| دودمان کوتیان | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کلی | |
| نام قوم | کوتیان |
| نام‌های دیگر | گوتی، گوتیان، گوتیوم |
| نخستین پیشوا | اریدو پیزیر |
| آخرین پیشوا | تیریگان |
| پیشوایان دیگر | ایم‌تا، سارلاگاب، یارلاگاش، الولومس، اینگه‌سائوش |
| محل حکمرانی | آذربایجان |
| سایر اطلاعات | |
| شناخته شده | به استناد برخی گزارش‌های مورخان باستان:زرتشت نخستین پادشاه کوتیان[نیازمند منبع] |
| دوران | از ۲۲۰۲ تا ۲۱۰۸ پ.م. |
| دیرینگی | نیمه دوم هزاره سوم پ.م. |
| محل مجسمه | موزه متروپولیتن آمریکا |
| وبگاه | سایت مجسمه |
کوتی در هزارهٔ سوم و دوم پیش از میلاد معنی و مفهوم داشته‌است و به گروه قومی معینی اطلاق می‌شده که درآذربایجان کنونی ایران زندگی می‌کردند و بعدها در هزارهٔ یکم پیش از میلاد همهٔ اورارتوئیان و مردمماننا وماد را، کوتی می‌نامیده‌اند؛ و اراضی پیراموندریاچه ارومیه و کرانه غربی و جنوب غربیدریای مازندران و نواحیکردستان ایران وآسیای صغیر وآسیای مقدم و شمال عراق (اقلیم کردستان) محل سکونت این کوتیان بشمار می‌رفت.
بنابر پژوهش‌های دو زبان‌شناس برجسته به نام‌های «تاماز گامکرلیدزه» و «ویاچسلاو ایوانف»، زبان گوتی‌ها (یا همان کوتی‌ها) به گروهزبان‌های هندواروپایی تعلق داشته و نزدیکی بسیاری به یکی اززبان‌های ایرانی شرقی یعنیزبان تخاری داشته‌است.[۱]والتر هنینگ دانشمند زبان‌شناس برجسته آمریکایی که پژوهش‌های بسیاری را در رابطه با گروه‌هایزبان تخاری داشته‌است، نام گوتی را با نام «کوچا» یکی از شهرهای تخاری مقایسه کرد.[۲] «کوچا» شهری درحوضه تاریم بوده که امروزه درسین کیانگ کنونی در شمال غرب چین واقع می‌باشد و در سده دوم پیش از میلاد مسکن قبایلهندواروپایی زبانیوئه چی (یا یوئه ژی) بوده‌است. امروزه در منطقه «حوضه تاریم» گروهی از مردمانایرانی‌تبار موسوم بهتاجیک‌های چین که گویشورزبان‌های ایرانی شرقی چونزبان سریکالی وزبان وخی هستند و همچنین دسته‌هایی از ترکاناویغور زندگی می‌کنند.
کوتیان در قرن - ۲۳ پ.م. - و زمان سلطنتنارام‌سین پادشاهاکد در صحنهٔ تاریخ پدیدار شدند. کوتیان در آن زمان نارام‌سین نوهٔسارگون بزرگ را که در آن روزگاران سراسر میانرودان را تا کوهپایه‌هایزاگرس وارمنستان و جبالتوروس درآسیای صغیر زیر فرمان داشت، مغلوب ساختند.
در قرن سیزدهم پیش از میلادشلمنسر یکم نیز از پیروزی خویش بر کوتیان سخن می‌گوید[۳] به موجب کتیبهٔ وی کوتیان در اراضی بیناورارتو[۴] و کوت‌موخی[۵] مستقر بودند؛ بنابراین در آن زمان درّه بختان جزو سرزمین ایشان بوده‌است. بعدها، در هزارهٔ اول پیش از میلاد، آشوریان تمام قبایل ساکن شمال و مشرق سرزمین آشور و از آن جمله اورارتوئیان را بلا استثناءکوتی می‌نامیدند؛ ولی در کتیبه‌های شاهان قرن‌های چهاردهم و سیزدهم پ.م. کوتیان به حد کافی ازاورارتوییان (اوروآتری)،هوریان (شوباریان)،[۶]لولوبیان وکاسیان و غیره مشخص بوده‌اند.
نخستین شکست بزرگی که از طرف کوتیان بهاکدیان وارد شد در زماننارام‌سین بود. در آن روزگارانانریدا وزیر پیشوای کوتیان گویا موقتاً مراکز اصلی میانرودان را تصرف کرد. به نظر می‌رسد که نارام‌سین در پیکار کشته شد سپس در طی فرمانرواییشارکالی‌شاری و چند تن از سران کوتی به نام ایم‌تا، اینگه‌شائوش، سارلاگاب، یارلاگاش و الولومس دوام داشت. گرچه سارلاگاب اسیر شد ولی الولومس و جانشینان او ظاهراً موفق شدند سلطهٔ کوتیان را به‌طور قطعی برمیان‌رودان مستقر سازند.یاکوب‌سن سومرشناس دانمارکی حدس می‌زند که انریداوزیر پیشوای کوتیان پس از غلبه بر نارام‌سین، توانست در اعماق میانرودان نفوذ کند ونیپور شهر مقدسسومریان را متصرف شود و در آنجا کتیبه‌ای را که منشیان اکدی برای وی تحریر کردند، بر پا سازد.
نام انریداوزیر درفهرست شاهان کوتی میانرودان نیامده است و وی در لوح خویش به تقلید ازنارام‌سین خویشتن را به لقب شاه چهار کشور جهان می‌خواند.[۷] بدین سبب یاکوب‌سن وی را به دوران نارام‌سین مربوط می‌سازد.
اوتوهنگال (یا اوتوخگال) پادشاه شهراوروک و دشمن بی‌رحم کوتیان بعدها در کتیبهٔ خویش کوتیان را مارهای گزندهٔ کوهستان، و متجاوز به حریم خدایان می‌نامد که سلطنت سومریان را به کوهستان منتقل کرده و سراسرسومر را با کینه و دشمنی آکنده. زن را از شوهر و فرزندان را از والدین ربوده خصومت و تجاوز و ستم را در کشور رواج داده‌اند.
اوتوخگال قدرت کوتیان را برانداخت. دو المثنای رونوشت کتیبهٔ منظوم وی از جنگ او با کوتیان حکایت دارد. عصیان و خروج اوتوخگال به زمان تغییر و تبدیل شاهان کوتی موکول گشته بود. طبق روایات قدیمی که در فهرست شاهان سومری منعکس شده آخرین فرمانفرمای کوتی به نامتیریگان فقط چهل روز سلطنت کرد. سیاست شاهان کوتی مردم سومر را سخت خشمناک ساخته بود و اوتوخگال مورد پشتیبانی عموم مردم بود. لشکریان اوتوهنگال با روح مبارزه‌جویی علیه ستمگران بیگانه مجهز بودند. در طی نبردی که به سال ۲۱۰۹ پیش از میلاد درگرفت اوتوهنگال پیروزی آسانی به دست آورد. تیریگان از عرصهٔ پیکار گریخت و کوشید در دهکدهٔدوبروم پنهان گردد ولی مردم او را تسلیم اوتوخگال کردند و اعدام شد.
مقداری آثار هنری منسوب به کوتیان در دست است که می‌توان به دوران فرمانفرمایی کوتیان درمیان‌رودان مربوط دانست. بلاشک در میان آثار مزبور مجسمهلاگاشی مربوط به دورانگودئا مقام نخستین را اشغال می‌کند؛ ولی بررسی و بازید آثار سومری و اکدی جزوِ این مقاله نیست. فقط آثار مربوط به سرزمین کوتیان بررسی می‌شود.
بی‌شک سر مفرغی که تصادفاً نزدیکهمدان در سرزمینماد یافت شده میان آثار مزبور مقام اول را دارا می‌باشد. به ظن غالب مجسمهٔ مزبور که به حدس ما تصویر یکی از شاهان کوتی است از زیر دست یکی از استادان اکدی یا ایلامی درآمده یا کار استادی است که به سبکاکدی آشنا بوده‌است؛ زیرا حاکی از سنت هنری متکامل و طولانی می‌باشد. به نظر محققان این اثر مقام مشخصی را در میان مجسمه‌های میانرودان در نیمهٔ دوّم هزارهٔ سوم پ. م اشغال می‌کند.
این مجسمه، مردی ریشو را نشان می‌دهد از حیث ظاهر قومی به مردمی می‌ماند که اکنون نیز در کوه‌هایزاگرس زندگی می‌کنند. بر سر او دستاری (عمامه) استوار نهاده شده‌است که اندکی با دستارایلامیان مشابهت دارد و از زیر آن یک دسته مو نمایان است. چشمان بادامی از زیر پلکان سنگین و فرو افکنده دیده می‌شود. بینی ضخیم و مدوّر است و ریشهٔ بینی قوی، خطوط و علامات فردی و ویژهٔ شخص مورد نظر کاملاً ترسیم و ادا شده‌است. این جزئیات، مجسمهٔ مزبور را به مقام یکی از درخشنده‌ترین آثار هنری مشرق باستانی بالا می‌برد.
اولین پیشوا کوتیاریدو پیزیر و آخرین آنتیریگان بود.
| دوران تکوین |
| ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| سکنه ماننا |
| ||||||||||||||||
| سکنه ماد |
| ||||||||||||||||
| القاب |
| ||||||||||||||||
| منابع کهن |
|  | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
