Movatterモバイル変換


[0]ホーム

URL:


Springe nei ynhâld
Wikipedy
Sykje

Everswyn

Ut Wikipedy
everswyn
taksonomy
rykdieren (Animalia)
stammerêchstringdieren (Chordata)
klassesûchdieren (Mammalia)
skiftevenhoevigen (Artiodactyla)
famyljebargen (Suidae)
skaaiechte swinen (Sus)
soarte
Sus scrofa
Linnaeus, 1758
IUCN-status: net bedrige
ferspriedingsgebiet
     lânseigen ferspriedingsgebiet
     yntrodusearre troch de minske aseksoat

Iteverswyn (wittenskiplike namme:Sus scrofa), ek wol bekend as deever ofevert, itwylde swyn of dewylde baarch, is insûchdier út itskift fan 'eevenhoevigen (Artiodactyla), defamylje fan 'ebargen (Suidae) en itskaai fan 'eechte swinen (Sus). Dit bist is lânseigen yn hast hielJeropa, it grutste part fanAazje en dielen fanNoard-Afrika, mar komt no ek aseksoat yn oare gebieten foar, lykas deAmearika's enAustralaazje. It everswyn is dêr faak ferantwurdlik foar frijwatekologyske skea oan 'e lânseigenfloara enfauna. YnFryslân komt dizzeomnivoar inkeld foar yn it uterstesúdeasten. Everswinen libje yn famyljetroepen en binne benammen yn 'eskimer aktyf. Dedomestisearrebaarch stammet fan it everswyn ôf en kin him der noch altyd sûnder swierrichheden meifuortplantsje. Krekt as by bargen wurdt itmantsje in bear neamd, itwyfke in sûch (Klaaifrysk) of mot (Wâldfrysk) en it jong in bigge. DeIUCN klassifisearret it everswyn as net bedrige.

Fersprieding

[bewurkje seksje |boarne bewurkje]

Algemien foarkommen

[bewurkje seksje |boarne bewurkje]

It everswyn is lânseigen yn hast hieleJeropa (útseinYslân, deFêreu-eilannen,Noarwegen, sintraal en noardlikSweden enFinlân, en parten fan noardlikRuslân. Op 'eBritske Eilannen wie it everswyn al sûnt deMidsiuwenútstoarn trochoerbejaging, mar sûnt de1980-er jierren binne fral yn súdlikIngelân wer, sij it yllegaal, everswinen útset en/of trochbisterjochte-akvisten frijlitten út fokkerijen dy't "wyldgebraden" leverje oan eksklusiverestaurants.

In everswyn.

Bûten Jeropa is it everswyn lânseigen ynSintraal-Aazje, deFruchtbere Healmoanne fan itMidden-Easten,Iraan, itNylbekken fan noardlikEgypte oant ynSúd-Sûdaan, deSyrenaika en itAtlasberchtme fanNoard-Afrika; fierders op it hieleYndyske subkontinint (Sry Lanka ynbegrepen), itfêstelân fanSúdeast-Aazje,Sumatra,Java en de measten fan 'eLytse Sûnda-eilannen; yn 'e eastlike helte fanSina, opHainan enTaiwan, deJapanske eilannen (útseinHokkaido) en it hieleKoreaanske Skiereilân en yn parten fanMongoalje en súdlikSibearje.

As in troch de minske yntrodusearreeksoat komt it everswyn ek foar yn dielen fan 'elegere 48 steaten fan 'eFeriene Steaten:Kalifornje, in part fanArizona,Floarida en de steaten fan it saneamdeDjippe Suden (Súd-Karolina,Georgia,Alabama,Mississippy,Louisiana en eastlikTeksas). YnSúd-Amearika is it everswyn as eksoat oanwêzich yn súdlikBrazylje, noardlikOerûguay, eastlikParaguay en sintraal en súdlikArgentynje. YnAustralaazje libbet dit bist ek as eksoat op hielNij-Guineä (sawol ynPapoea Nij-Guineä as yn itYndonezyskeWest-Papoea) en yn dielen fanAustraalje (noardlikNij-Súd-Wales, eastlik en noardlikQueenslân, it noarden fan itNoardlik Territoarium en noardeastlikWest-Austraalje).

Foarkommen yn Nederlân en Fryslân

[bewurkje seksje |boarne bewurkje]

YnNederlân kaam it everswyn foar1800 frij algemien foar, ek ynFryslân. Yn 'e Frysketerpen binne in soadskeletten fan swinen fûn, al wiene dat almeast de fersille oerbliuwsels fan bisten dy'tbejage,tamakke enopiten wiene. Yn 'e rin fan denjoggentjinde iuw waard it everswyn op 'e measte plakken yn Nederlân útrûge. Yn1888 krige men byBeetstersweach noch ien te pakken.[1] Yn1907 waard it everswyn, op oanstean fanprinsHindrik fan Meklenburch-Schwerin, asjachtwyld wer fannijs útset op 'eFeluwe.

In swinebich mei de karakteristike streekbûntepels.

Hjoed-de-dei binne der yn Nederlân twa gebieten dy't foar everswinen bedoeld binne:Nasjonaal Park De Hege Feluwe enNasjonaal Park De Meinwei, byRoerdalen, ynLimburch. Dêrnjonken komme se ek foar yn oare dielen fan Limburch en grutte parten fanTwinte enDrinte, yn it súdeasten fanNoard-Brabân, itRyk fan Nimwegen en op 'eUtertske Heuvelrêch, hoewol't de Nederlânskeoerheid se dêr it leafst wei hawwe wol. Ek ynFryslân komme everswinen sûnt deTwadde Wrâldoarloch wer sporadysk foar, mar hast útslutend yn 'e uterste súdeastpunt fan 'e provinsje, yn 'e krite fanDe Fochtel,Ravenswâld enAppelskea, .

Uterlike skaaimerken

[bewurkje seksje |boarne bewurkje]

Folgroeide everswinen hawwe trochinoar in kop-romplingte fan 120–170 sm, mei in sturtlingte fan 15–40 sm. Deskofthichte bedraacht 60–110 sm. Debearen hawwe in gewicht fan 60–150 kg en desûgen weagje 45–100 kg. De bear is dan ek frijwat grutter as de sûch en beskikt oer krommeslachtosken yn 'eûnderkaak (wat eins deûnderhoektosken binne), dêr't er rareferwûnings mei oanrjochtsje kin as men him ferget of oer it mad komt.

It meast opfallende oan it stal fan it everswyn is dat synskouders heger binne as synefterliif. Oer dewringe rint in stripe stiif rjochtoppichboarstelhier en desturt hat in kwast oan it útein. Depels, dy't it hielelichem bedekt útsein desnút, isljochtgriis oantdûnkergriis. Lykas by alle bargen is denoasspegel útgroeid ta in soarte fan skiif, dy't it bist brûkt om yn 'eierde om te wrotten op 'e sneup nei fretten.

Insûch meibiggen.

Biotoop

[bewurkje seksje |boarne bewurkje]

Everswinen komme benammentlik foar ynboskgebieten, it leafstleaf- enmingde wâlden mei in protteleechhout en oare ûndergroei, mar ek wol yn âlderenullewâlden, gebieten mei opgeandstrewelleguod,reidfjilden,moerassen enmoerasbosken.

Hâlden en dragen

[bewurkje seksje |boarne bewurkje]

Everswinen binnekrepuskulêre ennokturnale bisten, wat sizze wol dat se benammentlik yn 'eskimer, resp.nacht aktyf binne. Oerdeis jouwe se har del yn ûndjippe kûlen dy't se op drûge plakken yn 'e boskgrûn útgroeven hawwe. Ek grave se gauris gatten op wietere plakken, dêr't dan wetter yn stean bliuwt, sadat se inmodderbad nimme kinne. As dedridze opdrûget, komme derparasiten, lykasflieën entiken yn fêst te sitten, dy't de swinen dan troch tsjin inbeam oan te wriuwen mei de opdrûge drekskulfers kwytreitsje kinne. Everswinen meitsje ornaris ingnoarjendlûd, mar kinne heechtoanichpiipje as seopwûn of ynpanyk reitsje.

Everswinen libje ynmatriargale troepen dy't oanfierd wurde troch in âlde sûch en wêryn't sûgen dúdlik in hegere status hawwe as bearen. Sa'n troep, dy't bestiet út in stikmannich folwoeksen sûgen mei harren healwoeksen en jonge biggen, kin útgroeie ta in stik as tritich bisten, al sil in troep fan dy grutte mei gauwens útinoar falle as der brekme oan fretten is. Jonge bearen skiftsje har by it berikken fan 'efolwoeksenens ôf fan 'e troep dêr't se yn opgroeid binne en liede dan insolitêr bestean, behalven yn 'edjoeitiid, dy't tuskenseptimber enjannewaris falt. Dan foegje se har by de troepen en befjochtsje inoar om it rjocht om mei derûzige sûgen tepearjen. Dêrby kinne se inoar mei harren slachtosken slim ferwûnje.

Everswinen meie graach oerdrekkige omstannichheden.

Yn echt wylde omstannichheden dogge de sûgen fan twajierrige en de bearen fan fjouwer- of fiifjierrigeâldens mei oan 'efuortplanting, mar ynkultuerlânskippen begjinne se dêr faak al mei op 'e âldens fan 9–10 moanne, as se noch mar krektgeslachtsryp wurden binne. Dedraachtiid duorret by it everswyn 16–17 wiken, wêrnei't der tuskenjannewaris enapril ornaris 7–8 streekbûnte biggen smiten wurde. As de earste smeet it troch lykfol hokker reden net hellet, folget der nochris in djoeitiid, mei in twadde smeet tuskenaugustus ennovimber. De sûch fan it everswyn is berucht om har fûleindige ferdigening fan 'e biggen, wêrby't se nearne foar wykt. Yn it wyld wurde everswinen op syn heechsten 9 jier; yn finzenskip rint delibbensferwachting fan 'e bisten op oant wol 30 jier.

Fretten

[bewurkje seksje |boarne bewurkje]

It everswyn is inomnivoar dy't net sinnich is.Ikels enbûkenútsjes hawwe de foarkar, margers,plantewoartels,poddestuollen,larven,wjirmen,slakken,ynsekten en sels de jongen fan bisten askninen,kjifdieren offûgels wurde ek wol iten. Teffens frette everswinen wolies, itsij fan bisten dy't in natuerlikedeastoarn binne, itsij de restanten fanproaien fanrôfdieren. Se binneopportunisten, dy't it grutste part fan harren kost gearfandelje troch mei har gefoeligenoas op 'eboskflier tusken de fallenblêden troch te wrotten. Ies kinne se mei harren skerperooksin faak al fan fierrens rûke.

Everswinen yn 'eEverglades fanFloarida binne net benaud foar inMississippy-alligator yn it wetter.

Natuerlike fijannen

[bewurkje seksje |boarne bewurkje]

De wichtichste natuerlike fijân fan it everswyn is dewolf (Canis lupus). Oarerôfdieren dy't infolwoeksen swyn oankinne, binne deAziatyske wylde hûn (Cuon alpinus), itloaihoars (Panthera pardus), detiger (Panthera tigris) en debrune bear (Ursus arctos). Biggen kinne ek taproai falle oan bisten as deJeraziatyske lynks (Lynx lynx), itsnieloaihoars (Panthera uncia), demoeraskat (Felis chaus), deoehoe (Bubo bubo), ferskaten soartenearnen en sels deMaleiske bûnte marter (Martes flavigula). Op 'e eilannenFloares,Rinca enKomodo, ynYndoneezje, is deKomodofaraan, in reuseftigehagedis, de wichtichste natuerlike fijân fan 'e everswinen dy't dêr libje. Fral de bearen binne lykwols net ûngefaarlik en kinne rôfdieren raar tatakelje as dy binnen it berik fan har slachtosken komme. Der binne ferskate dokumintearre gefallen bekend fan sels tigers dy't beswykten oan 'eferwûnings tabrocht mei swineslachtosken, al oerlibbet it everswyn sa'n striid sels yn 'e regel likemin.

Status

[bewurkje seksje |boarne bewurkje]

It everswyn hat deIUCN-status fan "net bedrige", wat sizze wol dat der gjin kâns opútstjerren bestiet. Op in protte plakken is deminske tsjintwurdich foar it everswyn it wichtichsterôfdier wurden.Bejaging troch ûnkundige (of ûnferskillige) lju liedt faak ta ûnlykwichtigepopulaasjes fan benammentlik jonge bisten. YnNederlân mei it everswyn tsjintwurdich net mear bejage wurde, al ferlient de oerheid somtiden in ûntheffing foarôfskot as de populaasjedruk op 'e omlizzende gebieten te grut wurdt.

Undersoarten

[bewurkje seksje |boarne bewurkje]

Der binne 16(stân fan saken yn 2005) erkendeûndersoarten fan it everswyn (Sus scrofa). Dy wurde yn 'e regel yn fjouwergeografyske groepen ferdield mei dêropta dedomestisearrebaarch:

In Yndysk everswyn (Sus scrofa cristatus).
westlike ûndersoarten (scrofa)

Tafoeging fan it Italjaanske everswyn (S. s. majori) oan dizze groep komt soms foar, mar it ûnderskie mei it gewoane everswyn is tige twifelich.

eastlike ûndersoarten (leucomystax)
Everswinen opSry Lanka.
Yndyske ûndersoarten (cristatus)
Sûndaneeske ûndersoarte (vittatus)
domestisearre baarch
  • baarch (S. s. domesticus)(domestisearre troch de minske; faak as ûndersoart fan it everswyn beskôge, mar ek wol as in aparte soart klassifisearre:Sus domestica)

Boarnen, noaten en referinsjes

[boarne bewurkje]
Boarnen, noaten en/as referinsjes:
  1. Wild zwijn yn:Encyclopedie van Friesland.

  • Lange, Rogier; Twisk, Peter; Winden, Alphons van; Diepenbeek, Annelies van,Zoogdieren van West-Europa, Utert, 2003 (St. Uitgeverij van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging en de Vereniging voor Zoogdierkunde en Zoogdierbeschrijving i.s.m. de Vereniging Natuurmonumenten),ISBN 9 05 01 10 770, s. 218–221.
  • ——,Wild zwijn, yn:Brouwer, J.H.; Kalma, J.J.; Kok, W. en Wiegersma, M. (red.),Encyclopedie van Friesland, Amsterdam, 1954 (Elsevier).

Foar oare boarnen en fierdere literatuer, sjoch ûnder:References, op dizze side.


Wikimedia Commons
Wikimedia Commons
 Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategorySus scrofa fanWikimedia Commons.
Opfrege fan "https://fy.wikipedia.org/w/index.php?title=Everswyn&oldid=1177037"
Kategoryen:
Ferburgen kategory:

[8]ページ先頭

©2009-2025 Movatter.jp