کَل و بُز[۲] (نام علمی:Capra aegagrus) گونه‌ای ازبز کوهی است. نرها که کَل نامیده می‌شوند، شاخ‌های بلند و شمشیرمانندی دارند که هر گره از آن نمایانگر سن و سال آن است. گسترهٔ زیستی این پستاندار ازاروپا وآسیای صغیر تاآسیای میانه وخاورمیانه را شامل می‌شود. این جانور جدبز اهلی است و در نتیجه بز اهلی هم از نظر علمیزیرگونهای از کل و بز محسوب می‌شود.
کل‌وبزها معمولاً در گله‌های بسیار بزرگ زندگی می‌کنند که تعداد آنها گاهی به ۵۰۰ رأس هم می‌رسد. در فصل جفت‌گیری بین نرها جدال‌های سختی درمی‌گیرد. نرهای قوی‌تر که شاخ بلندتری دارند حرمسرایی (متشکل از پنج تا ۱۵ ماده) تشکیل می‌دهند، کل‌ها با ژست‌های مختلف و نشان دادن شاخ‌ها و ضرباتی به شاخ هم سعی می‌کنند رقیب را مرعوب کنند و حرمسرایی تشکیل دهند.
دورهٔ بارداری ۱۷۰ روز است. بیشتر ماده‌ها فقط یک بزغاله، برخی دو و به ندرت سه بزغاله می‌زایند. بزغاله‌ها تقریباً بلافاصله پس از تولد توانایی راه رفتن را دارند و در شش ماهگی از شیر گرفته می‌شوند. ماده‌ها بین یک و نیم تا دو ونیم سالگی و نرها بین سه‌ونیم تا چهار سالگی بالغ می‌شوند. طول عمر این پستاندارانعلف‌خوار نیز ۱۲ تا ۲۲ سال است.
جثه کل و بز بزرگ‌تر از بز اهلی است. طول سر و تنه آن ۱۲۰ تا ۱۵۰ سانتی‌متر، دم ۱۲ تا ۱۷ سانتی‌متر و ارتفاعش ۶۵ تا۹۰ سانتی‌متر است و ۳۰ تا ۱۲۰ کیلوگرم وزن دارد.
این جانور از علوفه، بوته‌ها و سرشاخه درختان تغذیه می‌کند. معمولاً صبح زود و اوایل غروب در مجاور صخره‌ها به چرا می‌پردازد. برای استفاده از برگ درختان روی دو پا می‌ایستد، گاهی نیز از طریق شاخه‌های خمیده مجاور سطح زمین به بالای درخت می‌رود. در فصل تابستان در مناطق گرم و خشک تقریباً همه روزه آب می‌نوشند ولی در برخی مناطق مرتفع کوهستانی بدون منابع آب نیز دیده می‌شوند. کل‌وبزها معمولاً در اوایل صبح چراکنان به سوی آبشخورها که ممکن است فاصله زیادی تا چراگاه و محل استراحت جانور داشته باشد حرکت کرده و پس از نوشیدن آب مراجعت می‌کنند.
بزهای اهلی که از گله خود فرار کرده‌اند در برخی نقاط وارد حیات‌وحش شده و به صورتحیوان رمیده به‌طور طبیعی زندگی می‌کنند. حضور این نوع جانوران در مناطقی که زیستگاه مناسب آنها نباشد ممکن است آسیب‌های جدی به محیط زیست وارد کند.
پلنگ وگرگ مهم‌ترین دشمنان طبیعی کل و بز بالغ هستند. در ایران به تازگییوزپلنگ نیز با توجه به کاهش شدید جمعیتآهو و از بین رفتن زیستگاه‌های دشتی به شکار بز و زندگی در مناطق کوهستانی روی آورده است. بچه‌های بز دشمنان طبیعی فراوانی دارند. آنها ممکن است طعمهٔکفتار،سیاه‌گوش،وشق،روباه وپرندگان شکاری بزرگ شوند.عقاب طلایی برای شکار بزغاله‌ها به آنها حمله کرده و آنها را از صخره‌ها به پایین می‌اندازد. در کوه‌های سکنجاستان کرمان مشاهده شده کهعقاب طلایی بزغاله چند روزه‌ای را به دره عمیقی پرت کرد و بلافاصله مشغول خوردن آن شد.
تا اوایل دهه ۱۳۶۰ دسته‌های بزرگی از این جانور در اکثر مناطق کوهستانی ایران مشاهده می‌شد ولی به علت شکار با استفاده از سلاح‌های ساچمه‌زنی و جنگی، تله‌گذاری در اطراف چشمه‌ها و گرفتن آنها توسط سگ، در سال‌های اخیر جمعیت آن در اکثر زیستگاه‌های کشور به شدت روبه کاهش گذاشته و در بسیاری از مناطق مانند جنوب فارس، بوشهر و غرب کشور که در هر منطقه هزاران رأس کل و بز مشاهده می‌شد نسل آن منقرض شده یا در شرف انقراض قرار گرفته است. درمنطقه حفاظت‌شده بیستون کرمانشاه بیش از ده هزار رأس کل و بز وجود داشت که اکنون تعداد آنها به صفر رسیده است. در بسیاری از دیگر مناطق تحت حفاظت کشور نظیرپارک ملی بختگان وپارک ملی بمو نیز از ده‌ها هزار راس کل و بز فقط تعداد اندکی باقی مانده است.
کل‌وبزهای ایرانی از زیرگونهپازن هستند اما در نواحی جنوب شرقی کشور زیرگونهبز سندی زندگی می‌کند که جثه‌ای کوچک‌تر، شاخ‌های نازک‌تر و رنگ روشن‌تری دارد. بلندترین شاخ کل‌های ایران با ۱۵۲ سانتی‌متر طول مربوط بهپناهگاه حیات‌وحش بیستون کرمانشاه می‌شود که رکورد جهان نیز محسوب می‌شود.
↑Weinberg, P. , Jdeidi, T. , Masseti, M. , Nader, I. , de Smet, K. & Cuzin, F. (2008).Capra aegagrus.2008IUCN Red List of Threatened Species.IUCN 2008. Retrieved on 31 March 2009 Database entry includes a brief justification of why this species is of vulnerable.
