Dewgal (maa desal) ko gondigal debbo e gorko aadanaangal, humeteengal e yeeso sariya. Sigorko humanii debbo, ɗum no wi'ee kadi o resiidebbo maa o ɓaŋii maa o dewlii. Fulɓe ina joganii ɗum karfeeje heewɗe. Humugol dewgal no seerta, foti ko tuugaade e leñol, e diina, e aadaaji, e leydi, e jamaanu. Hino waawi kadi senndindireede hakkunde jommbugal finaa-tawaa e jommbugallaamu, wi'eteengal kadi jommbugal siwil. E ngal ɗon, ko e yeeso jooɗaniiɗo laamu, e nder huɓeere laamu, wano suudu lameeri maa suudu hooreejo saare.
Si ko dewgal finaa-tawaa, ko nii ngal humirtee e nokkuujeFulɓe:
Desal, hina wi'ee kadi dewgal, genndal, jommbere, ƴettere, e ko nannde. Ko woowanoo ɓaawo ɗoo nun, hari ko mawɓe ɓen jommbanta suka mon on ka araande, ɓe suɓanoo mo sonnaajo makko arano on, walla le; ɓe wallondira e makko ka suɓagol jiwo on, si giiɗe maɓɓe ɗen arii hawrude e ka weli ɓe, ɓe ndaarana kisan no ɓe yaltinira goro.
Gorooje ɗen: toraare kala si gasay, dewgal kala si timmay, ko maa goro yaltinee laawi ɗuuɗuɗi, laawol kala e faandaare mun. Laawol aranol ngol; ko goro hunorɗe yaltintee, adadu majje on, ko goro sappo (10), woɓɓe waɗa saaku lamɗam, walla kore tew kosam, ekn. Ɗum ɗon fow naɓee ka mawɓe jiwo on fii hunagol laawol, ɓe wi'a ɗum: "Ndaarir ɗum ɗatal", walla " Ƴeewude laawol", ekn. Ko e battane nden hunannde mawɓe suka on anndata si tawii "Jeyɓe jogaaki", ngam ɓe heɓa no ɓe addira gorooje hikkuɗe ɗon ɗen.
Laawol ɗimmol ngol; Ko Goro toraare yaltinntee , ko e ngol laawol ɗon woni ko mawɓe suka on torantoo sagataa maɓɓe on, jiwo ɓeya on, si ɓe okkii, haray gila nden ñannde, haa woni tuma dewgal ngal taatike woo, kañum torondirɓe ɓe ɓen (gorun kun e deyun kun), haanaa yiidude, sakko yewta, fija-jala! Ɗum ko ko haɗaa,, tuma kala nde jiwo on nani hito suka on; o dogay o suuɗoo, si tawii le ko bee ɓe yiida; haray ko maa si goɗɗo lombi... Mawɓe jiwo on senndana bolondaa on goroojo ɗen, ɓe waɗana mawɓe ɓen e kawte ɗen feƴƴere, ndeya feƴƴere; ɓe sennditana ɓeenguure nden e hedditiiɓe ɓen.
Ñalaande nden: Si ɗum fow feƴƴii, ñalaande desal ngal waɗee, jamaa on hollitee, suka on waɗa dolokke baaba, e hudere yumma, o holtina jommba jiwo, maaro defee, lacciree surtinee, njaram hebilee, teewu defee... Haaju on waɗa, pinka fettinee, ñi'e sennditee, hoɓɓe wernee, jommba ɗowtitee, seleli yimee, hoɗo ngon nantondira welo-welo.
E nder reedu Fuuta Tooro, diiwaan biyeteeɗo tooro, e wuro wiyeteengo Ari founda, dewgal banndiraagal ko nii yahranno: Resondirta ko ɓiɓɓe baaba, resondirta ko ɓiɓɓe yumma (remmeraaɓe), resondirta ko denɗiraaɓe, resondirta ko fotɓe jibinannde, resondirta ko fasiraaɓe. So tawii ɓiɗɗo debbo jibinaama tan, o nangante bandiiko, wiyee ɓiɗɗo gorko haɓɓi e makko tekkere. Walla o haɓɓanaama e makko tekkere.
Holno ɗum yahratnoo?
So wiyaama debbo heɓtiima (jibinii) tan, banndiraaɓe kala ngaran salminde mo. So tawii andaama ko ɓiɗɗo debbo o heɓi, gooto e rewɓe ɓee, tawa ko gorgilaaɗo, walla yummiraaɗo cawndiiɗo, walla jom suudu kaawiraaɗo, seelta ceeltol e comcol mum, o haɓɓa e jungel tiggu oo. Nii woni o nanganii ngel ɓiyiiko gorko. Tuggi oon sahaa haa nde sukaaɓe ɓee mawnoyta, ɓiɗɗo gorko gotɗo biyɗo ene yiɗi cukalel dewel ngel kala, jaabatee ko o ƴamaaɗo, walla ko o gadaaɗo. Jinnaaɓe ɓiɗɗo gorko kaɓɓanaaɗo tekkere oo ene kollira yiɗde mum en e geɗe kala, ngam siiftinde aadi maɓɓe.
So tawii Alla waɗii suka debbo o yontii naatde dewgal, ƴamal ngal waɗtee goonga : ñuumbordi addee to yumma makko, heen huunde feccee e bandiraaɓe ɓadiiɓe, wiyee kaariyel rokkaama kaari. Nafoore addee, ɗum woni hujjaaji ko wayi no koltu debbo oo, wutte baaba e wutte yumma, ekn. Doŋngal lahal ene waawi ardude e nafoore, kono kadi ene waawi arde baŋnge: ɗuum soomii ko lehe ƴeekiraaɓe e caabune esiraaɓe. Ƴeekiraaɗo kala e esiraaɗo kala ene fondaa ko addata. Ƴeekiraaɗo gardiiɗo geɗe kala oo noon, ko dokkaaɗo suudu oo : oon wiyetee joom suudu. Rokkeede suudu, ko bannde gorko subaaɗe ma e baŋnge dewol walla gorol yo a won mawɗo ƴeekiraaɓe, ndañaa geɗal keertingal gila e dewgal, haa e innde, ekn.
Ko ɗuum woni dewgal. Dagnata dewgal noon ko teŋe. Teŋe ɗee ene wona jawdi ndariindi, ene wona kaalis, ekn. Ndiin jawdi ko debbo oo tan jeyi ndi. Ndi feccetaake etee ndi rokketaake. Debbo oo wiyee humdanaama e gorko. O daganiima mo e yeeso Alla e jeese juulɓe. Hay so taawii dewgal humaama hakkunde debbo e gorko, e nder Fuuta, aadaaji goɗɗi ene ngoodi potɗi rewreede haa gorko heɓa debbo muuɗum:
Naamnitirɗi ummoo to galle gorko faya galle debbo: ko ɗum kaalis newnoowo garal debbo galle gorko mum. Koreeji debbo o e gorko oo njooɗodoo, kaalda, taƴa ñalngu ngu debbo oo hurtotoo.
So tawii giyiraaɓe ɓe ndañii no ɓe puuntiri mawɓe ñalluɓe e galle oo, ɓe nawat debbo oo, ɓe cuuɗoya mo. So hiirii haa waktu kurtungu yontii, fedde gorko oo naata e wuro ene yiiloo debbo mum. Fedde debbo o wiya yo ɓe njeen ɓe no ɓe ngartiroya jombaajo. So ɓe keɓii njeenaari maɓɓe, ɓe njaha ɓe ngartiroya jommbaajo: ɗuum ko huunde e hujjaaji maɓɓe.
Jommbaajo hade mum yahde galle gorko mum maa o wayninee. Jignaaɓe makko mbaajoo mo no debbo jooɗirtoo e nder galle, e nder suudu, no o wonndirta e esiraaɓe e ƴeekiraaɓe e banndiraaɓe gorko no potiri. So ɗuum ɓennii, ɓe nduwanoo mo hade makko yaltude galle.
So tawii yahdu yontii, dendiraaɓe (ɓiɗɓe gorgilaaɓe) ngara waɗɗinde kaliifa (ɓiy kaawiraaɗo) mum en. Waɗɗinde noon ene siforoo nii:
- Waɗɗinde e keeci (wammbude); - Waɗɗinde e daabaa (mbabba, walla puccu, walla ngaari, ekn) ; - Baɗɗingol oo sahaa jooni noon ko e oto no waawii siforaade fof.
So tawii denɗiraaɗo waɗɗinii denɗum haa o yettinii mo damal galle gorko, e oon sahaa, o wiya debbo tellotaako, saka naata galle so wonaa o tottee mbaɗɗinirdi makko. Ɗuum fawii e ko fawi gorko oo, tawi kadi ene hawri e baawal mum. Mbaɗɗinirdi ko huunde e hujjaaji Fuuta.
So debbo naatnaama galle gorko, tawat yumma mum gorko o, walla gooto e jignaaɓe makko rewɓe ene jooɗii, ene porti koyɗe mum , o addee, o lelnee e dow koyɗe hee. Tawa oon saanga gaweeje loowaama e lehel walla e battu. So jommbaajo lelnaama, gawri ndii wisee e makko, awluɓe walla ñeeñɓe ene njima, ene nduwoo : “yoo koondi mal mo, yoo mal jommbaajo, no maldunoo adinooɓe mo e suudu nii.”
So debbo leliima haa tawaama ko o suka, gorko ene joganii mo njeenaari. Njeenaari ndi, heewi ko sorneede e les ngaflaawu. So yahii haa weetii, kanko gorko oo, ko waawi yeende debbo makko kala, jignaaɓe maɓɓe e wanndiraaɓe makko rewɓe ene mbaawi fawde heen goɗɗum.
Ko ñaldi ɗi debbo wonata e suudu (balɗe tati, walla balɗe jeeɗiɗi, walla lewru), wiyee ko o dambiiɗo. Omo ɓoornii comci jommbaajo (Daneeji wonande mboomri), omo muurnii tuggi dow hoore makko haa heɓi koyɗe makko. Yeeso makko omo muurni heen ɓurtungal. So tawii o wonndi ko e fedde makko, o wedditto ɓurtungal ngal e hoore makko. So o nanii teppe neɗɗo, o artira ngal e yeeso makko. Gorko makko, kañum e fedde mum, e banndum en, kala e muuɗum en jiɗɗo yiyde yeeso makko, maa oon yeena mo: ɗuum woni ñoortirɗi, wiyee o ñoortii mo.
So jommbaajo dammbitiima, o ɓoorii daneeji ɗi o ɓoorninoo ɗii, e oon sahaa, o firta muggi ɗi o waɗananoo ñalnde o ñalli e suudu. Gayi, walla ndammiri kirsee, payane cagginee, o ñalla e moorol. Moorol ngol noon heewi moorde ɗum ko neeno caɗtidiiɗo jignaaɓe debbo oo. Omo juuree kaalisaaji, haa e comci, tuggi nde o fuɗɗi haa nde moorol ngol joofi kala. So moorol joofi, teppugol fuɗɗo. Ɗuum ko ciŋkal moorol ngol: ñaaƴe, kaaje, korbuuje, kulaalaatuuje, kanne ñootee e dow jubbi hee. So tawii o gaynii teppude, o lootoo, o sinnkoo, o ɓoornoo comci gaaɓɗi, comci ganni, comci goobaaɗi biyeteeɗi takkaaji, ɗi ɓoornetaake so wonaa e ñalɗi baaɗi no yaŋnge, walla innde, ekn.
So debbo dammbitiima, omo salminoya galleeji banndiraaɓe. Nguun ñalngu ne kadi o ɓoornoto ko comci gaaɓɗi, o muurnoo wudere goobaande yahdunde e ciŋkal makko ngal. Oon sahaa, omo yahda e ñeeñɓe, omo yahda e huunde e sehilaaɓe makko walla bandiiko en. Ene hasii, to ɓe njettii kala, ɓe teddinte, ɓeen nduwoo yo Alla waɗ barke e dewgal ngal, wooda kadi ko ɓe ndokkaa ko feewti e ndewaagu (cuuraay, walla ɗaɗi, ekn).
Debbo dammbitiima haa salminoyii, o waɗta yaltude boowal. E oon sahaa, omo waawi rokkeede hiraande makko, kono kadi omo waawi waɗeede koɗo haa ɓooya. Ɗuum ko tawii o hurtii ko galle esiiko en. So tawii gorko jogii ko nokku mum, so o dammbitiima tan o ɓamat hiraande makko.
Ɗuum wonii ko keblu-mi, ko haaɗi e ganndal am e dewgal Haal pulaar en. Miijo ngo hiisii tan ko diiwaan Boosoya ɗo nganndu-mi, njeyaa-mi ɗoo. Ene gasa tawa e nder oon diiwaan dewle kala njahraani noon; so ɗuum woonii, ko ñiŋaa heen fof ko ɓeydaari wonanta en. Hakkile gooto yonataa, ngooɗoo wiɗto ko jubbande tan e ko feewti e nguurdam renndo fulɓe. Ene yiɗaa, so newiima to Alla, nde wiɗtooji goɗɗi mbaɗatee, e fannuuji ɓurɗi yaajde.
