Unelfenn gimiekskinoberiek eo arprotaktiniom ;Pa eo earouez kimiek,91 eniver atomek ha231,036 edolz atomek. An tredeaktinid eo etaolenn drovezhiek an elfennoù kimiek.
Da lavarDmitriy Mendeleyev e1871 e oa un elfenn gimiek etre90Th ha92U, hogen n'en devoa ket he c'havet.
E1900 e teuas arc'himioursaoz Sir William Crookes a-benn da hiniennekaat un elfenn skinoberiek a-douez ur standilhonnitrat uraniom UO2(NO3)2, hep he hennadiñ avat ;Uranium-X a reas dioutañ da c'hortoz[1].
E1913 e voe prouet gant ar c'himiouramerikan Kazimierz Fajans hag analaman Oswald Helmuth Göring e tigevane an elfenn-se dreskinoù β hep padout. Hiziv an deiz e ouzer e oa anizotop Pa-234 eus an elfenn-se, a zo ur bazenn en argerzh digevanidigezh an uraniom : U-238 → Th-234 →Pa-234 → U-234.Brevium eo an anv a rojont d'an elfenn nevez, diwar allatinbrevis "berr", abalamour ma ne bade nemet 6,75 eurvezh.
E1918 e voe hiniennekaetPa-231 a-douez un tamm kailhpitchblende U3O8 (oksidenn uraniom) gant arfizikourezaostrian Lise Meitner hag ar c'himiour alaman Otto Hahn eBerlin ; en hevelep bloavezh e voe graet heñvel enAberdeen gant ar gimiourien saoz Frederick Soddy ha John Cranston. Dre m'eo tremen 32 000 bloavezhhanter-vuhez231Pa e voe kemmet an anvbrevium eprotoactinium, diwar anhenc'hresianeg πρῶτοςprotos, "a-raok", abalamour ma teu Pa kentAc en argerzh digevanidigezh an uraniom. E1949 e voe berraet eprotactinium gant anInternational Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC).
E1934 e voe kenderc'het protaktiniom en e stumm metalek gant ar c'himiour alaman Aristid von Grosse dre zigenaozañiodenn protaktiniom PaI5 gantArgerzh Van Arkel-De Boer : 2 PaI5 → 2 Pa + 5 I2.
Eus ar c'hailhpitchblende, anvet ivezuraninit, e tenner protaktiniom-231, a-gementadoù bihan pa ne vez nemet 0,3g anezhañ en un donennad kailh[2].
Erc'hreizennoù derc'hanel e teu Pa-231 ha Pa-233 dre an toriom ; ret eo tennañ an izotopoù-se eus an dazgwerederioù, rak en abeg d'o hanter-vuhez hir e lakaont an treloskoù derc'hanel da vezañ skioberiek pell goude bezañ bet arveret.
Ur metal blot liv an arc'hant eo ar protaktiniom glan. Abalamour m'emañ etre an toriom hag an uraniom e taolenn drovezhiek an elfennoù ez eo e berzhioù etre re90Th ha re92U — sellit ouzh an daolenn amañ a-zehou.
Kewarellek eo ar protakniniom e 20°C, da lavaret eo e tro da warell pa vez lakaet en ur gwarellvaez diavaez ; disheñvel un tamm eo PaCl4, a dro da ferromagnetek pa vez yenaet betek -91,15 °C.
Dreistreüs eo Pa e gwrezverkoù yenoc'h eget -271,75 °C.
Ar protaktiniom glan ne vez ket oksidet enaer, hogen buan e tazgwered gant an oksigen, gant burezh andour ha gant antrenkennoù. Ne zagwered ket gant armetaloù alkaliek (3Li,11Na,19K,37Rb,55Cs ha87Fr).
Navizotop war 'n ugent eus ar protaktiniom zo anavezet, ar re stabilañ o vezañ Pa-231, Pa-233 ha Pa-230.
Izotopoù stabilañ ar protaktiniom| Izotop | % en natur | Hanter-vuhez | Digevanidigezh |
|---|
| 229Pa | kevanaozet | 1,5 devezh | ε →229Th |
| 230Pa | kevanaozet | 17,4 devezh | ε →230Th |
| 231Pa | ~100 | 3,276x104 bloavezh | α →227Ac |
| 232Pa | kevanaozet | 1,31 devezh | β- →232U |
| 233Pa | louc'h | 26,967 devezh | β- →233U |
| 234Pa | louc'h | 6,75 eurvezh | β- →234U |
En enklaskoù skiantel hepken ez arverer ar protaktiniom, abalamour d'e skinoberiegezh ha d'e arvarusted evit yec'hed mab-den.
- American Chemical Society(en)Liamm oberiant 25 DU 12
- AN NOALLEG Yann-Baol,Geriadur ar Gimiezh, Preder, Plomelin, 2008ISBN 978-2-901383-69-7Preder
- AN NOALLEG Yann-Baol,Geriadur ar Fizik, Preder, Plomelin, 2006ISBN 978-2-901383-64-2
- Annales de chimie et de physique,Gallica /Bibliothèque nationale de FranPr(fr)Liamm oberiant 26 HER 12
- Atomic weights of the elements 2007 (IUPAC Technical Report)Pure an Applied Chemistry(en)Liamm oberiant 26 HER 12
- Atomic Weights and Isotopic Compositions for All ElementsNational Institute of Standards and Technology(en)Liamm oberiant 18 HER 12
- Bureau de Recherche Géologique et Minière (BRGM)(fr)Liamm oberiant 26 HER 12
- CONSIDINE Glenn D.,Van Nostrand's Encyclopedia of Chemistry, Wiley-InterscienPr, 2005ISBN 978-0-471-61525-5(en)
- DEPOVERE Paul,La classification périodique des éléments — La merveille fondamentale de l'Univers, De Boeck, Brussels, Belgia, 2002ISBN 978-2-8041-4107-3(fr)
- EMSLEY John,Nature's Building Blocks — An A-Z Guide to the Elements, Oxford University Press, 2001ISBN 978-0-19-850341-5(en)
- Geriadur brezhoneg An Here, Plougastell-Daoulaz, 2001ISBN 978-2-86843-236-0
- ÉTIENNE Guy,Geriadur ar Stlenneg, Preder, 1996ISBN 978-2-901383-14-7
- HOLDEN Norman,History of the Origin of the Chemical elements and Their Discoverers, New York, 2001Brookhaven National Laboratory(en)Liamm oberiant 26 HER 12
- International Union of Pure and Applied Chemistry (IUPAC)(en)Liamm oberiant 26 HER 12
- Jefferson Lab(en)Liamm oberiant 22 KZU 2012
- Joint Institute for Nuclear Research (ОИЯИ e Dubna)(en)Liamm oberiant 25 DU 2012
- Los Alamos National Laboratory(en)Liamm oberiant 14 C'HWE 2013
- Les propriétés chimiques(fr)Liamm oberiant 07 GEN 13
- LIDE David R.,CRC Handbook of Chemistry and Physics - 88th Edition, CRC Press, 2007ISBN 978-0-8493-0488-0(en)
- Royal Society of Chemistry(en)Liamm oberiant 03 KZU 2012
- STWERTKA Albert,A Guide to the Elements, Oxford University Press, 1996ISBN 978-0-19-508083-4(en)
- Webelements(en)Liamm oberiant 26 HER 2012
