 دیباچهٔ گلستان سعدی: «منت خدای را عزوجل که طاعتش موجبِ قُربت است و به شُکراَندَرَش مزیدِ نعمت، هر نَفَسی که فرومی‌رود مُمِدِ حیات است و چون برون می‌آید، مُفرحِ ذات؛ پس در هر نَفَس دو نعمت موجود است و بر هر نعمت، شُکری واجب» | |
| نویسنده(ها) | سعدی |
|---|---|
| کشور | ایران |
| زبان | زبان فارسی |
| گونه(های) ادبی | شعر:نظم ونثر |
تاریخ نشر | ۶۵۶ هجری (۱۲۵۸ میلادی) |
| ازسلسله مقالات دربارهٔ |
 |
|---|
| سرگذشت • سالِ تولّد |
| آثار |
| بوستان • گلستان • غزلیات • کلیات • مفردات • هزلیات |
| دیگر |
|
گلستان نوشتهٔشاعر ونویسندهٔ پرآوازهایرانیسعدی شیرازی است. به باور بسیاری، گلستان سعدی تأثیرگذارترین کتابِنثر در ادبیات فارسی‌است.[۱]
استفاده ازنثر موزون و مسجع در منشیان و نویسندگان پیش ازسعدی، به خصوص از قرن پنجم هجری به بعد بسیار متداول شده بود. در قرن ششم و هفتم هجری، نوشتن پرتکلف و تصنعی نشانه‌ای از دانش نویسنده به‌شمار می‌رفت. بارزترین نمونهٔ ایننثر،مقامات حمیدی است که در سال ۵۵۱ هجری نوشته شده و مورد تمجید بسیاری از شعرا و ادبای آن دوران مانندانوری،نظامی عروضی وسعدالدین وراوینی قرار گرفته است.[۲]
سعدی، هنگامِ نگارشِ گلستان را سالِ۶۵۶ هجری (۱۲۵۸ میلادی) می‌شمارد.[۳]
| در این مدت که ما را وقت خوش بود | ز هجرت ششصد و پنجاه و شش بود |
سعدی نگارش کتابگلستان را کمتر از یک سال بعد از تدوینبوستان، دراول اردیبهشت سال۶۵۶ هجری شروع کرد و «هنوز از گلِ بوستان بَقیّتی موجود بود» که نگارش آن را به پایان رساند؛ بنابراین کتابگلستان در مدت پنج یا شش ماه نوشته شد که -به نظرمحمدعلی همایون کاتوزیان، منتقد ادبی- شبیه به معجزه است. او با توجه به شواهدی در گلستان، معتقد است که سعدی پس از نگارشبوستان دچار نوعیافسردگی شد و با این فکر که عمر خود را به بطالت گذرانده و به ایام پیری رسیده است، دست از کار کشید. اما دوست یا دوستانی او را به نوشتن کتاب جدیدی مصمم کردند. نگارش کتاب گلستان در این مدت کوتاه، می‌تواند نشانی از فرح و انبساطی باشد که پس از یک دوره افسردگی -موقتاً- در وی بروز می‌کند.[۴]
سعدی این کتاب را بهسعدبن ابوبکر زنگی،ولیعهد جوانفارس تقدیم و ابراز امیدواری کرد که مورد پسند وی واقع شود. در دیباچه چنین گوید:[۵]
| امید هست که روی ملال درنکشد | از این سخن که گلستان نه جای دل تنگی است | |
| علی‌الخصوص که دیباچه همایونش | به نام سعد ابوبکر سعد بن زنگی است |
با این حال،سعدی تا سال‌ها پس از این تاریخ (دست کم بیست تا سی سال) همچنان به سرودن اشعار مشغول بوده و این تئوری مطرح است که احتمالاً در این دوران، آثار گذشته خود از جملهگلستان را بازبینی و اصلاح می‌کرده است.[۶]
_LACMA_M.79.9.12.jpg)
قدیمی‌تریننسخه خطی به جا مانده ازگلستان سعدی، نسخه‌ایتذهیب‌کاری شده ازیاقوت مستعصمی است که به سال ۶۶۸ هجری بازمی‌گردد. در این سال،سعدی هنوز در قید حیات بود، اما از آنجا که اطلاعات شناسنامه‌ای این نسخه خوانا نیست، به‌عنوان یک نسخه معتبر مورد توجه محققان قرار نگرفته است.[۶]
مقدمهٔ گلستان در مجموعه‌ای شامل چند کتاب کوچک خطی محفوظ درکتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی به شمارهٔ ۵۴۵ حکمت و کلام، به خط احمدبن محمد حاجی کاموسی به تاریخ محرم ۷۰۰ ه.ق[۷]
نسخهٔ خطی قدیمی دیگری ازکلیات سعدی، معروف بهنسخهٔلرد گرینوی به سال ۷۲۰ هجری برمی‌گردد. این نسخه پیشتر درلندن نگهداری می‌شده، اما امروز در کتابخانهبنیاد بودمر درژنو قرار دارد.غلامحسین یوسفی در تصحیحبوستان وگلستان از آن به‌عنوان نسخه اساس استفاده کرده است.[۸][۹]
علی بن احمد بن ابی بکر بیستون از جمله مشهورترین گردآورندگانکلیات سعدی است که یک بار در سال ۷۲۶ و بار دوم در سال ۷۳۴ هجری به این کار مبادرت نمود.[۶][۱۰] در این نسخه،گلستان در ابتدای کتابکلیات قرار گرفته است و هرچند که بعدها در نسخه ای که برایاکبر شاه، یکی ازامپراتوران گورکانی درهند آماده شد،بوستان قبل ازگلستان آمد،[۶] اما ترتیب قرار گرفتن فصول مختلفکلیات سعدی در بیشتر نسخه‌های بعدی، کم و بیش از همین نسخه اقتباس شده است.[۱۰]
نسخه خطی کتابخانهٔ ملی پاریس به شمارهٔ 869.Supplement Pers- که سابقأ پیش از انقلاب فرانسه در ۱۷۸۹ م. در کتابخانهٔدانشگاه سوربُن موجود بوده است- و تاریخ تحریر آن روز یکشنبه از ماه شعبان سال ۷۳۰ ه.ق است.[۱۱]
نسخه خطی قدیمی دیگری که ازکلیات سعدی موجود است، در سال ۷۶۶ هجری به خطمحمد بن عبداللطیف عقاقیری، از شاگردان با واسطهسعدی و به‌فاصله حدوداً ۷۰ سال پس از درگذشت وی نوشته شده است. این نسخه، قدیمی‌ترین نسخه ازکلیات سعدی درگنجینه کتب خطی کتابخانه مرکزیآستان قدس رضوی است.[۱۲] تقریباً به همین قدمت، نسخه خطی دیگری ازکلیات سعدی در سال ۷۷۰ هجری به دستورتورانشاه و به خطحسن الحافظ نوشته‌شد که در مرکز میکروفیلمدهلی نو نگهداری می‌شود.[۱۳]
تاکنون نسخه‌های تصحیح‌شده متعددی ازگلستان — چه به‌صورت مستقل و چه در قالبکلیات سعدی — آماده و منتشر شده است. اولین کتاب تصحیح‌شدهگلستان در سال ۱۳۱۰ توسطعبدالعظیم قریب آماده و منتشر شد. اولین نسخه تصحیح‌شدهکلیات سعدی نیز در سال ۱۳۱۶ توسطمحمدعلی فروغی منتشر گردید که تا سال‌ها به‌عنوان مهم‌ترین منبع ارجاع به آثارسعدی محسوب می‌شد. بعداً، نسخه‌های دیگر از این کتاب توسط محققان دیگر از جملهسعید نفیسی،محمدجواد مشکور،خلیل خطیب رهبر وبهاءالدین خرمشاهی تصحیح شد. اما معتبرترین نسخهگلستان به تصحیحغلامحسین یوسفی است که مبنای آن هفدهنسخه خطی و نسخه‌های چاپی معتبر بود. با این حال، این تصحیح نیز نظرات همه منتقدان را برآورده نکرد و بعد از آن دست کم یک نسخه تصحیح‌شده دیگر ازکلیات سعدی در سال ۱۳۷۵ توسط بهاءالدین خرمشاهی عرضه گردید.[۶]
نخستین نسخه چاپی ازگلستان در سال ۱۶۵۱میلادی درآمستردام و بهزبان لاتین توسط جنتیوس (Gentius) منتشر شد.[۶][۱۴] با این حال، تا اوایل قرن نوزدهم میلادی که نسخه‌هایی ازکلیات درکلکتهٔ هند منتشر شد، خبری از چاپگلستان یاکلیات سعدی درکشورهای اسلامی نبود. کتابگلستان یکی از نخستین کتاب‌های فارسی است که با استفاده ازماشین چاپ منتشر شده است. این کتاب نخستین بار در سال ۱۸۲۴ میلادی درتبریز و بعد از آن در سال ۱۸۴۷ درتهران به چاپ رسید. در این سده همچنین نسخه‌هایی از گلستان دراستانبول،قاهره،پاریس،لایپزیک،برلین،انگلستان و بیش از صد مرتبه درهندوستان چاپ شد.[۶]
درامپراتوری عثمانی، علاوه بر شرح‌ها، دست کم هفت ترجمهٔترکی ازگلستان انجام شده که قدیمی‌ترین آن‌ها مربوط به سال ۱۳۹۱ میلادی می‌باشد.[۶]
نخستین ترجمهٔ گلستان بهزبان‌های غربی در سال ۱۶۳۴ میلادی انجام شد. در این سال،آندره دوریه گلستان را به‌صورت ناقص بهفرانسوی ترجمه کرد.[۶] مطابق فهرست مندرج در کتابکتابشناسی ادبیات فارسی در زبان فرانسه، این کتاب تاکنون نُه بار به‌طور کامل به زبان فرانسه ترجمه شده است. معروف‌ترین مترجمان آن عبارتند ازنیکول سِمله (بهفرانسوی:N.Sémelet)،شارل دفرمری (بهفرانسوی:Ch. Defrémery)،فرانتس توسن (بهفرانسوی:Franz Toussaint)،عمر علی شاه (بهفرانسوی:Omar Ali Shah) وژاک موریس گودن (بهفرانسوی:J. -M. Gaudin).[۱۵]
در سال ۱۶۵۱میلادی، ترجمهلاتین ازگلستان منتشر شد. این ترجمه توسط جرج جنتیوس (Georgius Gentius) انجام شد.[۶]
در سال۱۶۵۴،آدام اولئاریوس کهزبان فارسی را درایران آموخته بود، به کمک یک ایرانی به نامحق‌وردی، ترجمهٔ کاملی ازگلستان را بهزبان آلمانی منتشر کرد.[۶][۱۶] پس از آن،فریدریش روکرت نیز در سال ۱۸۴۷ میلادی این کتاب را به‌صورت منظوم بهآلمانی ترجمه کرد. اما ترجمه او نیم قرن بعد؛ یعنی در سال ۱۸۹۵ منتشر شد.[نیازمند منبع]
نخستین ترجمهٔ کامل ازگلستان بهزبان انگلیسی، از آنِسر ریچارد فرانسیس برتون است در سال ۱۸۸۸ میلادی. اما قبل از آن ترجمه‌های آزادی از بخش‌هایی ازگلستان به انگلیسی صورت گرفته بود که نخستینِ آن‌ها به قلمِاستفان سولیوان (Stephen Sullivan) در سال ۱۷۷۴ انجام شد. پس از آنفرانسیس گلادوین وجیمز راس نیز ترجمه ای آزاد از آن به زبان انگلیسی منتشر نمودند.جیمز راس برای این ترجمه از نسخهٔ لاتین کتاب با نامِGentius استفاده کرد. در سال ۱۸۴۳رالف امرسون، شاعر آمریکایی یک نسخه ترجمه شده از گلستان با توجه به ادبیات آمریکایی تهیه کرد و آن را یکی ازکتابهای مقدس قلمداد کرد.[۶]
علاوه بر این، گلستان در قرن نوزدهم چندین بار به زبان‌هایهندی،اردو،عربی،لهستانی،چکی،روسی،پرونسی ورومانیایی ترجمه شد.[۶]
این کتاب بهنثر آهنگین و آمیخته بانظم و در هشت فصل (اصطلاحاً هشت باب) نوشته شده است. هشت بابگلستان عبارتند از: «سیرت پادشاهان»، «اخلاق درویشان»، «فضیلت قناعت»، «فوائد خاموشی»، «عشق و جوانی»، «ضعف و پیری»، «تأثیر تربیت»، و «آداب صحبت».گلستان یکی از تأثیرگذارترین کتاب‌های نثر درادبیات فارسی است.[۱۷]
این کتاب، مجموعه‌ای از حکایت‌های مستقل و حاوی اندرزها و جمله‌های قصار است. اما هنر داستان‌گویی وایجاز نگارنده، مانع از آن می‌شود که وجه تعلیمی آن باعث ملالت خواننده شود. سعدی درگلستان، از پرداختن بهتاریخ‌نگاری وتذکره‌نویسی پرهیز می‌کند و صرفاً به بیان امور مربوط به زندگی و منش اشخاص می‌پردازد.[۱۸] کتابگلستان را می‌توان گزارش سعدی از جامعه زمان خود دانست، که در آن اوضاع فرهنگی و اجتماعی مردم به صورت واقعی به تصویر کشیده شده است.[۱۹]
حکایت‌هایگلستان، فراخور موضوع، کوتاه یا بلند می‌شود. در برخی از حکایت‌ها شخصیت‌های خیالی یا واقعی ثالثی وجود دارند و ایفای نقش می‌کنند؛ اما در برخی از حکایت‌ها، نگارنده حاضر و ناظر است. برخی از این رخدادها، رخدادهای واقعی زندگی او و برخی نیز صرفاً رخدادهای تخیلی است.[۲۰]
سعدی در دیباچهٔ کتاب، چراییِ نگارشِ آن و زمانِ نگارش را با گفتاری فاخر، شیرین، و روان بازگو می‌کند. او در دیباچه، کتابِگلستان را «گلستانی راستین» می‌شمارد که سرما و گرمایِ روزگار بر آن تأثیری ندارد و چنین می‌گوید:
برای نُزهَتِ ناظران و فُسحَتِ حاضران، کتابِ گلستانی توانم تصنیف کردن، که بادِخزان را بر ورقِ او دستِ تَطاوُل نباشد و گردشِ زمان، عیشِرَبیعش را به طَیشِخَریف مبدّل نکند.
| به چه کار آیدت ز گُل طَبَقی | از گلستانِ من ببَر ورقی | |
| گُل همین پنج روز و شش باشد | وین گلستان همیشه خوش باشد |
در بررسی سبکگلستان، نخستین ویژگی قابل توجه، آهنگین بودن و موسیقی کلام است. دلیل این آهنگین بودن را برخی از پژوهشگران، «موزون بودن» پاره‌های جمله‌ها دانسته‌اند؛ مثلاًمحمدتقی بهار در کتابسبک‌شناسی نوشته است که با پس و پیش‌کردن بعضی از کلمه‌ها وفعل‌ها درگلستان می‌توانمصراع‌های شعری استخراج کرد. همچنینجلال‌الدین همایی معتقد است که سعدی کلمات خود را طوری انتخاب کرده است که ترکیب آن‌ها، طنین موسیقی ایجاد می‌کند و در اثر همین خاصیت، از جمله‌های نثرش، مصراع‌های شعر باوزن عروضی استخراج می‌شود.ضیاء موحد معتقد است که سعدی با توالی هجاهای بلند و کوتاه –که الزاماً منطبق بر وزن‌های عروضی نیستند– و با کوتاه و بلند کردن جمله‌ها، باعث آهنگین شدنگلستان شده است.[۲۱]
پس از سعدی، گلستان تأثیر قابل توجهی بر ادبیات فارسی گذاشت و آثار متعددی با تأثیرپذیری از شکل و فرم گلستان (حکایات پندآموز در قالبنثر مسجع آمیخته بانظم) یا تأثیرپذیری از موضوع و محتوای گلستان خلق شد. دست کم ۶۴ اثر که به تقلید از گلستان نگاشته شده، فهرست شده است. برخی از مهم‌ترین این آثار عبارتند از:[۲۳]
_by_Sa%2527di.jpg)
_by_Sa%2527di%3b_verso-_the_Prophet_and_the_Persian_physician%3b_recto-_te..._-_Google_Art_Project.jpg)
در میان متون از ویکینبشته| آثار و کتاب‌ها | | ||||
|---|---|---|---|---|---|
| شعرها | |||||
| نهادها | |||||
| اماکن | |||||
| سعدی‌شناسی | |||||
| سعدی پژوهان |
| ||||
| افراد مرتبط | |||||
| فیلم و موسیقی | |||||
| یادمان | |||||
