatyf hyt wêze kinne.
De Feriene Steaten fan Amearika hat trije machten. Leden fan itElectoral College kieze alle fjouwer jierren de lieder fan deútfierende macht, dePresidint fan de Feriene Steaten. In presidint wurdt foar fjouwer jier keazen en kin ien kear op 'e nij keazen wurde.
Mei goedkar fan de Senaat hat de presidint it foech en kies ien fan de 9 rjochters fan it Heechgerjochtshof, derjochterlike macht. De rjochters fan it Heechgerjochthof wurde beneamd foar it libben. It Heechgerjochtshof hat it foech om te sizzen dat in wet net neffens de grûnwet is wêrtroch de wet ûnjildich ferklearre wurde kin.
Sawol op federaal as op dielsteatnivo binne deDemokraten en deRepublikeinen sûnt de 19e iuw dominant. De Demokraten wurde sjoen as sintrum-links of liberaal en de Republikeinen binne sintrum-rjochts of konservatyf. De Demokraten hawwe tradisjoneel de kleur read en de Republikeinen hawwe blau. De steaten yn it noardwesten, oan de westkust en sommige steaten om de Great Lakes hinne binne bekend as "blauwe steaten". De "reade steaten" lizze foaral yn it suden, yn de Great Plains en yn de Rocky Mountains. Tusken de beide grutte partijen binne der grutte ideologyske ferskillen oer saken lykas abortus, houliken tusken homoseksuele spantsjes, de deastraf, en de autonomy fan de dielsteaten.
Lytsere partijen hawwe amper betsjutting yn de Amerikaanske polityk. Sûnt 1856 foarmje de Demokraten en de Republikein de grutste politike machtsblokken. Allinnich by de ferkiezings fan 1912 slagge itTheodore Roosevelt mei syn progressiven om as "tredde partij" mear as 20 persint fan de stimmen te krijen. Yn de njoggentiger jierren fan de 20e iuw hie Ralph Nader lytsere suksessen mei de grienen.
Foar de ynlânske polityk spylje moreel-etyske fragen lykas it rjocht op abortus, de deastraf, de juridyske rjochten fan homoseksuelen, en de rjochten fan (lânseigen) minderheden in belangrike rol.
Op it mêd fan medyske soarch binne de ferplichte sikefersekeringen in punt fan politike diskusje. Yn 2006 hie sa likernôch 16 persint fan de Amerikanen gjin sikefersekering.[3] Yn 1993 besocht presidint Clinton fergees om in wetlik ferplichte sikefersekering yn te fieren. Yn it jier 2010 waard ûnder presidint Obama in wet oannommen, om it medyske fersekeringsstelsel foar 2018 te herfoarmjen.
De measte steaten hawwe in wapenwet, dy't yn ferliking mei oare lannen bysûnder liberaal is. De measte Amerikanen sjogge it wapenbesit tradisjoneel as in grut rjocht, dat yn de grûnwet bewoartele is. Amerikaanske boargers kinne sûnder grutte swierrichheden in wapen en kûgels krije en it wapen mei munysje ek drage op strjitte. Mei-inoar binne der yn de Feriene Steaten mear as 200 miljoen pistoalen en gewearen yn persoanlik besit.[4] Oer de wetjouwing op it mêd fan wapenbesit is in soad diskusje. De tsjinstanners sjogge de liberale wapenwetten as de oarsaak fan relatyf hege misdiedsifers mei wapens lykas oerfallen en moarden. De foarstanners lykas de National Rifle Association (NRA) binne it dêr net mei iens en ferwize nei lannen as Kanada en Nij-Seelân, dêr't ek in soad wapens yn persoanlik besit binne en de misdiedsifers in stik leger as yn de Feriene Steaten. Dêrneist fine de foarstanners it belangryk dat minsken har sa better ferdigenje kinne tsjin kriminelen.
Ithomohoulik is net erkend troch it federale regear, it foech dêrta leit by de steaten. Yn 2004 wie Massachusetts de earste steat dêr't it homohoulik tastien waard. Begjin 2012 wienen der yn totaal seis steaten dêr't minsken fan itselde geslacht mei-inoar trouwe mochten. Yn Kalifornje wie it houlik tusken twa minsken fan itselde geslacht mooglik fan 16 juny 2008 oant en mei 4 novimber 2008. De legalisaasje fan homohouliken is útfjochten foar de rjochter of besletten troch in beslút fan de wetjouwende macht, mar net troch referenda.[5]
Op it mêd fan miljeu binne de Feriene Steaten nei Sina it lân mei de twadgrutste útstjit fan CO2 op de wrâld.[6] De Feriene Steaten is ferantwurdlik foar 21,44 persint fan de CO2-emysje op de wrâld.[7] Bill Clinton ûnderteken oan 'e ein fan syn amtsperioade wol it Kyoto-protokol, mar dat waard net ratifisearre troch it Kongres. Reden foar it Kongres en âld-presidint George W. Bush om net te ratifisearjen wie de eangst dat it Kyoto-protokol de Amerikaanske ekonomy skeine kinne soe. Op it mêd fan miljeu wurde der frijwillige maatregels nommen en subsydzje takend foar ûndersyk. In pear steaten lykas Kalifornje komme mei wol dúdlike regels en besykje de útstjit fan CO2 wol te ferminderjen.
Yn it jier 1973 waard abortus mooglik troch itRoe v. Wade oardiel fan de heechste rjochtbank. It foech oer abortus leit by de steaten. Ferskate steaten hawwe ekstra juridyske regels fêstlein lykas in ferplicht petear, ferplichte tiid om nei te tinken, foarskriften foar kliniken of tastimming fan de âlden by minderjierrigen.
De Britske âld-Minister fan Bûtenlânske Saken William Hague mei de Amerikaanske âld-Minister fan Bûtenlânske Saken Hillary Clinton
Fan it begjin fan de ûnôfhinklikens fan de trettjin kolony's yn 1776 en oan deEarste Wrâldkriich ta sloech it politikeisolasjonisme foar master op. Sels yn de Twadde Wrâldkriich wie it stribjen om sa min mooglik yn ynternasjonale saken/konflikten behelle te wurden. Mei de Earste Wrâldkriich en it ynsetten fan Amerikaanske militêren yn Jeropa moast de Feriene Steaten him foar it earst wol om bûtenlânske saken bekroadzje. Mei deoanfal op Pearl Harbor wie it isolasjonisme definityf oan syn ein kaam. Dêrfoar kaam, mei troch de Twadde Wrâldkriich en de dêrop folgjendeKâlde kriich, it politike ynternasjonalisme. De Feriene Steaten wie in supermacht wurden en sa krige bûtenlânske saken mear prioriteit as yn it ferline.
Op it mêd fan bûtenlânske polityk hat de Feriene Steaten hjoed-de-dei in (faak wichtige) stim yn ynternasjonale organisaasjes lykas deG8,[8] deG20, deNAFO en deFeriene Naasjes. Dêrmei hat in de Feriene Steaten in aardich grutte politike, ekonomyske en militêre ynfloed oer de hiele wrâld. De measte lannen hawwe ambassades yn Washington, D.C. en konsulaten rûnom yn de gruttere stêden. Oarsom hawwe oare lannen ek Amerikaanske ambassades en konsulaten. Allinnich Kuba, Iran, Noard-Korea, Bûtan en de Republyk Sina (Taiwan) hawwe gjin diplomatyske bannen mei de Feriene Steaten. Yn 2008 joech de Feriene Steaten $25,4 miljard út oan ûntwikkelingshelp, it heechste bedrach fan alle lannen op 'e wrâld. Lykwols is de Amerikaanske bydrage oan ynternasjonale ûntwikkelingshelp mei sa rûchwei 0,2 persint fan itbruto nasjonaal ynkommen in stik leger as de bydragen fan Sweden (1,04%) en it Feriene Keninkryk (0,52%). Lykwols wurde in soad goede ynternasjonale doelen net troch de steat betelle mar troch de Amerikanen sels.[9]
Fleandekskip USS Abraham Lincoln
De Feriene Steaten hat in "bysûndere politike bân" mei itFeriene Keninkryk en sterke bannen meiKanada,Austraalje,Nij-Seelân, deFilipinen,Japan,Súd-Korea,Israel, en ferskate Jeropeeske lannen. Yn it ramt fan militêre feiligens wurket de Feriene Steaten gear mei oare NAFO-lannen en mei oare lannen yn Noard- en Súd-Amearika yn de Organization of American States. Dêrneist binne der hannelsferdraggen lykas it trilaterale North American Free Trade Agreement mei Kanada en Meksiko. Neffens in publikaasje fan it Amerikaanske Ministearje fan Definsje hat de Feriene Steaten 766 militêre basissen yn 40 lannen.[10] Ofhinklik fan de publike opiny yn it lân krije bepaalde bûtenlânske saken bysûnder omtinken. Dy saken wurde kategorisearre mei grutte morele titels as de "striid tsjin it terrorisme" (War on Terror), de "striid tsjin drugs" (War on Drugs) en de "striid tsjin earmoed" (War on Poverty).
Sprieding fan Amerikaanske militêren en gebietskommando's oer de wrâld.
It budzjet fan it Amerikaanske leger wie 574.940.000.000dollar yn 2008.[11] Dêrmei hat de Feriene Steaten it grutste militêre budzjet fan alle lannen fan de wrâld. Nei de Folksrepublyk Sina hat de Feriene Steaten it twadgrutste leger fan de wrâld. Neffens de aktuele militêre doktrine moat de Feriene Steaten by steat wêze om witwêr op de wrâld twa ferskillende regionale konflikten tagelyk mei sukses útfjochtsje te kinnen.
De organisaasje fan de Amerikaanske definsje hat fiif haadûnderdielen: de lânmacht (Army; rûchwei 570.000 militêren), loftmacht (Air Force 335.000 militêren), marine (navy; 328.000 militêren), marinierskorps (Marine Corps; 201.000 militêren). Mei-inoar wienen dat op 31 maart 2012 sa likernôch 1.435.000 militêren.[12] De kustwacht (US Coast Guard; 43.000) is formeel gjin ûnderdiel fan it leger, mar is ûnderdiel fan it Department of Homeland Security. Yn tiden fan kriich wurdt de kustwacht lykwols ûnderdiel fan it Department of the Navy. Sawol de lân- as loftmacht hawwe (Air) National Guard Units (reservisten). De reservisten binne ornaris falle ûnder de gouverneur fan de steat dêr't se yn tsjinst lizze, mar kinne nei oanwizing fan de presidint tafoege wurde oan it Amerikaanske leger yn it bûtenlân. Sûnt deFietnamkriich is de tsjinstplicht ôfskaft.
Yn 1776 hie it lân mar 3 miljoen ynwenners, yn 1915 wienen dat 100 miljoen en yn 1968 200 miljoen ynwenners. Yn 2012 wenje yn de Feriene Steaten nei skatting sa'n 314 miljoen minsken.[13] Mear as 79% fan de befolking wennet yn 'e stêden (mear as de helte dêrfan wennet winliken yn de plakken om de grutte stêden hinne).
Yn it neikommende oersjoch stean de histoaryske ynwennertallen fan de Feriene Steaten:
Grutste etnyske groepen yn de Feriene Steaten per county.
It kontinint wie foar de komst fan de Europeanen troch Yndianen bewenne. De earste Europeeske kolonisten wienen de Spanjerts, de Frânsken en de Britten. Yn de 17e iuw kamen der ek ymmigranten út it westen fan Afrika, meastal net frijwillich nei Noard-Amearika ta brocht as slaven. Healwei de 18e iuw kamen der mear Europeanen fan Dútske en Ierske komôf. Letter kamen de ymmigranten oeral út Europa wei, foaral Skandinaviërs, Italianen, East-Europeanen en Joaden út East-Europa wei. Yn de twadde helte fan de 19e iuw begûn de ymmigraasje út it easten fan Azië en it Heine Easten. Tusken 1880 en 1914 ferlieten mear as 20.000 Friezen út de provinsje Fryslân harren heitelân.[14]
Sa likernôch 70% fan de ynwenners is fan Europeeske komôf, mar dat persintaazje wurdt troch de komst fan nije emigranten minder. Dêrneist leit it bertesifer by de ynwenners fan Europeeske komôf leger as by oare etnisiteiten. It grutste part fan de oarspronklike Europeanen kaam oarspronklik út lannen as Dútslân, Feriene Keninkryk, Ierlân, Italië en Poalen.
By de folkstelling fan 2008 wienen de Latino's mei 35.305.818 minsken de grutste minderheid, wat oerienkomt mei 12,5 persint fan de befolking. Ta de Latino's wurde ûnder oaren de minsken fan Meksikaanske, Puerto-Rikaanske en Kubaanske komôf rekkene. Hja wenje foaral yn Florida en yn it súdwesten fan de Feriene Steaten. De Latino's wurde yn it Ingelsk „Latinos“ of „Hispanics“ neamd.
De Afrikaansk-Amerikaanske befolking wie 34.658.190 minsken (12,3%) fan de befolking. Sy wenje foaral yn it suden en yn de yndustrystêden yn it noarden. By de folkstelling fan 2008 waarden 10.242.998 Aziaten teld (3,6%). It grutste part dêrfan kaam fan oarsprong út Sina, Japan, Korea, Yndia en de Filipinen.
De oarspronklike lânseigen befolking, lykas deYndianen („Native Americans“ of „American Indians“) en deEskimo's, binne mei 2.475.956 minsken (0,9%). In tredde part fan de lânseigen befolking wennet yn reservaten. Der wienen 398.835 Hawajanen en oare Pasifyske eilânbewenners by de folkstelling, dat is rûchwei 0,1% fan de befolking. Mei elkoar hawwe de yndianen 562 erkende stammen (tribes). Dêrneist binne der noch 245 groepen dy't gjin offisjele erkenning hawwe. De Yndianen binne gjin ienheid, der binne ferskillende stammen dy't wer ûnderdiel binne fan in yndianefolk. De ferskillen tusken yndianefolken op it mêd fan taal, kultuer en religy binne relatyf grut.
It grutste part fan de ynwenners fan de Feriene Steaten praatIngelsk, wat troch syn útspraak ek wol Amerikaansk Ingelsk neamd wurdt. Mei it Kanadeesk Ingelsk foarmet it Amerikaansk Ingelsk de Ingelske dialektgroep fanNoard-Amearika. Neist it Ingelsk wurdt opHawaï itHawajaansk as twadde offisjele taal brûkt. De steatLouisiana hat gjin offisjele taal, mar brûkt neist it Ingelsk ek it Frânsk yn offisjele stikken. YnNij Meksiko wurde nije wetten sawol yn it Ingelsk as it Spaansk skreaun, mar dy talen binne net fêstlein as offisjele talen.
It taalfoech leit yn de Feriene Steaten net op nasjonaal nivo, mar op dielsteatnivo. Op 8 maaie 2007 waard yn deSenaat in resolúsje ynbrocht foar it wetlik fêstlizzen fan it Ingelsk as nasjonale taal fan de Feriene Steaten.[15] De resolúsje helle gjin mearderheid. Oant no ta hawwe 30 steaten it Ingelsk fêstlein as offisjele taal. Yn bepaalde wetten wurde wol betingsten steld oan de taal; om it Amerikaanske steatsboargerskip te krijen sil by de ynboargeringstest oan in Ingelske taaltoets foldien wurde moatte.[16]
By de folkstelling fan 2010 waarden 382 talen teld, wêrfan 169Yndianetalen. Talen mei mear as ien miljoen sprekkers, neist it Ingelsk, binne; Spaansk (29,7 miljoen), deSineesk (2,2 miljoen),Frânsk (1,4 miljoen),Tagalog (1,3 miljoen),Fietnameesk (1,1 miljoen) enDútsk (1,1 miljoen).[17] Yn Kalifornje en Florida binne ferskate county's dêr't soms in tredde fan de befolking him net yn it Ingelsk rêde kin. It grutste part fan dy minsken is ientalich Spaansk.[18]
Ferskate ôfhinklike gebieten hawwe neist it Ingelsk de eigen lânstaal as offisjele taal erkend. It Samoaansk en Gamorro binne erkend op Amerikaansk Samoa en Guam. It Karolynsk en Gamorro binne erkend op de Noardlike Marianen. Spaansk neist it Ingelsk de offisjele taal fan Puerto Riko, en is dêr meast sprutsen taal.
De Feriene Steaten is insekulier lân, it Earste Amendemint fan de grûnwet makket dúdlik de skieding tusken tsjerke en steat. De autoriteiten meitsje op it mêd fan religy gjin offisjele sifers wrâldkundich. It United States Census Bureau mei dêr sels ek net nei freegje, mar publisearret wol resultaten út oare ûndersiken.
Neffens in ûndersyk út 2002 soe it leauwen foar 59 persint fan de Amerikanen in "hiel wichtich diel fan it deistige libben" wêze. Neffens in ûndersyk fan 2007 wie 78,4 persint fan de folwoeksenenkristen. Binnen it kristendom binne itprotestantisme (51,3 persint fan de totale befolking) en itkatolisisme (23,9 persint) de dominante streamingen. 4,7 fan de befolking hat in oar religy as it kristendom. De grutste net-kristlike religy's wienen itjoadendom (1,7%),boedisme (0,7%),islam (0,6%), en ithindoeïsme (0,4%).[21]
DeNew York Stock Exchange, NYSE oan Wall Street yn New York City.
De Feriene Steaten ha de grutste ekonomy op de wrâld, itBYP per persoan is$45.800 (2007). Gearstalling fan BYP per sektor is 1,2% lânbou, 19,8% yndustry en 79% tsjinsten. It is in eigen ynterne ekonomy en de ynfloed fan bûtenlânske bedriuwen is navenant lyts.
Op technologysk, medysk, militêr en romtefeart mêd rint de Feriene Steaten foarop mei de ûntwikkeling fan nije produkten. Grutte en lytse ûndernimmers ha mear frijheid as dy yn de Jeropeeske Uny en Japan by it meitsjen fan nije produkten en it ûntslaan en it oannimmen fan meiwurkers. De ekonomy fan de Feriene Steaten wurdt oer it generaal sjoen as stabyl. Ferskate oare lannen hawwe de wearde fan harren nasjonale munt keppele oan de dollar, of brûke de dollar as betelmiddel. De Amerikaanske effektebeurzen hawwe grutte betsjutting foar, en in grutte ynfloed op, de wrâldekonomy.
De Feriene Steaten binne ryk oan grûnstoffen. De Feriene Steaten besitte sa likernôch 20 persint fan de koalen, 13 persint fan de ierdoalje, en 24 persint fan de ierdgasreserven yn 'e wrâld. De oalje komt benammen út de Golf fan Meksiko, en út de steaten Alaska en Teksas. De grutste hannelspartners fan de Feriene Steaten binne de oanbuorjende lannen Kanada en Meksiko, de Europeeske Uny en de yndustrylannen yn Aazje lykas Japan, Yndia, Súd-Korea en Sina.
De oanslaggen fan 11 septimber op it WTC, de kriich yn Afganistan, de Irakkriich en orkaan Katrina ha de ekonomy skeind, mar is dêrnei weromkaam op it eardere nivo. Troch de hypoteekkrisis en de gefolgen dêrfan foar de banken, is sûnt healwei 2008 dekredytkrisis ûntstien. Yn oktober 2011 siet 9 persint fan de wurkbefolking fan it lân sûnder wurk.[22]
De Amerikanen brûke foar koarte en middelgrutte ôfstannen faak de auto en soms de bus. By in soad winkelsintra (malls) is de tagong sûnder auto amper mooglik. Stêden as Los Angeles binne hielendal op de auto rjochte. By de sneldiken kin der in skieding makke wurde tusken U.S. Highways binnen de steat en it Interstate-System dy't ferskillende steaten mei-inoar ferbynt. Op gruttere ôfstannen ride ferskate bussen. Bekend binne de Greyhound Lines.
Fleantugen wurde foar middelgrutte en langere ôfstannen brûkt. By de stêden New York, Atlanta, Boston, Chicago, Dallas, Denver, Houston, Charlotte, Salt Lake City en Los Angeles lizze de grutte ynternasjonale fleanhavens.
Yn ferliking mei Jeropeeske lannen hat de Feriene Steaten net in soad treinferbinings foar it ferfier fan minsken. Allinnich yn it noardeasten fan de Feriene Steaten leit in relatyf ticht treinnetwurk dat ridlik goed berekkene is op it ferfier fan minsken. Yn de omkriten fan Chicago en yn dielen fan Kalifornje binne de treinnetwurken fan lytsere betsjutting. Yn de rest fan it lân wurdt de trein suver allinnich mar brûkt foar it ferfier fan guod. De 'National Railroad Passenger Corporation' beheart ûnder de namme Amtrak it grutste diel fan de passazjiersferbinings.
Allinnich yn New York City en San Francisco is it iepenbier ferfier (bus, metro/tram) in goed alternatyf foar de auto.
Amerikaanske kultuersymboalen lykas appeltaart, baseball en de Amerikaanske flagge.
Hoewol’t de kultuer oer it generaal los sjoen wurdt fan de Europeeske kultuer moat de Amerikaanske kultuer wol sjoen wurde as ûnderdiel fan de Westerske beskaving, lykas de dominante kultueren fan oare ymmigraasjelannen asKanada,Austraalje enNij-Seelân. It kulturele erfskip fan de ferskillende groepen kolonisten is ornaris noch goed te merkbiten yn datjinge wat de Europeanen en Latynsk-Amerikanen no as `typysk Amerikaansk` of `Anglo-Amerikaansk` sjogge. Dat docht bygelyks bliken út in ryk ferskaat oan kristlike streamingen yn de Feriene Steaten: de teologyske grûnslaggen kinne faak as Ingelsk yndield wurde, mar der binne net in soad selskippen dy’t in relaasje hawwe mei deAnglikaanske Tsjerke. De Afro-Amerikaanske kultuer hat benammen yn de muzyk en ferdivedaasje syn spoaren neilitten op it Amerikaanske erfskip. De kulturele yndrukken dy't de oarspronklike bewenners, de Yndianen, neilitten hawwe binne amper te merkbiten. Allinnich yn topografiske nammen komme relatyf noch in soad Yndiaanske wurden foar.
De Amerikaanske kultuer hat in grutte ynfloed op de rest fan de wrâld mei films, tv-searjes, literatuer, taal en moade. De spikerbroek, it T-shirt en it baseballpetsje komme fan oarsprong út de Feriene Steaten. Popmuzyk út de Feriene Steaten is oer de hiele wrâld te hearren. Dy muzyk is foar in grut part ôflieden fan muzykfoarmen lykas country and western, blues en jazz. In protte grutte muzikanten en wichtige orkesten yn de westerske klassike muzyk komme of kamen út de Feriene Steaten. Der binne oer de hiele wrâld populêre ikoanen út de Amerikaanske kultuer bekend:Walt Disney,John Wayne,Elvis Presley enMarilyn Monroe. Resintere foarbylden binneMadonna enMichael Jackson. New York City wurdt sjoen as in sintrum foar opera en ynstrumintale muzyk en hat it romrofte Broadway-teaterdistrikt dêr’t ûnder oaren in soad musicals te sjen binne.New York City enSan Francisco binne oer de hiele wrâld lieders yn grafysk ûntwerp en New York enLos Angeles konkurrearje mei Europeeske moadestêden asLonden,Parys enMilaan yn de moade-yndustry. Amerikaanske films (meast opnommen ynHollywood) en tv-programma`s kinne yn grutte dielen fan de wrâld sjoen wurde. Filmyndustryen yn oare dielen fan de wrâld brûke nammen dy’t lykje op de namme Hollywood: Bollywood yn Bombay, Nollywood yn Nigearia. De grutte Amerikaanske fastfoodrestaurants, dêr’t bytiden in soad krityk oer is, hawwe sawat oeral op de wrâld fêstigingen. Dêr kin by sein wurde dat Amerikaanske kapitaalyntinsive kultuerprodukten as TV en film it foardiel fan in grutte ynlânske merk hawwe yn ferliking mei dy út oare dielen fan de wrâld. Hja kinne, at se yn de Feriene Steaten suksesfol west hawwe, dus foar konkurrearjende prizen oer de hiele wrâld ferkocht wurde.
Net alle kulturele eleminten út de Feriene Steaten hawwe sukses yn oare lannen. Amerikaanske sporten lykasAmerican football,honkbal enbasketbal binne ynEuropa fan lyts belang. Amerikaanske tv-dûmny’s binne somtiden wol op Europeeske tv-stasjons te sjen, mar de ynfloed is navenant lyts en de argewaasje fan Europeeske kristenen is bytiden grut.
In faaks noch wichtiger aspekt fan de Amerikaanske kultuer is de stimulearjende omjouwing foar wittenskiplik ûndersyk en technologyske ynnovaasje. Yn de ôfrûne iuw en dan benammen nei de Twadde Wrâldkriich hawwe de Feriene Steaten in grutte bydrage levere op it wittenskiplik en technologysk mêd. Benammen de IT-sektor ûntwikkele him fan de jierren santich yn it foarste plak hast allinnich mar yn de Feriene Steaten. Noch hieltyd binne de grutste softwarebedriuwen lykasMicrosoft, Google Inc., IBM en Oracle Corporation, fan Amerikaanske oarsprong. De Amerikaanske driuw ta ynnovaasje oppenearret him ek yn in grut ferskaat oanNobelpriiswinners yn denatuer- enskiekunde, en it binnenheljen fan wittenskiplik talint út oare dielen fan de wrâld.
De likernôch 350 as stammen (tribes) beskôgeYndiaanske groepen, wêrfan't de leden har identifisearje asAmerican Indians ofNative Americans, wenjend yn in grut part fan 'e Feriene Steaten, foarmje gjin kulturele ienheid. De 225 erkende stammen fan deAlaska Natives (Yndianen,Aleoeten enEskimo's) ferskille ek hiel bot, krekt as delânseigen befolking fan Hawaï. Faak hat dat te krijen mei it etnisiteitferskil tusken de groepen. Se ûntwikkelen harren eigen identiteiten en kulturele strukturen ek ôfhinklik fan regio. It oantal Yndianetalen wie tige heech, mar in protte binne weirekke of mei útstjerren bedrige. De grutste taal is mei sa'n 150.000 sprekkers itNavajo.
Oan 'e kust fan deStille Oseaan hie de fiskerij syn ynfloed op de kultuer. Yn dat gebiet binne grutte totempeallen, de grutste stiet yn Washington. Yn it binnenlân dominearren de jacht, sammeljen en rivierfiskerij. Yn de Grutte Bekken, de Plains, hiest bygelyks de bizonjacht. Troch de komst fan it hynder libben de Yndianen hieltyd mear as nomaden, sadat der sûnt de 17e iuw al sprake is fan in folksferhuzing. It easten rekke dêrtroch nei 1830 foar it grutste part ûntfolke (Trail of Tears), wêrtroch de kulturele ynfloed fan de Yndianen dêr net langer mear te merkbiten wie.
Grutte koepel fan de Massachusetts Institute of Technology (MIT).
It skoalsysteem kin ûnderskieden wurde yn primêr ûnderwiis (legere skoalle), sekundêr ûnderwiis (fuortset ûnderwiis), en postsekundêr ûnderwiis (hegeskoalle, universiteiten, ensafh.). It foech fan it ûnderwiis leit by de dielsteat. Elk fan de 50 steaten hat in fergees iepenbier skoalsysteem (public school system). It heger ûnderwiis kinne sawol private as oerheidsynstellingen wêze.
De skoalplicht is wetlik fêstlein op dielsteatnivo. Ofhinklik fan de steat begjint de skoalplicht tusken de 5 en 8 jier en einiget tusken de 16 en 18 jier.[23]
De bern begjinne ornaris mei fiif jier yn it ûnderwiis. De bern begjinne dan mei deKindergarten (pjutteboartersplak). DeKindergarten wurdt ekpreschool (foarskoalle) neamd. Nei de Kindergarten folget deElementary School ofGrade School. Dy hawwe trochstrings fiif klassen dy'tgrades neamd wurde. De klassen binne te ferlykjen mei de groepen 3 o/m 7 fan de basisskoalle yn it Nederlânske skoalsysteem. De Amerikaanske basisskoalle begjint mei seis jier en einiget as de bern alve binne. It fuortset ûnderwiis wurdthigh school neamd en hat in skieding ynjunior high ofmiddle school (te ferlykjen mei ûnderbou) en desenior high (boppebou).
It postsekundêr ûnderwiis hat ferskate nivo's.Vocational education (beropsoplieding) liedt minsken op foar in spesifyk berop. De beropsoplieding duorret ornaris 2 jier. Ta it heger ûnderwiis wurde rekkene decommunity colleges,colleges en universiteiten. De community colleges biede in stúdzje fan twa jier mei in associate's degree, de colleges biede in program fan fjouwer jier mei oan 'e ein in bachelor's degree. De universiteiten biede trochstrings stúdzjes fan fjouwer jier of langer, oan de universitêre opliedings is meastal in master titel ferbûn.
Der binne tsien merkeldagen dy't troch it bûnsregear oanwiisd binne. Hoewol dy strikt sjoen allinnich jilde foar minsken dy't foar it bûnsregear wurkje, wurde dizze dagen ornaris ek oernaam troch it regear fan de steaten apart, en is ek fierder hast eltsenien frij.
Kolumbusdei, twadde moandei yn oktober (wurdt allinnich fierd yn steaten mei in grut tal Amerikaanske-Italjanen)
Feteranedei, 11 novimber
Tankdei, fjirde tongersdei yn novimber
Kryst, 25 desimber
De yndividuele steaten ornearre sels de offisjele feestdagen foar harren steat. Iepenbiere ynstellings binne mei dy dagen al sletten, mar fral foar dagen dy't net bûnswiid jilde folgje bedriuwen net altyd de oanrekkommendaasje fan de steat, en wurkje dan gewoan troch.
.svg)
.svg)
_underway_in_the_South_China_Sea_on_8_May_2006_(060508-N-4166B-030).jpg)
