IwdiFulɓe ndin haa hannde anndaaka no laaɓiri. Annduɓe ɓen hino yeddondira gila teemedannde jeenayaɓere nden e fii on fiyaaku. Ko woni sabu mum non ko seedugolFulɓe ngol e leƴƴi hoɗdaaɗi ɗin to mbaadi. Ko honɗumFulɓe ɓen tigi wiʼi e on fiyaaku? E hino ɗoo ko bammbaaɗo (farba) Pullo mo Kamarun jantii:„Ko woni asngol e leñolFulɓe fuu ƴoororde muʼum Malle. Pullo kam fuu Malle ƴifti, Pullo kam fuu woodaa e ƴiwi tonaa Malle. Innde Pullo kam fuu Malle nii ɗoofi. Mone fuu jammaa (jonnaa yettoore) e laawol, kanjum ɗuuɗini inɗe leʼi (leƴƴi)Fulɓe, amma koo non fuu, to lencitoraama nii, tawaa Pullo kam fuu Malle ƴoori.“„Ukba woni jibbinɗoFulɓe, puɗɗuɗo leñol maɓɓe, kanko aawi ngol. Kanko boo ɗum Aaraabo, fuuna o ƴiwi o yehi o jooɗoyi Fuuta Tooro. Ɗon o teʼi (resi) Bajju Maŋgo – woɓɓe Bajju Maŋga mbiʼiirata mo – mo leñol Sarakulleʼen… O dañi ɓiɓɓe nayo: rewɓe tato e gorko gooto. Kamɓe ngoni: Deeto, Wayyu, Naasu e Uuruba biʼeteeɗo Aaraabo. Nder nayo ɓeʼe ko won leñol Fulɓe fuu wurti.“„…Fulɓe fuu Fuuta Tooro puɗɗi, ɗon Ukba jibbini ɓe. Ɓaawo maajum ɓe peri ɓe cankiti kadi. Ɗum waɗi wuro, ɗum waɗi lesdi. Abba maɓɓe huuci, nden ɗum ƴummi, kayrugol maɓɓe waɗi fuuna (funnaange) ton. Ɗum sampiti naʼi ɗuuɗi jamum … Koo moye tefti laawol abba (baaba) muuɗum, …Fulɓe peri fuuna ngam hiirna maɓɓe ɗum ndiyam Maayo Manngo, woyla maɓɓe ɗum geeŋelle njaareendi meere walaa ndiyam walaa huɗo, fommbina boo ɗum buubi laayɗe ɓaleeje cukkuɗe. Fuuna on kadi naʼi maɓɓe keɓata njaayri marndi ndiyam e huɗo. Nii kadi ɓe perori fuuna, ɓe peroraay lokkere wonnde. Nden kadi ɓikkoy Ukba ngurti Fuuta Tooro, ɓe ngari ɓe campiti diga (gila) Fuuta Ɓunndu, Fuuta Kinngi, nden ɓe naati kadi jonta ɗo.“Ɗum suutaa ko e deftereLʼHistoire des Peuls Férobé du Diamaré, Maroua et Petté, nde E. Mohammadu yaltini e hitaande 1976 caggal yewtidugol e wammbaaɓeFulɓe.Malle, ɗum ko laamateeri Maali ndi Sunnjata Keytaa sincunoo e teemedannde 13ɓere. Ukba Ben Nafi (maa Uqba Ibn Nafi) laatino mawɗo konu lislaamiyankeejo e teemedannde 7ɓere. Ko kanko dahi leyɗe Maxribi ɗen. Sikke alaa, koo ko jantaa ɗoo no haawnii sabu nde tawnoo Ukba Ben Nafi ko Aarabo, ko ɗemngal aarabu o haalaynoo. Wano non kadi, si o arii Fuuta Tooro o resii debbo Sarankulleejo, oon kadi ko ɗemngal mum sarankulleere wowlaynoo. Si ɓiɓɓe maɓɓe ɓen wonii e wowlugol ɗemngal ngal wonaa aarabuure wonaa sarankulleere, e maanaafulfulde, sikke alaa ko taweede leñolFulɓe ngol no woodunoo ko adii nde Ukba hewti Fuuta Tooro sabu neɗɗo heccataa mawɗo mum. Fahin, e nder winndooɓe daartol alsilamaaku ɓen, hay e gooto sifaaki jippagol Ukba haa Fuuta Tooro. E ko ɓuri sikkeede kon, Ukba feƴƴaali leyɗe Maxribi ɗen. Kono non hay si tawii ngol jantol tuugaaki e ko selli, ngol hollii wonde Fulɓe no mari iwdiiji ɗuuɗuɗi. Ko ɓuri heewde kon kadi e ko wiɗtotooɓe ɓen woni wiide kon ko ɗum faandii. Henri Lhote, wiɗtotooɗo faransiijo winndi e deftere mum lʼextraordinaire aventure des Peuls wondeFulɓe no jeydi e aynooɓe ɓe nate mumʼen yiʼetee e kaaƴe jeereende Sahara, wano kaaƴe Tasili. E konngol makko, hiɓe jeydi e leƴƴi ecoppinaaji maa kushitiyankooji hoɗuɗi funnaangeAfrik hannde. Maamiraaɓe ɗiin leƴƴi fow ko Funnaange Hakkundeeri (Moyen-Orient) iwri ari jillondiri e leƴƴi taakanji. Wiɗtotooɗo Pullo, Dr. Abuubakri Laam kañum e Misra Kinndi ɓuri tuugaade. Mukarovsky, wiɗtotooɗo otirisnaajo kadi no sikki helmere misraare hinnde ng (yeru kelme goʼo ɗe o limti e deftere makkoDie Grundlagen des Ful und das Mauretanische yaltunoonde e hitaande 1963) no jeydi e nagge, e maanaa aynooɓe naatunooɓe leydi Misra Kinndi no jeyaa e maamiraaɓe Fulɓe. Wiɗtotooɗo faransiijo Alain Anselain kadi no sikki jeydigal no woodi hakkundeFulɓe e Misrankooɓe aranɓe wondude e leƴƴiAfrik Funnaange-Nano. O hollitii ɗum e deftere makkoLa Question Peule (1982). Himo tawti e ngon ɗon senngo Henri Lhote mo adi-ɗen limtude.No woniri woo, Fulɓe senndotaako e leƴƴiAfrik Hiirnaange luttuɗi ɗin, fahin taariixa maɓɓe anndaaɗo on ko e oon diiwaanu fuɗɗii : ko e laamu Gana fiiFulɓe fuɗɗaa janteede e nder taariixa, ɓaawo ngun laamu lancike, dawla Fulɓe arano on, ɗum ko Laam-Tooro maa Tekrur hono no Aarabuuɓe ɓen wi’iraynoo non, feeñi e daande maayoSenegal. Ko ɗon ɓe iwi ɓe saakitii e nokkeeli heddiiɗi ɗin. Ɗemngal maɓɓe ngal kadi,fulfulde no jeydi fota wonaa seeɗa e ɗemɗeAfrik Hiirnaange wano njolfo e sereer, maa ɗemɗe bantu, ɗum no yi’oo e jogagolfulfulde pelle inɗe (classes nominales) maa e mbaadi yaññugol seekorde gollal (verbe).
Geerewol (Website about nomadic Fulɓe Woɗaaɓe ritual celebrations, with annotated music recordings and short videos featuring dance and ritual sequences. Supplement to the book of Sandrine Loncke)