این مقالهممکن است نیازمندتمیزکاری باشد تا بااستانداردهای کیفی ویکی‌پدیا هم‌خوانی پیدا کند. مشکل ویژهٔ این مقاله:ساختاربندی. لطفاً در صورت امکان بهبهبود این مقاله کمک کنید.(ژانویه ۲۰۲۳)
گوگرد (بهانگلیسی:Sulfur) یکعنصر شیمیایی است که در جدول تناوبی با نماد S شناخته می‌شود. این ماده زردرنگ، جامد و بی‌بو است، اما وقتی می‌سوزد بوی تندی شبیهکبریت به مشام می‌رسد. گوگرد در طبیعت هم به‌صورت خالص پیدا می‌شود و هم در ترکیب با مواد دیگر، مثلاً در سنگ‌ها و مواد معدنی یا حتی در بدن موجودات زنده. بدن انسان هم مقدار کمی گوگرد دارد که برای ساخت پروتئین‌ها و برخی ویتامین‌ها لازم است.
از زمان‌های قدیم، مردم از گوگرد برای ساخت دارو، ضدعفونی‌کننده و حتیآتش‌بازی استفاده می‌کردند. امروز هم در تولید کودهای کشاورزی، لاستیک، کاغذ و مواد شیمیایی نقش مهمی دارد. وقتی گوگرد می‌سوزد، گازی به نامدی‌اکسید گوگرد تولید می‌شود که اگر وارد هوا شود می‌تواند باعث آلودگی وباران اسیدی شود. به همین دلیل در صنایع تلاش می‌کنند این گاز را کنترل کنند تا به محیط زیست آسیب نزند.
گوگرد یکنافلز بدبو، بدمزه[۷] و چند ظرفیتی است که به وفور به شکلبلورهای زرد رنگ یافت می‌شود. گوگرد از بین برنده کک است و برای کود و کشاورزی مفید است. گوگرد عنصری مهم برای همهٔ موجودات زنده است؛ برای نمونه می‌توان به حضور گوگرد در ساختارآمینواسیدها وپروتئینها اشاره کرد. این عنصر به صورت اولیه درکودها استفاده می‌شود؛ ولی به صورت گسترده‌تر درباروت،ملیّن‌ها،کبریت‌ها وحشره‌کش‌ها نیز به کار گرفته می‌شود.
گوگرد که نامانگلیسی آنSulphur می‌باشد از زمان‌های باستان شناخته شده بود.[۸] این عنصر با نامBrimstone دراسفار پنجگانه کتاب مقدس آمده‌است.[۴]هومر نیز گوگرد حشره‌کش را در قرن ۹ قبل از میلاد ذکر کرده بود. در سال ۴۲۴ قبل از میلاد قبیلهBootier دیوارهای یک شهر را با سوزاندن مخلوطی اززغال و گوگرد سوزانیده و خراب کردند. در قرن ۱۲ درچینباروت که مخلوطی از نیتراتپتاسیم (KNO ۳)کربن و گوگرد بود کشف شد.
کیمیاگران اولیه برای گوگرد نماد مثلثی که در بالای یک خط قرار داشت در نظر گرفته بودند. این کیمیاگران از روی تجربه می‌دانستند که عنصرجیوه می‌تواند با گوگرد ترکیب شود.[۳]
سوگند یا سئوکند یا سائوکنتا(اوستایی) در اصل به معنای گوگرد بوده‌است. در دوران گذشته یکی از روش‌های نهایی اثبات اتهام یا برائت متهمان، خوراندن آب گوگرد به آنان بوده‌است. چنانچه متهم بعد از خوردن گوگرد یا همان سوگند زنده می‌ماند، حکم به برائت وی می‌دادند. اصطلاح سوگند خوردن که تأکید شخص بر صحت گفته‌هایش است، در اصل از همین آیین گرفته شده‌است.[۹]
در اواخر دهه ۱۷۷۰آنتوان لاووازیه توانست مجامع علمی را متقاعد کند که گوگرد یک عنصر است و نه یک ترکیب.[۱۰]
ظاهر این نافلز به رنگ زرد کمرنگ می‌باشد که بسیار سبک و نرم است. این عنصر به هنگام ترکیب باهیدروژن بوی مشخصی داشته که مشابه بوی تخم‌مرغ فاسد شده‌است.[۱۱]گوگرد با شعله آبی رنگ سوخته و بوی عجیبی از خود ساطع می‌کند (بنگرید به تصویر). گوگرد درآب حل نمی‌شود ولی در کربن دی سولفید (CS ۲) حل می‌شود.[۷] حالت‌های معمول اکسیداسیون این عنصر ۲-و۲+و۴+و۶+ است که ۲- و ۴+ کاهنده‌اند و تمایل رسیدن به ۶+ که پایدارتر است را دارند و حالت‌های ۴+ و ۶+در برخی ترکیبات مانندSF ۴ وSF ۶ ازقاعده هشت‌تایی پیروی نمی‌کنند.[۱۲] گوگرد در تمام حالت‌هایمایع،جامد وگاز شکل‌های چندگانه دارد که ارتباط بین آنها هنوز کاملاً درک نشده‌است. گوگردکریستالی به صورت حلقه گوگردیS ۸ نشان داده می‌شود.
نیترید گوگردپلیمری خواصفلزی دارد و این در حالی است که هیچ گونه اتم فلزی در خود ندارد(شبه فلز است).[۷] این عنصر همچنین خواص نوری و الکتریکی غیرمعمول دارد. گوگردغیر متبلور یا پلاستیک با عمل سرد کردن سریع کریستال گوگرد حاصل می‌شود. مطالعات در زمینهاشعه ایکس نشان می‌دهد که گونه غیر متبلور و بی‌نظم ممکن است که ۸ اتم در هر ساختار پیچشی ستاره مانند داشته باشد.
گوگرد می‌تواند به دو حالت کریستالی بدست آید به صورت اورتورومبیک (گوگرد هشت وجهی) یابلور مونو کلینیک که اولی در دماهای معمولی پایدارتر می‌باشد.[۱۲]
گوگرد ۲۵ایزوتوپ دارد که چهار تای آن پایدار هستند:۳۲S (95.02%),۳۳S (0.75%),۳۴S (4.21%), و۳۶S (0.02%). به جز۳۵S بانیمه‌عمر ۸۷ روز وجود دارد که از برخورد۴۰Ar به وجود می‌آید. بقیه ایزوتوپ‌های گوگرد کمتر از سه ساعت نیمه عمر دارند.در بسیاری از اکوسیستم جنگل‌ها سولفات از اتمسفر استخراج می‌شود و گوگرد موجود در طبیعت در مقدار ایزوتوپ۳۴ S دارد به همین دلیل زمانی که تصور می‌شد دریاچه‌هایرشته‌کوه راکی از اتمسفر در حال آلوده شدن هستند بررسی تفاوت ایزوتوپ‌های گوگرد نشان داد که سرچشمه آبی این دریاچه‌ها آلوده است.
گوگرد بیش از سیآلوتروپ جامد دارد بیشتر از هر عنصر دیگری.[۱۳] در کنارS ۸ چند نوع حلقه دیگر نیز شناخته شده هستند.[۱۴] حذف یک اتم از تاجS ۷ را نتیجه می‌دهد که زرد تیره‌تری نسبتS ۸ است. تحلیلکروماتوگرافی مایعی کارا نشان می‌دهد که عنصر گوگرد معمولاً به شکل مخلوطی ازS ۸, به همراهS ۷ و مقدار کمیS ۶ است.[۱۵] حلقه‌های بزرگتری مانندS ۱۲ وS ۱۸ نیز دیده شده‌اند.[۱۶][۱۷]
جامد آمورف یا گوگرد «پلاستیک» نیز از طریق سرد کردن سریع گوگرد مذاب به دست می‌آید؛ مثلاً از ریختن آن روی آب. مطالعاتبلورشناسی پرتو ایکس نشان داده‌است که گوگرد آمورف ممکن است ساختارهایپیچه‌ای داشته باشد که وزن آن هشت اتم بر هر مرتبه است. این سیستم پلیمری می‌تواند علت خاصیت الاستیکی گوگردآمورف باشد.
آنیون سولفیت به صورتSO۲- ۳ است. نمک‌های سولفیت پر کاربرد اما اسید آن سولفورو اسید (H ۲SO ۳) کم کاربرد است. از نمک‌های به عنوان نگه‌دارنده مواد غذایی استفاده می‌شود.[۱۸] همچنین سولفیت درشراب به‌طور طبیعی یافت می‌شود.[۱۹]
سم‌های فسفاته آلی در طولجنگ جهانی دوم درآلمان گسترش یافتند.سم دی‌ایزوپزوپیلفلوئور فسفات (DFP) یک معرف بسیار سمی است.پاراتیون ومالاتیون ترکیبات آلی فسفره هستند و به عنوان حشره‌کش مؤثر و کم‌دوام گسترش یافته‌اند.[۲۰] در ساختمان شیمیاییپنی سیلین نیز گوگرد موجود است.[۲۰]
نزدیک به ۰٫۲۵ درصد از وزن بدن انسان را گوگرد تشکیل می‌دهد. گوگرد درکراتین که در ساختارمو وناخن است، جز عناصر اصلی محسوب می‌شود.[۲۹]همچنین ترکیبات گوگرددار (VSC) باعث ایجاد بوی بد در دهان می‌گردند.[۳۰]
ترکیبات دی‌سولفیدی مابینپلی‌پپتیدها (پلی‌پپتید از به هم پیوستن چندین پپتید حاصل می‌گردد) در ساختارپروتئینی بسیار مهم می‌باشند.
چرخه گوگرد اولینچرخه بیوژئوشیمی بود که کشف شد. در دهه ۱۸۸۰ در حال مطالعهبگیوتوآ (یک باکتری که در محیط‌های غنی از گوگرد زندگی می‌کند)سرگئی وینوگرادسکی کشف کرد که این باکتری به عنوان منبع انرژیسولفید هیدروژن (H2S) را اکسید می‌کند و تکمیل قطره‌های بین‌سلولی گوگردی می‌دهد. وینگرادسکی به این فرم از متابولیسم اکسیداسیون ترکیب‌های معدنی (inorgoxidation) نام نهاد و تا دهه ۱۹۵۰ به همراهسلمان واکسمن روی آن کار کرد.
اکسیدکننده‌های گوگرد می‌توانند به عنوان منبع انرژی استفاده شوند. سولفید هیدروژن، گوگرد خالص،سولفیت،تیوسولفات و چندین پلی‌تیونات (مانندتتراتیونات) از این دسته هستند.[۳۱] آنها بر آنزیم‌هایی همچونگوگرد دی‌اکسی‌جنس وسولفیت اکسیداس برای اکسید کردن گوگرد به سولفات متکی هستند. بعضی ازباکتری وباستانیان از سولفید هیدروژن در آب به عنواندهنده الکترون استفاده می‌کنند تاسنتز شیمیایی انجام دهند. پروسه‌ای شبیه بهفتوسنتز و نتیجه آن شکر خواهد بود و از اکسیژن به عنواناتم پذیرنده استفاده می‌کنند. فتوسنتزباکتریای گوگرد سبز وباکتری گوگرد بنفش از اکسیژن خالص استفاده می‌کنند تا چنین اکسیداسیونی انجام دهند تا از سولفید هیدروژن گوگرد بسازند. باکتری‌های اولیه که در اعماق اقیانوس‌ها در کنارمنافذ هیدروترمال زندگی می‌کنند، هیدروژن سولفید را اکسید می‌کنند.کرم حلقوی بزرگ یک مثال از ارگانیسم‌های بزرگ است که از هیدروژن سولفید به عنوان غذا استفاده می‌کنند.
باکتری‌های کاهنده سولفات سولفات را به جای اکسیژن «تنفس» می‌کنند. آنها از ترکیبات معدنی یا هیدروژن ملکولی به عنوان منبع انرژی استفاده می‌کنند و از گوگرد به عنوان پذیرنده الکترون استفاده کرد و گوگردهای اکسید را می‌کاهند تا به سولفید تبدیل شوند (به‌طور معمول هیدروژن سولفید). آنها می‌توانند روی گروه‌های دیگر گوگردهای اکسید شده مانند تیوسولفات، تیونات، پلی‌سولفیدها و سولفیت‌ها رشد کنند. هیدروژن سولفید ساخته شده توسط این باکتری‌ها باعث به وجود آمدنباد شکم می‌شود.
گوگرد جذب شده توسطگیاهان که آن را به شکل سولفات از طریق ریشه از خاک جذب می‌کنند. سولفات به سولفید کاهیده می‌شود و سپس درسیستئین و دیگر ترکیبات آلی گوگرددار گنجانده می‌شود.[۳۲]
عنصر گوگرد در طبیعت به صورت طبیعی و خالص، یا به صورت ترکیبات سولفید و سولفات همراه با دیگر عناصر فلزی و نافلزی یافت می‌شود. گوگرد سرد و خالص، زرد رنگ می‌باشد ولی بیشتر به سبب حرارت بالا یا ناخالصی‌ها تغییر رنگ می‌دهد. بنا بهسیستم تبلور، این نوع گوگرد به صورت گوگرد آلفا (رومبیک یا اکتاهدرال) گوگرد بتا (مونوکلینیک یا منشوری)، گوگرد گاما (پلاستیک) و گوگرد بی‌شکل (کلوئیدی) می‌باشد.
گوگرد درسنگ‌های آسمانی، در مجاورت چشمه‌های جوشان و همچنینآتش‌فشانها[۳۴] و مخروطهای آتشفشانی یا به صورت رگه‌های گوگردی در داخل سنگ‌های آتشفشانی یافت می‌شود.
کانسار گوگرد به رنگ زرد با خاستگاه آتشفشانی - دریاچه کوه آتشفشان Kawah Ijen درجاوهاندونزی
گوگرد به صورت ترکیبی همراه با دیگر عناصر به صورتسولفید (مانند:پیریتPyrite)[۳۶][۳۷]یافت می‌شود. گوگرد در این کانسارها، از کانی‌های آهنی همراه باپیریت وپیروتیت بدست می‌آید. همچنین در کانسارهای رسوبی آهن لایه‌ای که دارای زون سولفیدی می‌باشند، گوگرد یافت می‌شود.
کانسارهای سولفورهای فلزی غیر آهنی:
گوگرد همراه با کانی‌های سولفوره ماننداسفالریت[۳۸] بازیابی می‌شود.
کانسارهای سولفاتی:
از بزرگ‌ترین منابع گوگرد به‌شمار می‌روند. گوگرد در این نوع کانسارهای همراه با مواد معدنی مانندگچ(CaSO4·2H2O)[۳۹] وانیدریت است. همچنین همراه باسولفاتباریوم[۴۰] یافت می‌شود.
پودر گوگرد
گاز طبیعی و نفت:
مهم‌ترین ذخایر گوگرد در جهان امروز به‌شمار می‌آیند. از این منابع،گاز طبیعی به همراهگاز ترش یاسولفید هیدروژن گازی (H2S) استخراج شده و گوگرد آزاد به عنوان محصول همراه بازیابی می‌گردد. گوگرد همچنین درنفت خام[۴۱][۴۲] وگازهای طبیعی[۴۳][۴۴] وجود دارد. از جهتی دیگر نکته شایان ذکر در مورد وجود ترکیبات گوگرددار در مواد نفتی قابلیتخورندگی آنها و صدمه زدن به تجهیزات توزیع است.[۴۵]
این عنصر در مقادیر کم نیز اززغال سنگ ونفت که در هنگام سوختن دی‌اکسید گوگرد تولید می‌کنند بدست می‌آید.[۴۶]استانداردهای سوختی به صورت فزاینده‌ای به گوگرد برای استخراجسوختهای فسیلی نیاز دارند، لیکن دی‌اکسید گوگرد با قطرات آب ترکیب شده و باعث به وجود آمدباران اسیدی می‌شود.[۴۷]
بیشتر کانسارهای گوگرد ایران به صورت ترکیب با گازهای ترش و منابع نفتی همراه‌است که امروزه از این منابع مقادیر نسبتاً زیادی گوگرد تولید و صادر می‌گردد.
از مهم‌ترین کانسارهای دگرگونی گوگرد در ایران می‌توان به کانسار بستانه در غرببندر لنگه (ذخیره ۵۰۰ هزار تن)، کانسار خمیر در شمال غرببندر خمیر (ذخیره ۴۰۰ هزار تن)، کانسار دستکده در پایانه غربیجزیره قشم (ذخیره ۲۵ هزار تن)، کانسار لاتیدان در غرببندرعباس (ذخیره ۶ هزار تن)، کانسار غرب بندرعباس (ذخیره ۱۲۰ هزار تن) و کانساردلازیان در جنوب شرقسمنان (ذخیره ۱ میلیون تن) اشاره نمود.
تعداد کانسارهای معدنی گوگرد ایران حدود ۵۰ واحد است که از این تعداد فقط معدن دلازیان (پیوند کشت زرند) در سمنان با بالاترین خلوص جهت کشاورزی ارگانیک فعال می‌باشد. ذخیره اعلام شده این معادن حدود ۵٬۷ میلیون تن می‌باشد.[۵۰]
گوگرد به صورت آزاد و به صورت ترکیبی موارد مصرف بسیاری دارد ولی بیشترین کاربرد آن برای ساخت ترکیبات شیمیایی و فراورده‌های میانی در چرخه صنعت است. بیشترین مصرف گوگرد در سال‌های پیشین در صنایعکشاورزی و تهیه کودهای فسفاتیک بوده‌است چراکه گوگرد یکی از عناصر مهم برای گیاه است و بعد از ازت، فسفر و پتاسیم چهارمین عنصر ضروری گیاه به‌شمار می‌آید و در ساختار پروتئین‌های گیاه شرکت دارد و برای عملکرد آنزیم‌ها دارای اهمیت فراوانی است. گوگرد در گیاهان به صورت سولفات جذب می‌شود و این سولفات در ساختمان دو آمینواسید مهم متیونین و سیستئین وجود دارد.[۵۱]
گوگرد یکی از اجزایباروت می‌باشد. همچنین گوگرد برایجوشکاری لاستیک به کار می‌رود.[۳] گوگرد به عنوان ماده از بین برندهقارچ و همچنین ضدعفونی‌کننده وکود به کار می‌رود گوگرد برای تهیهاسید سولفوریک نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.[۵۲][۵۳] گوگرد همچنین برای ساختن چندین نوع کاغذ، ماده سفیدکننده و به عنوانعایقالکتریکی مورد استفاده‌است.
ترکیبات گوگرد بسیارسمی است، برای مثال مقدار کمیسولفید هیدروژن می‌تواندمتابولیسم بدن را دگرگون کند اما مقادیر بیشتر آن می‌تواند به سرعت باعثمرگ از راه فلج تنفسی شود. سولفید هیدروژن با سرعت حس بویایی را از بین می‌برد. دی‌اکسید گوگرد آلوده‌کننده مهمجوی می‌باشد.[۵۴][۵۵] این عنصر برای استفاده‌های صنعتی مانند تولید (H2SO4)اسید سولفوریک برایباتریها تولید باروت و حرارت دادن لاستیک تولید می‌شود. گوگرد در فرایند تولید کودهای فسفاتی به عنوان ماده ضدقارچ عمل می‌کند. سولفاتها در کاغذهای شستشو و خشک‌بار نیز کاربرد دارند. همچنین گوگرد در ساختکبریت و در آتش‌بازی نیز به‌کار گرفته می‌شود. تیوسولفات آمونیوم یاسدیم به عنوان عامل ثابت‌کننده درعکاسی کاربرد دارد. سولفات منیزیم می‌تواند به عنوان ماده ضد خشکی و ملین که یک مکملمنیزیم گیاهی است به کار گرفته شود.[۳]
گوگرد قسمتی از هر سلول زنده است و در سنتزآمینو اسیدهایی مثلسیستئین ومتیونین،کلروفیل و به طورکلی پروتئین‌ها و همچنین ویتامین‌ها شرکت دارد. اهمیت گوگرد در فرآیند فتوسنتز و افزایش مقاومت گیاه در فصل سرما شناخته شده است. محصولات کشاورزی نیازمند کودنیتروژن، باید به مقدار کافی گوگرد در اختیار داشته باشند تا بتوانند نیتروژن مورد نیاز خود را جذب نمایند. کیفیت و راندمان محصولات کشاورزی ازجملهعلوفه،غلات و محصولات کشاورزی فیبردار با بکار بردن کودهای گوگردی به مقدار قابل توجهی افزایش یافته است .[۵۶][۵۷]
در سال‌های اخیر علائم کمبود گوگرد در گیاهان بیشتر مشاهده شده است، علائم کمبود گوگرد شبیه علائم کمبود نیتروژن ظاهر می‌شود. چون گوگرد عنصر متحرکی نیست که از برگ‌های پیرتر گیاه به سمت برگ‌های جوان برود بنابراین زردی از برگ‌های جوان‌تر شروع‌شده و به برگ‌های مسن‌تر سرایت می‌کند.،
از اثرات کمبود گوگرد می‌توان به تجمع ازت غیر پروتئینی در گیاه اشاره کرد که مصرف آن برای حیوانات نشخوار زیان‌آور است و تجمع نیترات ناشی از کمبود گوگرد در گیاهان برای حیوانات سمی است. شکل قابل‌استفاده گوگرد توسط گیاهان به‌صورت یون سولفات است از این رو اگر گوگرد عنصری استفاده شود برای تبدیل آن به سولفات باید شرایط اکسیداسیون در خاک مهیا باشد. ازجمله این شرایط رطوبت، ماده آلی، دمای ایدئال، سطح تماس و وجود میکروارگانیسم‌های اکسیدکننده گوگرد (تیوباسیلوس) هست.[۵۶]
بر حسب نوع کانسارها، گوگرد را هم بهروش روباز و همزیرزمینی می‌توان بدست آورد. روش‌هایاستخراج وکانه آرایی گوگرد با دیگر مواد معدنی تفاوت دارد و روش و تکنولوژی مخصوص به خود را دارد.
در کانسارهای گوگرد طبیعی (آزاد) از روش‌هایمعدنکاری سنتی جهت استخراج اینماده معدنی استفاده می‌شود.
استخراج گوگرد ازگنبدهای نمکی بیشتر باروش فراش (Frasch Process) انجام می‌گیرد. در این روش آب داغ را از طریق چاه به بخش گوگرد دار تزریق می‌کنند، سپس گوگرد به صورت مایع از داخل زمین به خارج رانده می‌شود.[۵۸]
در مرحله فرآوری گوگرد، با استفاده از روش‌های مختلفپرعیارسازی (تغلیظ) اقدام به غنی سازی ماده معدنی می‌نمایند. این روش‌ها شامل موارد زیر است:
گوگرد عنصری حیاتی است که در بخش‌های کشاورزی و صنعت در تمامی کشورهای جهان مصارف گوناگون دارد. ۱۲ کشور عمده مصرف‌کننده (به ترتیب مقدار مصرف) عبارت‌اند از: ایالات متحده، جمهوری خلق چین،مراکش، روسیه،هندوستان،برزیل،تونس، کانادا، ژاپن، مکزیک، آلمان واسترالیا که در جمع در برگیرنده ۷۰ درصد میانگین جهانی مصرف گوگرد در سه سال گذشته بوده‌اند. ایران با مصرف ۲۷۶ هزار تن گوگرد در سال ۱۳۸۱ در رده ۲۱ فهرست کشورهای مصرف‌کننده گوگرد قرار داشت. تا سال ۲۰۰۶ بیش از ۶۵ درصد (معادل ۲/۸ میلیون تن) به گوگرد مازاد بر مصرف در منطقهخاورمیانه افزوده شده‌است.
↑۱۲٫۰۱۲٫۱خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب<ref> غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نامinorganic وارد نشده است. (صفحهٔراهنما را مطالعه کنید.).
↑Steudel, Ralf; Eckert, Bodo (2003). "Solid Sulfur Allotropes Sulfur Allotropes".Topics in Current Chemistry. Topics in Current Chemistry.230: 1–80.doi:10.1007/b12110.ISBN978-3-540-40191-9.
↑Tebbe, Fred N.; Wasserman, E.; Peet, William G.; Vatvars, Arturs; Hayman, Alan C. (1982). "Composition of Elemental Sulfur in Solution: Equilibrium ofS 6, S7, and S8 at Ambient Temperatures".Journal of the American Chemical Society.104 (18): 4971–4972.doi:10.1021/ja00382a050.
↑Meyer, Beat (1964). "Solid Allotropes of Sulfur".Chemical Reviews.64 (4): 429–451.doi:10.1021/cr60230a004.
↑«انجمن درمان‌گران ایران». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلیپارامتر|پیوند بایگانی= نیاز به وارد کردن|پیوند= دارد (کمک) در ۷ مه ۲۰۱۲.پارامتر|پیوند= ناموجود یا خالی (کمک)
↑علیرضا طالبیان. «آیا زبانتان را مسواک زده‌اید؟ - از سایت رسمی شرکت خوش‌بو». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلیپارامتر|پیوند بایگانی= نیاز به وارد کردن|پیوند= دارد (کمک) در ۷ مه ۲۰۱۲.پارامتر|پیوند= ناموجود یا خالی (کمک)
↑دانشنامه رشد.«آنالیز نفت خام». بایگانی‌شده ازاصلی در ۱۰ فوریه ۲۰۰۹. دریافت‌شده در۱۸ سپتامبر ۲۰۰۸.
↑مهندسان شیمی ایران.«شیمی نفت». بایگانی‌شده ازاصلی در ۷ مه ۲۰۱۲. دریافت‌شده در۱۷ سپتامبر ۲۰۰۸.
↑دانشنامه رشد.«گاز طبیعی». بایگانی‌شده ازاصلی در ۲۹ سپتامبر ۲۰۰۸. دریافت‌شده در۱۸ سپتامبر ۲۰۰۸.
↑احمدرضا ربانی - محمد یونسی. «بررسی منشأ سولفید هیدروژن در مخازن گاز طبیعی ایران». بایگانی‌شده از روی نسخه اصلیپارامتر|پیوند بایگانی= نیاز به وارد کردن|پیوند= دارد (کمک) در ۷ مه ۲۰۱۲.پارامتر|پیوند= ناموجود یا خالی (کمک)
_NIST_ASD_emission_spectrum.png)
.svg)
