گایوس یولیوس کایسار[یادداشت ۱] (بهلاتین:Gaius Iulius Caesar)؛ (۱۲ ژوئیه ۱۰۰ قبل از میلاد یا ۱۳ ژوئیه ۱۰۱ قبل از میلاد – ۱۵ مارس ۴۴ قبل از میلاد)[۱][۲] سردار، سیاستمدار و نویسندهٔ رومی بود.[۳][۴] او به عنوان عضوتریوم‌ویرات اول، فرماندهی ارتش‌هایجمهوری روم را درجنگ‌های گالی بر عهده داشت و سپس با شکست دادن رقیب سیاسی خود،پومپه، در یکجنگ داخلی، از سال ۴۹ پیش از میلاد تا زمانترور در مجلس سنا در سال ۴۴ پیش از میلاد به عنواندیکتاتور حاکم شد. سزار نقشی حیاتی در رویدادهایی ایفا کرد که بهسقوط جمهوری روم و ظهورامپراتوری روم منجر شد. از او به‌عنوان یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین شخصیّت‌های تاریخ نام می‌برند.[۵][۶][۷]
با تصدی منصب دیکتاتوری مادام‌العمر[یادداشت ۶] مجموعه‌ای از اصلاحات رادیکال اجتماعی و حکومتی را آغازید که به بازسازماندهی و متمرکز شدن بوروکراسی جمهوری انجامیدند. اقدامات او واکنش محافظه‌کاران جمهوری‌خواه (اپتیمات‌ها) را در پی داشت بهطوریکه گروهی ازسناتورها به‌رهبریمارکوس یونیوس بروتوس،گایوس کاسیوس لونگینوس ودکیموس بروتوس توطئه‌ای برضد او ترتیب داده و او را در نشست مجلس سنا در نیمه مارس ۴۴ پیش از میلادترور کردند. در ۴۲ ق. م، درست دو سال پس از قتلش، سنا او را رسماًبه الوهیت شناخت و برای او مرتبهٔ خدائی قائل شد و بدین‌ترتیب «خداوندگار یولیوس»[یادداشت ۷] نامیده‌شد و هفتمین ماهِ تقویم رومی را، که او در آن به‌دنیا آمده بود، «ژوئیه» نامیدند که برگرفته از نام کوچک او، ژولیوس، است.[۸] او همچنین پایه‌گذار تقویم شمسی جدیدی به‌نامتقویم ژولینی بود که تا سده‌ها مورد استفادهٔ بسیاری از ملل بود.[۹]
سزار نویسنده و تاریخ‌نگاری برجسته درنثر لاتین بود؛ چنان‌که بسیاری از دانسته‌های امروزی دربارهٔ زندگی او، برآمده از گزارش‌های نظامی خودش است. او نبردهای نظامی خود و اقدامات سیاسی‌اش را به تفصیل در کتاب‌های خود با عنوان‌هایخاطراتی در باب جنگ گالی[یادداشت ۸] ودر باب جنگ داخلی[یادداشت ۹] نقل کرده است. مطالب متنوعی در باب زندگی او در آثارآپیانوس اسکندرانی،سوئتونیوس،پلوتارک،دیون کاسیوس واسترابون یافت می‌شوند. اطلاعات دیگری هم می‌توان در آثار غیرزندگی‌نامه‌ای معاصرینش یافت؛ برای نمونه در نامه‌ها و نطق‌های رقیب سیاسی اوسیسرون، اشعارکاتولوس، و نوشته‌های تاریخیسالوستیوس. بسیاری از مورخان، سزار را یکی از بزرگ‌ترین فرماندهان نظامی تاریخ می‌دانند.[۱۰] نام خانوادگی او (کایسار) بعدها به عنوان مترادف «امپراتور» به کار رفت؛ عنوان «سزار» در سراسر امپراتوری روم به کار رفته و منشأ واژه‌های مدرن مانندقیصر وتزار شد. او به دفعات در آثار ادبی و هنری ظاهر شده است.
سکّه‌ای مربوط به‌سال ۴۹–۴۸ پیش از میلاد در دورانجنگ داخلی؛ در یک روی سکّه (تصویر سمت چپ) فیلی مشاهده می‌شود که به راست‌سو در حرکت است و می‌خواهد یک مار را لِه کند. در روی دیگر سکّه یک ملاقه، تیشه و شاخه‌ای ازبرگ‌بوئیان یا برگ زیتون دیده‌می‌شوند.
گایوس یولیوس کایسار در ۱۲ ژوئیه سال ۱۰۰ پیش از میلاد در خاندانیپاتریسی به نامجولیا زاده شد. این خاندان مدعی بود که در قرن هفتم پیش از میلاد، پس از آنکهتولوس هوستیلیوس، سومینپادشاه روم،آلبا لونگا را فتح و ویران کرد، از شهرشان به روم مهاجرت کرده‌اند.[۱۱] همچنین ادعا داشتند که نسبشان بهیولوس، پسرآئنیاس و بنیان‌گذار آلبا لونگا، می‌رسد. از آنجا که آئنیاس فرزند الههونوس بود، این تبار، خاندان را دارای منشأ الهی معرفی می‌کرد. گرچه این شجره‌نامه تا قرن اول پیش از میلاد به شکل نهایی خود تدوین نشده بود، اما پیوند ادعایی خاندان با ونوس در آگاهی عمومی به‌خوبی جا افتاده بود.[۱۲] هیچ مدرکی دال بر این نیست که سزار خود از طریقعمل سزارین متولد شده باشد؛ این‌گونه عمل‌ها در آن دوران معمولاً به مرگ مادر می‌انجامید، حال آنکهمادر سزار پس از تولد او چندین دهه زیست و هیچ منبع باستانی نیز به وجود مشکلی در فرآیند زایمان او اشاره نکرده است.[۱۳]
آن شاخه از خاندان یولیا که نام خانوادگی Caesar (کایسار یا سزار) را برخود نهاده‌بود، به‌گفتهٔپلینیوس بزرگتر از شخصی برمی‌خیزند که در پی یکعمل سزارین به‌دنیا آمده‌بود (از فعللاتین caedere به‌معنای بُریده‌شدن که صفت مفعولی ماضی آن caesus است).[۱۴] کتاب کلاسیکتاریخ آگوستی[یادداشت ۲۴] در عوض سه فرضیه را برای منشأ این نام‌خانوادگی پیش می‌کشد: یکی اینکه نخستین کسی که کایسار (سزار) نامیده شد در خلالنخستین جنگ کارتاژ یک پیل را از پا درآورده‌بود و از آنجا که در زبان بربرها به فیل caesai می‌گفتند آن شخص Caesar نامیده‌شد،[یادداشت ۲۵] دیگر اینکه آن شخص با موهایی پُرپشت زاده شده‌بود (صفت لاتین caesaries به‌معنای پُرمو) یا اینکه با چشمانی آبی درخشان و براق به‌دنیا آمده‌بود (oculis caesiis به‌معنای دارای چشمانی براق):
«در باب زندگی شخصی که به‌تنهایی این نام خانوادگی (کایسار یا سزار) را بر سر زبان‌ها انداخته‌است افراد آگاه و مطلع بر این عقیده‌اند که یا فیلی ــ که در زبانموروها به آن caesai می‌گویند ــ را به قتل رسانده و برای همین او را بدین نام (سزار) خوانده‌اند؛ یا اینکه پس از مرگ مادرش، از شکمِ پاره [ی او]زاده‌شده؛ یا اینکه با موهای سری بسیار پُرپشت از شکم مادرش بیرون آمد (caesaries)؛ یا اینکه با چشمانی آبی (oculis caesiis) که فراتر از حد معمول یک انسان درخشان بود.»
اما خانوادهٔ سزار با وجود اصل‌ونسبآریستوکراتش با توجه به استانداردهای اشرافیّت رومی نه ثروتمند و نه متنفذ، هیچ‌یک، محسوب نمی‌شد. امری که مانعی بزرگ بر سر راه حیات سیاسی و نظامی او قرار می‌داد، و قیصر (سزار) ناچار بود وام سنگینی اخذ کند تا نخستین مناصب سیاسی‌اش را عهده‌دار شود وسلسله مناصب را بپیماید. افزون‌بر این‌ها، در نخستین سالهای جوانی خودِ سزار، شوهرعمه‌اشگایوس ماریوس خصومتاشرافیت جمهوری را نسبت‌به خود برانگیخته بود و همین مسئله خودِ سزار را هم در چشماپتیمات‌ها منفور ساخت.
سردیسگایوس ماریوس، شوهرعمه قیصر، در دوران کهنسالی‌اش. گفتنی است او یکی از رهبران بانفوذ جمهوری روم بود که با هفت مرتبه تصدی مقامکنسولی (سالهای ۱۰۷، ۱۰۴ تا ۱۰۰، و ۸۶ پیش از میلاد) رکورددار بود و با پیروزی درجنگ‌های کیمبری خطر هجومژرمن‌ها به قلمرو روم را از بین برد. سردیس واقع درموزئو کیارامونتی،[یادداشت ۳۱]واتیکان
خانواده قیصر در خانه‌ای محقر واقع در محله توده‌ای و بدنامسوبورا می‌زیست، جایی که یولیوس سزار جوان توسطمارکوس آنتونیوس نیفو[یادداشت ۳۲] که لغت‌دان و دستوردانی برجسته اهلگالیا بود آموزش دید. سزار (قیصر) دوران یادگیری و رشد خود را در زمانه‌ای پُرآشوب گذراند:مهرداد ششم،پادشاه پنتوس،استان‌های شرقی روم را مورد تهدید قرار می‌داد و همزمان با آنجنگی اجتماعی در خودِایتالیا در جریان بود و شهر روم به دو جناح متخاصم قسمت شده‌بود:اپتیمات‌ها[یادداشت ۳۳] ـ که از قدرت آریستوکراتیک طرفداری می‌کردند ـ وپوپولارها[یادداشت ۳۴] یا دموکراتیک‌هاـ که از حق انتخابات مستقیم جانبداری می‌کردند. باوجودی‌که سزار دارای اصل‌ونسب اشرافی (پاتریسی) بود از همان ابتدا طرف پوپولارها و عوامیون را گرفت، انتخابی که البته رابطه خویشاوندی‌اش با گایوس ماریوس هم در آن مؤثر بود؛ چراکه شوهرعمه‌اش رهبر جناح پوپولارها و دشمنِلوکیوس کورنلیوس سولا بود، سولایی که رهبری جناح اپتیمات‌ها را در دست داشت و از سویسنا و اشرافیّت حمایت می‌شد.
در سال ۸۶ قبل از میلاد شوهرعمه مقتدرش، گایوس ماریوس، درگذشت و سوئتونیوس در نخستین صفحات کتابدر باب زندگی قیصرها می‌نویسد:
«وقتی در شانزدهمین سال حیات خود بود پدرش را از دست داد؛ و در دورانکنسولی متوالی [ــِــکینا] به‌سِمت کاهنِیوپیتر[یادداشت ۳۵] منصوب گشت، ازکُسوتیا[یادداشت ۳۶] جدا شد؛ زنی که از خانواده‌ایشهسوار و در عین‌حال بسیار ثروتمند برخاسته‌بود و با این نوجوان نامزد بود، [سپس] دخترِلوکیوس کورنلیوس کینا (که پدرش چهار مرتبه کنسول شده‌بود) رابه همسری برگزید، و از این زن به‌زودی یک دختر به‌نامیولیا[یادداشت ۳۷] برای سزار زاده‌شد؛دیکتاتورسولا اصلاً نتوانست او را مجاب به طلاق دادن همسرش کند.[یادداشت ۳۸] برای همین سولا، سزار را هم از مقام روحانیتش، هم از جهاز زنش، و هم از دارائی‌های خانوادگی‌اش محروم ساخت و او از حالا جزئی از حزب مخالف (پوپولارها) محسوب می‌شد، بهطوریکه حتّی ناچار شد از انظار محو گشته و بدتر از آن در حالی‌که مریضی‌اش شدّت می‌یافت[یادداشت ۳۹] تقریباً هر شب پناهگاه‌هایش را عوض کند و جانش را با رشوه‌هایی که می‌داد از دست جاسوسان در امان نگه می‌داشت. بالاخره به‌واسطه [فشارها و شفاعت‌های]باکره‌های وستال[یادداشت ۴۰] و مامرکوس امیلیوس[یادداشت ۴۱] وگایوس آئورلیوس کوتا و نزدیکانش مشمول عفو شد. مشهور است که سولا ــ هنگامی‌که با وجود شفاعت‌های صمیمی‌ترین و ارجمندترین دوستانش، تا مدّتی جواب رد می‌داد ولی آنان همچنان به اصرار برای آزادی سزار ادامه می‌دادند ــ بالاخره کوتاه آمد و، خواه بر اثر الهامی خدایی خواه بر اثر پیشگوئی شخصی خود، چنین بانگ زد: [آنهایی که] می‌خواهند سزار را آزاد کنند فقط بدانند همین آقا ــ که اینچنین برای آزادی او تقلا می‌کنند ــ روزی بلایی آسمانی برای حزب اپتیمات‌ها خواهد بود؛ چراکه در درون سزار چندین گایوس ماریوس خفته‌است!»
قیصر که بابت جان خود بیمناک بود روم را ترک گفت و ابتدا به سابینا (که ناچار بود هر روز اقامت‌گاهش را عوض کند)[۱۶] و سپس ـ پس از رسیدن به سن سربازی ـ برای انجام خدمت وظیفه عمومی روانه استانآسیا شد تا به‌عنوانلگاتوسِ (فرستاده‌ی)پرایتورمارکوس مینوکیوس ترموس[یادداشت ۴۲] به‌کار مشغول شود.[۱۷] مینوکیوس به لگاتوسِ جوانش امر کرد به دربارنیکومدس چهارم[یادداشت ۴۳] که فرمانروای استان کوچکبیتینی بود برود؛ سپس شایعاتی بر سر زبان‌ها افتاد که می‌گفتند سزار در آنجا با نیکومدس روابطی عاشقانه دارد؛ چنان‌که سال‌ها بعد که سزار برای جشن‌گرفتنفتوحاتش در گالیا یکتریومف ترتیب داده‌بود سربازانش از روی استهزاء چنین سرود می‌خواندند: «قیصر گالیا را مقهور ساخته و نیکومدس قیصر را. حالا بفرما قیصری که گالیا را رام ساخته جشن می‌گیرد ولی نیکومدس که قیصر را رام ساخته جشن نمی‌گیرد».[۱۸] به هر روی، او به‌عنوان لگاتوس در طول محاصرهٔموتیلنه نخستین نبرد نظامی‌اش را تجربه کرد و از خود شهامتی نشان داد، تا جایی که بدو یکتاج مدنی پاداش داده‌شد، جایزه‌ای که به‌کسی داده می‌شد که در طول نبرد جان یک شهروند را نجات داده‌باشد.[۱۷] پس از اصلاحاتی که سولا در قوانین جاری روم انجام داده‌بود، به کسی که تاج مزبور را صاحب باشد حق ورود بهمجلس سنا داده‌می‌شد.
هنگامی‌که مینوکیوس به روم بازگشت، سزار درکیلیکیه ماند و به‌عنوان یکپاتریسی رومی در عملیات‌های نظامی گوناگونی که در آن منطقه به‌وقوع پیوستند مشارکت جُست، از جمله در نبردی علیهدزدان‌دریایی (که از قضا درکیلیکیه پایگاه قدرتی برای خود دست‌وپا کرده‌بودند) تحت رهبری سرویلیوس ایساریکوس.[یادداشت ۴۴]
بازگشت به روم و نخستین تجارب سیاسی (۶۹–۷۸ پیش از میلاد)
لوکیوس کورنلیوس سولا پس از دو سال ماندن در رأس قدرت بلامنازع، از منصبدیکتاتوری کناره‌گرفت تا بار دیگر قدرت معمولکنسولی برقرار شود. سزار هم تنها پس از مرگ سولا بود که حاضر به رجعت به زادگاهش روم شد (۷۸ ق. م)[۱۹][۲۰] و بازگشت او اتفاقاً همزمان بود با یک تلاش برای شورشِ ضد-سولا کهمارکوس امیلیوس لپیدوس[یادداشت ۴۵] آن را رهبری می‌کرد ونائیوس پومپیئوس آن را دفع نمود. سزار به قابلیت‌های لپیدوس باور نداشت و برای همین ـ با وجود آنکه لپیدوس خود با قیصر تماس‌هایی برقرار کرده‌بود ـ[۱۹] در شورش شرکت نکرد و در عوض ترجیح داد به مشاغل قضائی (مانند اتهام‌زنندهٔ عمومی) و نیز سیاسی (به‌عنوان نمایندهٔ جناح پوپولارها و دشمن اپتیمات‌ها) بپردازد. در اینجا بود که با وجود سن بسیار جوانش با اجتناب از مشارکت در یک شورشِ بدسازماندهی شده که محکوم به شکست بود هوش سیاسی بالایی از خود نشان داد.[۲۱]
قیصر که در اسارت دزدان دریایی درآمده با ربایندگانش رفتاری متکبرانه دارد و به آنان دستورهای تحکم‌آمیز می‌دهد
قیصر که آشکاراً برضد سیاستهای سولا جهت‌گیری نکرده‌بود از شرکت در شورش لپیدوس اجتناب نمود و به‌جای آن تصمیم گرفت علیه سیاستمداری به‌نامنایوس کورنلیوس دولابلا[یادداشت ۴۶] به‌سبب اقداماتش در طول فرمانداری براستان مقدونیه اتهام رشوه‌خواری بزند و نیز علیه آقایگایوس آنتونیوس هیبریدا[یادداشت ۴۷] اتهام باج‌گیری.[۲۲][۲۳] هر دو دولتمرد نامبرده از اعضای متنفذ جناح مقابل (اپتیمات‌ها) بودند. با وجود آنکه اتهام‌زنیِ سزار علیه آنان با استادی انجام گرفته‌بود هر دو مورد به شکست انجامیدند: دولابلا که در جریان تعقیب و آزارهای دوران سولا محتملاً دستش به جنایات متعددی آغشته بود به‌لطف مهارت‌های سخنوری طرفدارانش از جمله لوکیوس آئورلیوس کوتا[یادداشت ۴۸] و کوئینتوس هورتنسیوس هورتالوس[یادداشت ۴۹] از اتهام رشوه‌خواری تبرئه گشت.[۲۴] نطق قیصر در اتهام‌زنی به او ـ که امروزه متن آن در دسترس نیست ـ باید در نوع خود استادانه بوده‌باشد چرا که تا سده دوم میلادی همچنان مورد مطالعه قرار داشت. همچنین در اتهام‌زنی به آنتونیوس هیبریدا نیز سزار بار دیگر نطقی درخشان ایراد کرد به‌حدی که هیبریدا ناچار شد برای تبرئه شدن عبارت «من به مردم تظلم می‌جویم»[یادداشت ۵۰] را بر زبان آورَد و بهتریبون‌های مردم متوسل شده و ادعا کند که از شرایط دادرسی منصفانه برخوردار نبوده‌است.[۲۵] باوجودی که نتیجهٔ دادگاه در هیچ منبع تاریخی‌ایی یافت نمی‌شود ولی محتملاً هیبریدا توانسته از محکمه جان سالم به‌در ببَرد. سزار ـ که از بادی امر نسبت‌به شانس موفقیّت اتهاماتش امید چندانی نداشت ـ به‌واسطهٔ همین تجارب ابتدایی‌اش در زمینه قضائی توانست برای خود به‌عنوان نمایندهٔ برجستهٔ جناح پوپولارها (دموکرات‌ها) نامی دست‌وپا کند؛[۲۲] با این‌حال شکست رویه‌های دادرسی‌اش او را ناچار ساخت برای دومین مرتبه روم را ترک گوید تا گرفتار انتقامجویی اشرافیان و حامیان سولا نشود.[۲۶]
اکنون در ۷۴ ق. م قیصر تصمیم گرفت به جزیرهرودس برود، مقصدی منحصربه‌فرد برای آن دسته از جوانان طبقات مرفه‌تری که مشتاق آموختنادب وفلسفه‌ی یونانی بودند.[۲۷] با این‌حال در خلال مسافرتش گرفتار راهزنان دریایی شده و در جزیرهفارماکونیزی[یادداشت ۵۱] واقع در جنوبمیلتوس تحت اسارت نگاه داشته‌شد.[۲۸] هنگامی که راهزنان از او خواستند بیستتالنت بپردازد، وی به آنان پاسخ داد که پنجاه تالنت پرداخت خواهد کرد، و همراهان خود را به میلتوس فرستاد تا مبلغ مزبور را به‌هر صورتی قرض کرده و با آن فدیه آزادی‌اش را بپردازد، خود می‌بایستی با دو اسیر و پزشک مخصوصش در فارماکونیزی بماند.[۲۶][۲۹] در طول اسارتش در جزیره ـ که سی و هشت روز به‌طول انجامید[۳۰] ـ سزار چندین شعر سرود که موضوع آنان مجازات اسیرکنندگانش بود؛ خلاصه اینکه با راهزنان مزبور رفتاری منحصربه‌فرد داشت، چنان رفتار می‌نمود که گویی حیات آن دزدان در دستان اوست و بارها برای آنان سوگند یاد نمود که هرگاه آزاد گردد طعم اعدام را به کام تمامی آنان خواهد چشاند.[۳۱] هنگامی‌که همراهانش رجعت نمودند پولی که برای آزادی سزار لازم بود را پیشکش دزدان کردند،[۳۲] پس سزار آزاد شده و بهاستان آسیا پناه برد که در آن هنگامپروپرایتور مارکوس لونکوس[یادداشت ۵۲] بر آن حکومت می‌کرد.[۳۳][۳۴] وقتی به میلتوس رسید، ناوگانی کوچک تشکیل داد و با شتاب به فارماکونیزی بازگشته و بدون دردسر دزدان دریایی را اسیر کرد؛ سپس آنان را بهبیتینی برد. در آنجا از پروپرایتور لونکوس خواست آنان را قانوناً مجازات نماید اما وی امتناع کرد و در عوض کوشید پولی که از دزدان دریایی پس گرفته‌بود را تصاحب کند[۳۵] و بعد آنان را همچون برده به فروش برساند.[۳۴] سزار پیش از آنکه استاندار فاسد برنامه‌هایش را به اجرا بگذارد پیشدستی کرده بیتینی را ترک کرده، به دریا رجعت نموده و خود شخصاً ربایندگانش را به جوخه اعدام سپرد: ابتدا آنان را خفه و سپس به صلیب کشاند تا بلکه از دردناکیِ مرگشان کاسته‌باشد؛[۳۶] با توجه به این روایت که از سوی تاریخ‌نگارانِ دوستدار سزار نقل می‌شود، او با این کار رحم و شفقت خود را نشان داد.[۳۷]
پس از پایان یافتن موضوع راهزنان دریایی، سزار درنبرد علیهمهرداد ششمپونتوس در جبهه استان آسیا شرکت جُسته و ناوگان و نظامیانی کمکی جمع‌آوری کرد.[۳۸] در ۷۳ ق. م در حالی که هنوز در آسیا حضور داشت به‌عنوانپونتیفکس[یادداشت ۵۳] (کاهن) منصوب شد تا بلکه خسارتی که در زمان کاهنی‌اش و برای فرار از دست سولا متحمل شده‌بود را برایش جبران کرده‌باشند.[۳۹]
وقتی بار دیگر به روم بازگشت در انتخابات سال ۷۲ ق. م به‌عنوانتریبون سربازان[یادداشت ۵۴] برای سال بعد انتخاب شد و حتّی در این انتخابات حائز رتبه نخست شد.[۴۰] او خود را در برخی مبارزات سیاسیِ پوپولارها درگیر می‌ساخت از جمله در تصویب قانون پلوتیا[یادداشت ۵۵] که به کسانی که به‌سبب مشارکت در شورش لپیدوس از روم تبعید شده‌بودند اجازه می‌داد به میهن خود بازگردند،[۴۱][۴۲] و نیز در موضوع بازگرداندن قدرت تریبون مردمها، کسانی‌که حقوتوی آنان بر اثر اصلاحات سولای خودکامه تضعیف شده‌بود. احیای اقتدارات تریبونها[یادداشت ۵۶] تنها در سال ۷۰ ق. م به نتیجه رسید، یعنی سالی کهنائیوس پومپیئوس کبیر ومارکوس لیکینیوس کراسوس به کنسولی رسیده‌بودند. هر دوی آنان در سپهر سیاسی روم دارای اعتبار بالایی بودند؛ اولی به‌سبب خاتمه دادن بهجنگ سرتوریوسی و دومی به‌سبب خواباندنسومین جنگ بردگان به‌رهبریاسپارتاکوس. به‌خصوص کراسوس روابط گرمی با قیصر داشت[۴۳] و در حقیقت بارها مبارزات انتخاباتی او را تأمین مالی نموده‌بود اما با وجود ثروت افسانه‌ای خود ناچار بود در طول رقابت‌های انتخاباتی‌اش به کاریزمای رهبر آینده پوپولارها تکیه نماید.
صعود سیاسی: از کوایستوری تا کنسولی (۵۹–۶۹ پیش از میلاد)
سردیسی از ژولیوس سزار جوان (یافته شده درپانتلریا) که الگو و اسطوره‌اش در زندگیاسکندر کبیر بود
قیصر برای سال ۶۹ پیش از میلاد به‌عنوانکوایستور انتخاب شد. پس از کنسولی پومپیئوس و کراسوس در سال ۷۰ پیش از میلاد، سپهر سیاسی روم به‌لطف زیر و رو شدن اساسی قوانین سولا به‌دست دو کنسول مزبور دچار تغییرات زیادی شده‌بود.
«او که اکنون کوایستور شده‌بود، برای عمه‌اش یولیا (بیوه گایوس ماریوس) و همسرش کورنلیا که اکنون متوفی شده‌بودند بر حسب رسم از روی روسترا[یادداشت ۵۷] نطقی ایراد کرد. او در ستایش عمه‌اش هم در باب اصل‌ونسب او و هم پدر خودش، توأمان، چنین سخن راند: "اصل‌ونسب مادری عمه‌ام یولیا از پادشاهان برمی‌خیزد و تبار پدری‌اش هم با خدایان نامیرا در پیوند است. در حقیقت ازآنکوس مارچیوس خاندان مارچی رِجس[یادداشت ۵۸] برخاسته‌اند و مادرش نام خود را از آنان گرفته[یادداشت ۵۹] و ازونوس همخاندان یولیا ـ که خاندان من جزوی از آنست ـ نشأت گرفته‌اند. بدین ترتیب در رگ و ریشهٔ ما هم کرامت شاهانه ـ شاهانی که در میان انسان‌ها بسیار مکرم‌اند ـ و هم تقدس خدایان ـ خدایانی که خود بر پادشاهان اقتدار دارند ـ توأمان موجوداند."
سزار به‌جای کورنلیا با پومپیئا ـ دختر کوئینتوس پومپیئوس و نوهٔلوکیوس کورنلیوس سولا ـ ازدواج نمود؛ اما او را طلاق داد [زیرا] دچار این سوءظن بود که توسط پوبلیوس کلودیوس فریفته شده‌است، بسیار مشهور بود که پوبلیوس کلودیوس در طول یک مراسم دینی با جامه زنانه به زن او دست‌درازی کرده‌است؛ تا جایی که سنا فرمان داد مسئله حتک حرمت مورد تعقیب قضائی قرار گیرد.
هیسپانیا اولتریور نصیب این کوایستور (سزار) شد [...] درکادیس در حوالی معبدهرکول تندیسی ازاسکندر کبیر خودنمایی می‌کرد، [قیصر با دیدن تندیس] به گریه افتاد و بر تنبلی و بی‌خاصیتی خود افسوس خورد، چرا که تا بدین‌جای عمرش هیچ کار قابل‌توجهی انجام نداده در حالی‌که اسکندر در همین سن‌وسالِ او کره‌خاکی را مقهور خود ساخته‌بود؛ پس بی‌درنگ خواستار مرخصی شد تا در سریع‌ترین زمان ممکن مناصب برجسته‌تری در روم را عهده‌دار شود. او همچنین بر اثر خوابی که شب گذشته دیده‌بود ـ در حقیقت خواب دیده‌بود که به مادر خود تجاوز می‌کند ـ مضطرب و آشفته‌بود، اما طالع‌بینان با گفتن اینکه او رهبر بلامنازع جهان خواهد شد باد امید بزرگی به دماغ او انداختند؛ چرا که مادرش ـ که در خواب دیده‌بود او را مقهور خویش می‌کند ـ چیز دیگری جز کره‌زمین نیست، زمینی که مادرِ همگان دانسته‌می‌شود»
قیصر پس از آنکه به سود تصویب لایحه گابینیا[یادداشت ۶۰][۴۴] و لایحه مانیلیا[یادداشت ۶۱][۴۵] رأی داد در سال ۶۵ ق. م به‌عنوانادیل برگزیده‌شد. او توانست به‌لطف عملکردش خود را همچون رهبر جدید پوپولارها بنمایاند و حمایت تمامی توده‌های رومی را به‌دست آورَد. او گالری هنر شخصی خود را درفروم وکاپیتول برپا ساخته[۴۶] و بازی‌هایگلادیاتوری به‌افتخار پدرش ترتیب داد.[۴۷] به‌سبب شکوهی که این نمایش‌ها داشتند (در حقیقت افزون‌بر سیصدوبیست گلادیاتور در نمایش‌ها شرکت می‌جستند)[۴۸] نگرانی و سوءظن اپتیمات‌ها برانگیخته شد چرا که آنان اعتبار سزار را برای خود خوش‌یُمن نمی‌دیدند؛ برای همین دست‌بکار شده و لایحه‌ای به‌تصویب رساندند که او را مجاب می‌کرد فقط به تعداد مشخصی گلادیاتور تحت فرمان خود داشته‌باشد.[۴۹] قیصر همچنان خود را ادامه دهنده سیاستهای ضد سولایی نشان می‌داد: غنائمی که گایوس ماریوس به‌لطفپیروزی‌اش برکیمبری‌ها وتوتون‌ها بدست‌آورده‌بود را در معرض دید می‌گذاشت[۵۰] و هنگامی که ریاست قضات را بر عهده‌داشت مصمم بود اعدام‌هایی که در دوران دیکتاتوری سولا به‌وقوع پیوسته‌بودند را همچون جنایت جنگی اعلام کند.[۵۱][۵۲]
موفقیّت شایان دیگر برای قیصر همانا انتخاب او به مقامکاهنی اعظم[یادداشت ۶۲] در سال ۶۳ ق. م پس از مرگکوینتوس کایکیلیوس متلوس پیوس[یادداشت ۶۳] بود، کسی که از سوی سولا بدین منصب گمارده شده‌بود. در حقیقت او تلاش بسیاری به خرج داده‌بود تا منصب کهانت‌اعظم بار دیگر ـ پس از اصلاحات سولا ـ به یک منصب انتخابی تبدیل شود،[۵۳] و به‌خوبی آگاه بود که اگر در کسب این منصب توفیق یابد چه پرستیژ و اعتباری به‌عنوان پاسدارحقوق وفرهنگ رومی خواهد داشت. البته در این راه کسانی چون کوینتوس لوتاتیوس کاتولوس[یادداشت ۶۴] و پوبلیوس سرویلیوس واتیا[یادداشت ۶۵][۵۴] از جناح اپتیمات‌ها حضور داشتند تا رقیب او باشند، اینان بسیار مسن‌تر از او بوده و تا آن هنگام به مناصب بالایی ازسلسله مناصب هم دست‌یافته‌بودند. سزار که اکنون توسطمارکوس لیکینیوس کراسوس ثروتمند پشتیبانی می‌شد پول نقد گزافی تحصیل کرد تا با آن به رأی دهندگان رشوه دهد.[۵۵] در روز رأی‌گیری هنگامی‌که از خانه‌اش خارج می‌شد به مادرش وعده‌داد که یا به مقام کهانت‌اعظم انتخاب می‌شود یا اینکه تبعید خواهد شد.[۵۶] پیروزی قاطع سزار در انتخابات اعضای جناح اپتیمات‌ها را به سراسیمگی انداخت و برای این کاهنِ تازه‌وارد اعتبار جدیدی به ارمغان آورد چنان‌که انتصاب به مقامپرایتوری برای سال بعد را برایش ضمانت نمود. در این میان، برای آنکه اهمیت منصبش را مورد تأکید قرار دهد، منزلش را از ناحیه زادگاهی بدنامش یعنیسوبورا بهویا ساکرا[یادداشت ۶۶] منتقل نمود.[۵۷]
از توطئه کاتیلینا تا پروپرایتوری در هیسپانیا (۶۱–۶۳ پیش از میلاد)
در ۶۳ پیش از میلاد سرداری به‌ناملوکیوس سرگیوس کاتیلینا در سپهر سیاست روم ظاهر شد. او اشراف‌زاده‌ای بود شکست‌خورده که بارها برای تصاحب قدرت تلاش کرده‌بود: او نخستین توطئه خود را در سالهای ۶۶ یا ۶۵ پیش از میلاد شکل داده‌بود که محتملاً سزارِ جوان نیز در آن مشارکت داشته‌است.[۵۱][یادداشت ۶۹] این توطئه که می‌توانست به انتخابکراسوس به‌عنواندیکتاتور و سزار به‌عنوانمعاون او بینجامد به‌سبب رها کردنِ ناگهانیِ طرح کودتا از سوی کراسوس یا به‌سبب خودداری سزار از دادن علامتِ حمله به سنا نافرجام ماند.
هنگامی‌که در ۶۳ پیش از میلاددومین توطئهٔ کاتیلینا از سویکنسولِ آن سال یعنیمارکوس تولیوس سیسرو برملا شد ـ علی‌رغم عدم وجود شواهد مکفی ـ لوکیوس وتیوس،[یادداشت ۷۰] از رفقای کاتیلینا،[۵۸] نام برخی از مشارکت‌کنندگان در توطئه را فاش کرد که در این میان نام قیصر هم وجود داشت. هرچند قیصر به‌لطف مداخلهٔ به‌موقعِ سیسرو از اتهام همدستی در کودتا تبرئه گشت امّا احتمال خیلی قوی وجود داشت که او ـ ولو در ابتدا ـ در این توطئهٔ دوم نیز دست داشته‌است.[۵۹] مدرکی که فرضیه مشارکت سزار در کودتای مزبور را تقویت می‌کند همانا نطقی است که خودِ او در دفاع از دو تن از کودتاچیان یعنیلنتولوس سورا[یادداشت ۷۱] وکتگوس[یادداشت ۷۲] در نشست سنا ایراد کرد؛ در حقیقت کاتیلینا پس از فرار خود از شهر رم افسار کودتا را به دست این دو تن سپرده‌بود امّا این دو به‌لطف هوشیاری کنسول سیسرو ـ اتهام‌زنندهٔ اصلی کاتیلینا که نقشی کلیدی در افشای کودتا داشت ـ دستگیر شدند. در هنگام بحث بر سر اینکه چه مجازاتی باید به لنتولوس سورا و کتگوس تحمیل شود، بسیاری از سناتورها پیشنهاد اعدام آنان را دادند، امّا قیصر خواستار پرهیز از تصمیمات شتاب‌زده شده و پیشنهاد تبعید و ضبط اموال توطئه‌گران را داد.[۶۰] نطق سزار، که البته هم توانست بسیاری از سناتورها را قانع کند، بی‌پاسخ نماند: یک نطق بسیار کوبنده از سویکاتوی کوچک[۶۱] و نطقی دیگر از جانبکوئینتوس لوتاتیوس کاتولوس[یادداشت ۷۳] موفق شدند سنا را بار دیگر به مجازات اعدامِ براندازان متمایل کنند. پس لنتولوس و کتگوس و سه تن دیگر بی‌آنکه حقتظلم‌خواهی به مردم[یادداشت ۷۴] برایشان ملحوظ گردد به اعدام محکوم شدند. نطق سزار ـ که به‌لطف آن توانست خود را مردی بافضیلت و غیرانتقامجو بشناسانَد ـ بسیار به مذاق توده‌ها خوش آمد، توده‌هایی که به امتیازاتی که کاتیلینا ـ در صورت موفقیّت کودتایش ـ به آنان داده‌بود بسیار امید بسته‌بودند؛ با این‌حال محتمل است که قیصر با نطق خود در حمایت از کودتاگران کوشیده از اعدام آن دوستان و همدستانی که با آنان محتملاً در کودتا مشارکت داشته جلوگیری کند[۶۲] یا شاید هم می‌خواسته از آنان به‌عنوان سپربلای اتهاماتی که بعدها ممکن بود به او زده شوند استفاده کرده‌باشد.[۶۳]
در سال بعد (۶۲ ق. م) به‌عنوانپرایتور انتخاب شد[۶۴] و واقعهٔ مهمی که در آن سال رخ داد همانا پیشنهاد لایحه‌ای از سوی یکتریبون مردم به‌نام متلوس نپوس[یادداشت ۷۵] بود که خواستار بازگشتنائیوس پومپیئوس کبیر از آسیای صغیر می‌شد تا نظم و آرامش به آنجا بازگردد (در آن هنگامجنگ مهردادی سوم به تازگی پایان یافته‌بود). قیصر از این لایحه حمایت می‌کرد در حالی‌که کاتوی کوچک علناً با آن مخالفت می‌کرد. متلوس لایحه خود را درمجمع پلبی‌ها[یادداشت ۷۶] ارائه کرده‌بود اما رسیدن کاتو به نشست مزبور سبب وقوع نزاعی در رابطه با رأی‌گیری لایحه شد؛ متلوس همچنان به ارائه لایحه‌اش ادامه داد تا اینکه به دستور کاتوی کوچک دهانش را با دستش بستند و سنا ناچار شد یکفرمان نهایی سنا[یادداشت ۷۷] در پشتیبانی از کاتو صادر کند. متلوس هم از شهر خارج شده و نزد پومپیئوس تا آسیای صغیر رفت، اقدامی که غیرقانونی می‌نمود زیرا یک تریبون مردم مؤظف بود همیشه در رم بماند. قیصر هم برای همدردی با وی از منصب پرایتوری خود کناره گرفت و روز بعد توده‌های خشمگین به درِ خانه او رفته و از او خواستند با آنها به‌سوی ساختمان سنا راهپیمائی کند اما سزار توانست آنان را آرام کند. سنا هم در پی این حادثه او را در منصب پرایتوری ابقا کرد.
در سال ۶۱ ق. م اوفرماندار وپروپرایتور استانهیسپانیای دورتر شد، جایی که عملیات‌هایی نظامی علیهلوزیتانی‌ها[یادداشت ۷۸] به‌راه انداخت و او راامپراتور[یادداشت ۷۹] نامیدند و قرار بود برای او یکتریومفوس[یادداشت ۸۰] یا جشن پیروزی به‌هنگام بازگشتش به روم ترتیب دهند.[۶۵][۶۶][۶۷] از سویی‌دیگر سزار می‌خواست نامزد تصدی بالاترین مرتبهٔسلسله مناصب[یادداشت ۸۱] یعنی کنسولی شود ولی اگر پیشنهاد برگزاری تریومفوس را می‌پذیرفت ناچار می‌شد لباس‌های نظامی‌اش را همچنان بر تن نگاه دارد و خارج از شهر رم بماند (زیرا حضور یک نظامی در شهر رم به‌صورت مسلحانه ممنوع بود) که در اینصورت نمی‌توانست نامزد تصدی منصب کنسولی شود زیرا نامزدهای کنسولی باید لزوماً در داخل شهر رم حاضر باشند. پس او به راه‌حلی متوسل شد و آن اینکه با لباس نظامی در خارج از شهر رم تریومفوسِ خود را برگزار کند و در عین‌حال خود را از طریق وکلایش به‌صورت غیابی[یادداشت ۸۲] نامزد کنسولی کند. با وجود آنکه سنا با این راه‌حل مخالف نبود اما کاتوی کوچک باز چنان عمل کرد که راه‌حل سزار (نامزدیِ کنسولی به‌صورتی غیابی و همزمان برگزاری تریومفوس در خارج شهر) مورد موافقت قرار نگیرد و اصرار کرد که نامزدیِ کنسولی باید لزوماً حضوری باشد. قیصر که در دوراهی برگزاری جشن پیروزی از یکسو و نامزدی کنسولی از سوی دیگر قرار داشت ترجیح داد قید برگزاری تریومفوس را بزند و خود را نامزد کنسولی کند. پس او در سال ۶۰ ق. م به کنسولیِ سال بعد (۵۹ ق. م) انتخاب شد.[۶۸][۶۹]
اعضای تریوم‌ویرات اول. از چپ به راست: سزار، کراسوس و پومپیئوس
در سال ۶۰ پیش از میلاد قیصر با دو تن از متنفذترین سیاستمداران آن دوره یعنیمارکوس لیکینیوس کراسوس ونائیوس پومپیئوس کبیر اتحادی راهبردی منعقد کرد. این معاهدهٔ شخصی بعدها از سوی تاریخ‌نگاران با عنوانتریوم‌ویرات اول نامیده شد. این اتحاد راهبردی نه نوعی مقامکلانتری رسمی-قانونی بلکه اتحادی شخصی میان سه تن بود که با توجه به وزن سیاسی امضاءکنندگانش تا حدود ده سال تأثیرات بزرگی بر حیات سیاسی جمهوری داشت.
کراسوس ثروتمندترین فرد روم بود که در حقیقت کارزار انتخاباتی سزار برای کنسولی را تأمین‌مالی کرده بود و یکی از نمایندگان برجسته طبقهٔسواران به‌شمار می‌رفت.[۷۰] پومپیئوس نیز پس از آنکه خط پایانی برامپراتوری سلوکی کشیده وجنگ مهردادی سوم در شرق را با موفقیّت به پایان رسانده‌بود ژنرالی با بیشترین موفقیّت در کارنامه‌اش بود. روابط میان کراسوس و پومپیئوس از نوع آرمانی‌اش نبود امّا سزار با نبوغ دیپلماتیک ظریف خود توانست آنان را با یکدیگر آشتی دهد؛ چه او به اتحاد میان این دو مرد به‌چشم تنها راهی که با آن می‌توانست به رأس هرم قدرت دست یابد می‌نگریست.[۷۱] کراسوس در حقیقت نفرت به‌خصوصی نسبت به پومپیئوس داشت، از زمانی‌که پومپیئوس یکتریومف (جشن پیروزی) به‌خاطرپیروزی برکوینتوس سرتوریوس درهیسپانیا و نیز سرکوبیسومین جنگ بردگان برگزار کرده بود. در این تریومف‌ها بیشترین نقش در پیروزی را به پای پومپیئوس نوشتند درحالی‌که کراسوس، معمار حقیقی پیروزیِ پُرفلاکت براسپارتاکوس، فقط توانست یکاوواتیو[یادداشت ۸۳] (تریومف کوچک) را جشن بگیرد.
معاهده تریوم‌ویرات پومپیئوس را متعهد می‌کرد از کاندیداتوری سزار به کنسولی حمایت کند و در همان حال کراسوس آن را تأمین مالی کند.[۷۲] در عوضِ این حمایت، سزار باید کاری می‌کرد که زمین‌های عام‌المنفعه برای کهنه‌سربازان پومپیئوس بازتوزیع شوند[۷۳] وسنا نیز اقدامات پومپیئوس در شرق را تصویب کند.[یادداشت ۸۴] همزمان با آن به سود کراسوس و طبقه سواران قانونی[یادداشت ۸۵] را از تصویب گذراند که یک-سوم مال‌الاجاره‌ای که مقاطعه‌کارانِ استانِآسیا باید می‌پرداختند را می‌بخشید.[۷۴] برای محکم کردنِ هرچه بیشترِ اینحکومت‌سه‌نفره پومپیئوس با دختر سزار به‌نامیولیا ازدواج کرد.[۷۵][۷۶]
پس از آنکه در ۵۹ پیش از میلاد قیصر به کنسولی رسید محبوبیت سیاسی و اعتبار خود را در خدمت این اتحاد به کار برد تا اصلاحاتی که با دو تریومویر دیگر (کراسوس و پومپیئوس) در موردشان توافق کرده بود را پیش ببرد. باوجود مخالفت‌های قاطع کنسولِ همکارش (هر ساله دوکنسول انتخاب می‌شدند) یعنیمارکوس کالپورنیوس بیبولوس[یادداشت ۸۶] که کوشش می‌کرد به هر قیمتی مانع اجرای ابتکارات او شود، سزار موفق به بازتوزیع قسمتی از زمین‌های عام‌المنفعه[یادداشت ۸۷] به‌سود کهنه‌سربازان پومپیئوس[۷۷] و حتّی برخی شهروندانِ با ثروتِ کمتر شد. بیبولوس هنگامی‌که متوجه شد سیاستش ــ که منحصراً متوجه پاسداری از منافع اشرافیت سناتوری بود ــ شکست خورده، از زندگی سیاسی کناره گرفت و با این اقدام پنداشت که اقدامات همکارش را محدود می‌کند امّا در عوض سزار توانست به شکلی کاملاً مسالمت‌آمیز اصلاحات انقلابی و پوپولیستی‌اش را پیش ببرد. او برای پایه‌ریزی مستعمرات جدید درایتالیا برنامه‌ریزی کرد و با هدف حفاظت از استان‌ها در برابر فساد حُکام محلی نیز لوایحی ضدباج‌گیری[یادداشت ۸۸] تصویب نمود،[یادداشت ۸۹] همچنین در همان سال لایحه دیگری[یادداشت ۹۰] را از تصویب گذراند که رضایت طبقه سواران را جلب می‌کرد: یک-سوم پولی که سوارکاران باید به دولت می‌پرداختند را کاهش می‌داد و بدین‌وسیله فعالیت‌های آنان را تشویق نمود. در نهایت لایحه‌ای را هم از تصویب گذراند که سنا را ملزم می‌ساخت گزارش هر جلسه‌اش[یادداشت ۹۱] را ارائه دهد.[۷۸] بدین‌گونه قیصر از پشتیبانی تمامی توده‌های روم اطمینان یافت و پایه موفقیّت‌های آینده‌اش را بنیان نهاد.
جهان رومی در عصر تریوم‌ویرات اول ومعاهده لوکا میان سزار، کراسوس و پومپیئوس در سال ۵۶ پیش از میلاد. (در راهنمای نقشه عنوان‌ها به زبانایتالیایی نوشته‌شده‌اند: Cesare همان سزار است و چنان‌که دیده می‌شود قلمرو تحت سلطه اوNarbonensis،Ilyricum وCisalpina هستند که به رنگ صورتی کم‌رنگ نمایانده‌شده‌اند. قلمرو پومپیئوس یا Pompeo شاملHispania Ulterior وHispania Citerior و قلمرو کراسوس یا Crasso نیزSyria هستند)
در یکم مارس ۵۹ پیش از میلاد، سزار که هنوز کنسول بود به لطف حمایت دو تریومویر دیگر (کراسوس و پومپیئوس) بالایحه واتینیا[یادداشت ۹۲] مقامپروکنسولی استان‌هایگالیا کیسالپینا وایلیریکوم را برای پنج سال (تا یکم مارس ۵۴ ق. م)، به‌همراه ارتشی متشکل از سه لژیون (هفتم، هشتم، و نهم) تحت فرمان خود می‌گرفت. کوتاه مدتی پس از صدور یکفرمان سنا، به وی ایالت همسایهٔگل ناربونی ــ که پروکنسول آن کوینتوس کایکیلیوس متلوس کِلِر[یادداشت ۹۳] به‌صورتی غیرمنتظره فوت کرده بود[۷۹] ــ به همراه یک لژیون دیگر (دهم) نیز اعطا شد. تصمیم سزار به فتح سرزمینگالیا به گفته بسیاری از مورخان از مهم‌ترین وقایعدوران کلاسیک است که منجر به ورودفرانسه کنونی به دامنهفرهنگ لاتین شد.[نیازمند منبع]
این حقیقت که در ابتدا استان ایلیریکوم به سزار واگذار شده بود و در ابتدای ۵۸ ق. م درست سه لژیون درآکوئیلیا مستقر بودند می‌تواند نشانگر این باشد که وی قصد داشته درست در همین ناحیه در پی شهرت و ثروت برآید و قدرت و نفوذ نظامی و سیاسی‌اش را با نبردهایی در ماورایآلپ کارنیک تادانوب افزایش دهد. او از تهدید فزایندهٔ قبایلداکی‌ها (رومانی‌های امروزین) بهره‌برداری می‌کرد، داکیانی که تحت رهبری پادشاهشانبوربیستا متحد شده بودند. بوربیستا مردم خود را به تصرف قلمروهای غربیرود تیسا رهنمون شده، دانوب را پشت‌سر گذارده و تمام مناطقی کهدشت مجارستان امروزین در آن واقع است را منقاد خود ساخته‌بود و بالاتر از این‌ها به‌شکلی خطرناک به ایلیریکوم و خودِ ایتالیا نزدیک شده بود. امّا پیشروی او ـ شاید به سبب ترس از مداخلهٔ نظامی مستقیم روم در منطقهٔبالکان-کارپات ـ فوراً متوقف شد. اینچنین بود که بوربیستا به‌جای آنکه پیشروی خود به‌سمت غرب را پی‌گیرد به مقر خود درترانسیلوانی بازگشت. بدین‌ترتیب با پایان گرفتن زنگ‌خطر در جبهه شرقی روم، سزار بدین فکر افتاد که توجه خود را معطوف جبهه غربی یعنیگالیا کند.[۸۰][۸۱]
سنای روم شادمان بود که قیصر دارد از رم دور می‌شود چرا که او داشت محبوبیتی هرچه بیشتر و بیشتر برای خود کسب می‌کرد. هنگامی‌که خودِ قیصر در برابر سنا وعده داد که پیکارهای درخشانی در گالیا را رهبری خواهد کرد و غنایم فراوانی با خود خواهد آورد یکی از بدخواهانش ـ با هدف مخزول‌ساختنِ او با اشاره به روابط سکسی او بانیکومدس ـ به استهزاء فریاد برآورد که چنین امری برای یک خانم کاری آسان نخواهد بود؛ قیصر هم با خنده پاسخ داد که خانم بودن مانع از آن نشده که زنانی مانندسمیرامیس بر سوریه حکم‌برانند وآمازون‌ها بر آسیای صغیر سروری کنند. در واقع او آگاه بود که مقام پروکنسولی می‌توانست چه مزایایی برایش داشته باشد: در گالیا قادر می‌بود غنائم جنگی بی‌شماری تصاحب کند و با آنان بدهی‌هایی که در جریان مبارزات انتخاباتی‌اش بالا آورده‌بود را تسویه کرده و اعتبار سیاسی لازم برای اِعمال اصلاحات انقلابی در ساختار جمهوری به‌سود توده‌ها را کسب کند.
قیصر پیش از ترک رم در نیمه مارس ۵۸ پیش از میلاد[۸۲][۸۳] یکی از متحدان سیاسی خود به‌نامپوبلیوس کلودیوس پولکر[یادداشت ۹۴] ـ که یکتریبون مردم بود ـ را مؤظف ساخت کاری کند که سیسرو ناچار به ترک شهر رم شود. کلودیوس هم لایحه‌ای با ارزشِ حقوقیِعطف به ماسبق را تصویب کرد که به‌موجب آن هر کس که یک شهروند رومی را بدون لحاظ کردن حقتظلم‌خواهی به مردم به اعدام محکوم می‌کرد مستوجب مجازات می‌بود. بدین‌ترتیب سیسرو ـ کنسولِ سال ۶۳ ق. م ـ به‌خاطر طرز عمل دیکتاتورمآبانه خود در قضیهتوطئه کاتیلینا تبعید گشته، ناچار به ترک رم و کناره‌گیری از زندگی سیاسی شد.[۸۴] با اینکار سزار می‌خواست اطمینان یابد که در دوران غیبت او از رم مجلس سنا تصمیماتی که در برنامه‌های بلندپروازانه او اختلال ایجاد می‌کرد اتخاذ نکند.[۸۵] به همین شیوه، قیصر خود را از دیگر نمایندهٔ برجستهٔ اشرافیت سناتوری یعنیمارکوس پورکیوس کاتو نیز خلاص کرد: نامبرده به‌عنوان فرماندار بهقبرس فرستاده‌شد. سزار همچنین برای آنکه خودش موضوع اتهامات قضائی از سوی دشمنان سیاسی‌اش واقع نشود به لایحه مِمیا[یادداشت ۹۵] متوسل شد که به‌موجب آن هیچ کارمند دولتی که در خارج ازایتالیا مشغول خدمت بود نمی‌توانست مورد محاکمه یا اتهام قضائی واقع شود.[۸۶] درنهایت اینکه، اداره امور شخصی خود در رم را به وکالتلوکیوس کورنلیوس بالبوس[یادداشت ۹۶] ـ سوارکاری با اصالتهیسپانیایی ـ سپرد. سزار برای آنکه مراسلاتی که برای بالبوس می‌فرستاد از سوی دشمن ضبط و خوانده‌نشوند از یک کد رمزنگاری بهره برد که امروزه بهرمز سزار شهره است.
ستیز با هلوتی‌ها و ژرمن‌های آریوویستوس (۵۸ پیش از میلاد)
نبردهای سزار در سال ۵۸ ق.م. پیشروی سزار به‌رنگ قرمز و با عنوان Cesare، پیشروی ژرمن‌هایآریوویستوس (در نقشه با عنوان Ariovisto) به رنگ نارنجی و پیشرویهلوتی‌ها (Elvezi) به رنگ سبز و همچنین موقعیتنبرد بیبراتی با عنوان Bibracte نشان‌داده‌شده‌است. این نقشه نامرود راین را با عنوانلاتین Rhenus f،رود رون را با Rhodanus f، ورود سون را با عنوان Arar f نشان داده‌است.
قیصر در حالی‌که هنوز در رم به‌سر می‌برد مطلع شد که قومهلوتی‌ها ـ ساکن در میاندریاچه کنستانس، رودرون،کوهستان ژورا،راین وآلپ رتی ـ خود را مهیای دورزدن استانگالیای ناربونی می‌کنند. در حقیقت این خطر وجود داشت که این قبیله با پای‌گذاردن در خاک یک استان رومی دست آشوبگری بزند و قبیله‌ای که در همان حوالی می‌زیستند، یعنیآلوبروگ‌ها،[یادداشت ۹۷] را نیز به شورش تحریک کند؛ گذشته از این‌ها، آن بخش از زمین‌های آنان که متروک می‌شدند می‌توانستند هدف مهاجرت دیگر خلق‌های ژرمن شوند، ژرمن‌هایی که ممکن بود در همسایگی دولت روم بزیند، و این خطری بود که نمی‌بایست آن را دست‌کم گرفت.[۸۷]
در ۲۸ مارس سزار باخبر شد که هلوتی‌ها ـ پس از سوزاندن روستاهایشان ـ به کرانه‌های رود رون رسیده‌اند، پس ناچار شد در ورود به گالیا شتاب کند. او پس از تنها چند روز راهپیمائی در ۲ آوریل به آنجا رسید.[۸۷] او تنها لژیون دهم را در دسترس خود داشت و چنین نیرویی برای مواجهت با یک خلق ۳۶۸ هزار نفری که از میان آنان ۹۲ هزار نفر مسلح بودند ناکافی می‌نمود؛ پس پلِ روی رون را ویران ساخته تا مانع از گذر کردن هلوتی‌ها شود[۸۳] سپس آغاز به نیروگیری نمود و دستور داد دو لژیون جدید (یازدهم و دوازدهم) درگالیا چیسالپینا تشکیل شده و آنان که درآکویلیا بودند در اسرع وقت به او ملحق شوند.
هلوتی‌ها پیک‌هایی به‌جانب سزار فرستادند تا درخواست جواز عبور صلح‌آمیز از استان ناربونی را بکنند، امّا قیصر، پس از آنکه کرانه رود رون را مستحکم ساخت، از بیم آنکه مبادا این قوم وحشی در طول گذر خود از استان دست به اوباشگری بزند درخواست‌شان را رد کرد. پس هلوتی‌ها مصمم شدند از قلمروسکوان‌ها[یادداشت ۹۸] عبور کنند؛ قیصر هم این واقعه را به فال نیک گرفت و پس از آنکه به بهانه‌های واهی ویرانگری‌های حادث شده به‌دست هلوتی‌ها را به زیانادوئی‌ها (هم‌پیمانان روم) نمایاند تصمیم گرفت با آنان دربیبراتی رویارو گردد، جائی‌کهشکستی جبران‌ناپذیر بر آنان وارد آورد.
پس از آنکه هلوتی‌ها متحمل شکست شدند به آنان فرمان داده‌شد به قلمرو پیشین خود رجعت کنند تا قلمرو مزبور از سوی خلق‌های ژرمنِ نواحی راین ودانوب اشغال نشود.[۸۸][۸۹]
ملاقات پیش از جنگ. ژولیوس سزار (دارای ردای قرمز) در حالی که غضبناک است آریوویستوسِ پُر افاده را نگاه می‌کند. نگاره ازیوهان نیپوموک گایگر
اکنون اهالی گالیا از قیصرِ پیروزمند خواستند که در یک مجمع عمومی با هدف بررسی مسئله تهاجمژرمن‌های تحت رهبریآریوویستوس حاضر شود.[۹۰] در واقع در ۱۵ مارس سال ۶۰ ق. م یک نبرد خونین و تاریخی در حوالی آدماجتوبریگا[یادداشت ۹۹] میان قشون گالیایی‌های متحده با ژرمن‌های آریوویستوس رخ داده که به بهره‌مندی ژرمن‌ها خاتمه یافته‌بود. متعاقب این شکست، ادوئی‌ها سفیرانی به رم فرستاده بودند تا درخواست کمک نمایند. سنا تصمیم به مداخله گرفت و آریوویستوس را قانع نمود که فتوحات خود در گالیا را به حالت تعلیق درآورَد و در عوض به پیشنهاد خودِ قیصر (که در سال ۵۹ ق. مکنسول، و نهپروکنسول، بود) عنوان «پادشاه و دوستِ مردم روم»[یادداشت ۱۰۰] به این پادشاه نیرومند ژرمن‌ها داده شده‌بود. با این‌حال آریوویستوس با قساوت و تکبر فزاینده‌ای به آزار و اذیت گالیایی‌های همسایه ادامه داد، به‌حدی که آنان را برانگیخت خواستار کمک نظامی خودِ سزار شوند تا این ژرمنِ مزاحم را به‌آنسوی راین (کرانه راست) پس‌برانند (۵۸ ق. م). اینبار سزار به آریوویستوس پیشنهاد انعقاد اتّحادی را داد که البته او رد کرد و قیصر مصمم شد او را گوشمال دهد. با این‌حال به‌نظر می‌رسید لژیون‌های تحت‌امر سزار (لژیون‌های دهم، یازدهم و دوازدهم) که از شایعه شکست‌ناپذیری قشون آریوویستوس مرعوب بودند در شُرُف سرکشی و اجتناب از جنگ هستند؛ پس سزار به دو تا از لژیونها (دوازدهم و یازدهم) گفت که خود تنها به‌یاری لژیون بسیار وفادار و فدائی‌اش، لژیون دهم، با آریوویستوس مصاف خواهد داد. پس از این سخنان، دو لژیون دیگر برای آنکه شایستگی خود را نشان داده‌باشند تصمیم به همراهی فرمانده‌شان گرفتند.[۹۱]
ابتدا سزار سفیرانی به‌جانب آریوویستوس گسیل داشت و خواستار گفت‌وگوی مستقیم در نیمه‌راه شد. امّا آریوویستوس با تبختر پیشنهاد او را رد نمود:
Iterum ad eum Caesar legatos cum his mandatis mittit: [...] primum ne quam multitudinem hominum amplius trans Rhenum in Galliam traduceret; deinde obsides quos haberet ab Haeduis redderet Sequanisque permitteret ut quos illi haberent voluntate eius reddere illis liceret; neve Haeduos iniuria lacesseret neve his sociisque eorum bellum inferret. Si [id] ita fecisset, sibi populoque Romano perpetuam gratiam atque amicitiam cum eo futuram; si non impetraret, sese, quoniam M. Messala, M. Pisone consulibus senatus censuisset uti quicumque Galliam provinciam obtineret, quod commodo rei publicae facere posset, Haeduos ceterosque amicos populi Romani defenderet, se Haeduorum iniurias non neglecturum.
Ad haec Ariovistus respondit: ius esse belli ut qui vicissent iis quos vicissent quem ad modum vellent imperarent. Item populum Romanum victis non ad alterius praescriptum, sed ad suum arbitrium imperare consuesse. [...] Haeduos sibi, quoniam belli fortunam temptassent et armis congressi ac superati essent, stipendiarios esse factos. سزار برای دومین مرتبه فرستادگانی با این پیام به‌جانب او (آریوویستوس) گسیل داشت: [...] در درجه نخست اینکه خلق‌های [ژرمنِ] بیشتری از رود راین به گالیا را گذر ندهد؛ سپس اسرایی را که از میان ادوئی‌ها دارد بازپس دهد و به قبیله سکوان‌ها[یادداشت ۱۰۱] اجازه دهد اسرائی[یادداشت ۱۰۲] که در نزد آنان دارند با شفاعت او به آنان مسترد داشته‌شوند؛ و نیز اینکه ادوئی‌ها را با ستمگری نرنجانَد و به آنان و نیز خویشاوندان‌شان جنگی تحمیل نکند. اگر چنین کند، مشمول عطوفت و دوستی دائمی او و مردم روم خواهد بود امَا اگر چنین نشود، خودِ او (سزار) از آنرو که در دوران کنسولی مارکوس مِسالا[یادداشت ۱۰۳] و مارکوس پیسو[یادداشت ۱۰۴] (سال ۶۱ ق. م) مجلس سنا حکم کرده‌بود که هر شخصی که فرماندار استان گالیاست می‌تواند به‌خاطر مصالح جمهوری از ادوئی‌ها و دیگر دوستان مردم روم دفاع کند، از هیچ‌گونه ستمی که بر ادوئی‌ها رواداشته‌شود چشم‌پوشی نخواهد کرد.
آریوویستوس به این [پیشنهاد] چنین پاسخ داد: قانونِ[یادداشت ۱۰۵] جنگ این است که آنان‌که پیروز شده‌اند آنطور که دلشان می‌خواهد بر آنانی که شکست‌شان داده‌اند فرمانروائی کنند؛ درست همان‌طور که خلق روم عادت دارد نه به تجویز دیگران بلکه به خواست خودش بر [ملل] مغلوبهٔ خود فرمانروایی کند [...] پس او (آریوویستوس) همادوئی‌ها را از این جهت خراج‌گزار خود ساخته که اینان خود راه جنگ را آزموده، دست‌به سلاح یازیده و از او شکست خورده‌اند.
پس قیصر به‌سوی پادشاه ژرمنی ـ که از راین وایل (فرانسه) گذشته بود ـ به‌راه افتاد تا در حوالیمولوز در پای کوهستانووژ با او مصاف دهد. ژرمن‌ها (که تا آن زمان به‌ادعای آریوویستوس مغلوب نشده‌بودند) شکست خورده و در حالی‌که می‌کوشیدند با گذر از رود راین جان خود را نجات دهند توسط سواره‌نظام روم قتل‌عام شدند و دیگر از آریوویستوس خبری نشد.
با ظفر یافتن بر آریوویستوس، قیصر مهاجرت یا به‌قولی دقیق‌تر «یورش» ژرمن‌ها به گالیا را موقتاً تعطیل ساخته و رود راین را سرحد طبیعی میانگالیا (کرانه چپ راین) وژرمانیا (کرانه راست) قرار داد و هژمونی خود را در آنجا برقرار ساخت.[۹۲][۹۳]
در سال ۵۷ ق. م سزار که هنوز در اقامت‌گاه‌های زمستانی‌اش در استان رومیگالیا کیسالپینا حضور داشت مطلع شد که تمام قومبلژها واقع در شمال گالیا سرگرم ایجاد یک کنفدراسیون با مشارکت ژرمن‌های کرانه چپ راین بر ضد رومیان می‌باشند زیرا بیم آن را داشتند که اگر مانع پیشروی لژیون‌های سزار نشوند سرزمین آنان به روم منضم شده و خودمختاری‌شان را از دست دهند.[۹۴] ژنرال رومی با دو لژیون جدید یعنی سیزدهم و چهاردهم به گالیا رسید[۹۵] پس از فراهم آوردن نیروها به‌سوی شمال به‌راه افتاد، جایی که بلژها در یک ارتش به استعداد ۳۰۶ هزار نفر گرد آمده‌بودند.[یادداشت ۱۰۶] وی در حوالیرود ان در شهرلاو با بلژها مصاف داد، مصافی که در آن بهره‌مندی با رومیان بود.[۹۶]
اکنون باقی بلژها ـ اکثراً نروی‌ها[یادداشت ۱۰۷] ـ تصمیم گرفتند بار دیگر متشکل شوند تا زورآزمائی دیگری با ارتش روم ترتیب دهند. اینان با بهره گرفتن از ترفند غافلگیری، حمله‌ای به ارتش روم کردند که قیصر با عسرت بسیار موفق شد آنان را عقب‌زده، ضدحمله‌ای ترتیب داده، و عده کثیری از آنان را سلاخی کند.[۹۷] پس از آنکه چند عملیات مختصر دیگر را هم به پایان رساند توانست خود را آقا و ارباب سرتاسرگالیا بلجیکا بنامد[۹۸][۹۹] و با فرارسیدن زمستان بار دیگر به گالیا کیسالپینا بازگشت.[۱۰۰]
نقشه عملیات‌های سزار در سال ۵۶ پیش از میلاد. اسامی اشخاص به زبان ایتالیایی (نه لاتین) نوشته‌شده‌اند: Cesare همان سزار، Decimo Brutoدکیموس بروتوس، و Crasso نیزکراسوس است. نماد قیچی محل هر درگیری را نشان می‌دهد که مهم‌ترین آن در دریا و در قسمت غربی نقشه (استانبرتاین فرانسه) نشان داده شده‌است.
در سال ۵۶ پیش از میلاد یکی ازلگاتوس‌های سزار به‌نامپوبلیوس کراسوس لژیون هفتم را برای زمستان در سرزمین آندها[یادداشت ۱۰۸] که در نزدیکی‌هایاقیانوس اطلس جای داشت مستقر کرد. با توجه به اینکه در آن ناحیه گندم کمی موجود بود کراسوس دو تن ازتریبون نظامی‌ها به‌نام کوئینتوس ولانیوس[یادداشت ۱۰۹] و تیتوس سیلیوس[یادداشت ۱۱۰] را به عنوان فرستاده به‌سوی ونت‌ها (در نقشه با نام VENETI واقع در انتهای شمال‌غربی گالیا) اعزام کرد تا تقاضای خوراک و آذوقه کنند. گفتنی است این ونت‌ها در سرتاسر سواحل اطلس از بقیه قبایل گالیا ممتازتر بودند چه کشتی‌های عدیده‌ای داشته که با آن تابریتانیا کشتیرانی کرده، در دانش و فنون بحریه سرآمد دیگر قبایل بوده و دریانوردانی که به آنجا رفت‌وآمد می‌کردند به آنان خراج می‌پرداختند.[۱۰۱] امّا ونت‌ها به این خیال افتادند که دو سفیر مزبور رومی را توقیف کنند؛ سایر قبایل ساکن در غرب گالیا و حوزه اطلس نیز با آنان همصدا شده تصمیم گرفتند با ائتلاف در برابر دشمن مشترک، با یکدیگر همکاری کنند.[۱۰۲]
قیصر که از آنچه اتفاق می‌افتاد آگاه شده بود، انتظار یک جنگ محتمل و در شرفِ وقوع بحری با ونت‌های دریانورد و ساکنان سواحل غربی-شمال‌غربی گالیا را داشت، برای همین به مردان خود دستور داد بر روی رودلوآر یک ناوگان جنگی بسازند، و خود پاروزنان و سکاندارانی استخدام کرد؛ ونت‌ها نیز به‌نوبه خود روی آشنایی‌شان با مواضع جغرافیایی محل حساب کرده‌بودند، چه نیک می‌دانستند رومیان در امر دریانوردی دچار مشکلاتی بوده، با جغرافیای آنجا آشنایی نداشته، شمار بندرها کم بوده، و بالاخره به‌سبب قلت آذوقه قادر نیستند مدت زیادی در نبرد پایداری کنند.[۱۰۳]
سزار پیشدستی کرده پیش از آنکه شمار قبایلی که به ائتلاف ونت‌ها می‌پوستند افزایش یابد لابینوس را با بخش بزرگی از سواره‌نظام به گالیا بلجیکا در شرق روانه کرد تا راه وصول قوای کمکی ژرمن را سد کند؛ تیتوریوس سابینوس[یادداشت ۱۱۱] را با سه لژیون به سرزمین اونل‌ها،[یادداشت ۱۱۲] کوریوسولیت‌ها[یادداشت ۱۱۳] و لِکسُوی‌ها[یادداشت ۱۱۴] یا به بیانی دیگر به ساحل امروزینرماندی فرستاد تا نیروهای آنان را دور نگاه دارد،دکیموس بروتوس[یادداشت ۱۱۵] را در رأس بحریه‌ای که دایر کرده‌بودند گماشته و او را مأمور کرد در اسرع وقت روانهبرتاین در شمال‌غربی گالیا شود، خود نیز با نیروهای پیاده‌ای که برایش باقی‌مانده‌بود (۴–۳لژیون) به‌سوی ونت‌ها رهسپار شد.[۱۰۴]
هنگامی‌که ناوگان رومیان فرا رسید ونت‌ها با حدود ۲۲۰ کشتی که به‌خوبی مسلح و به هر نوع سلاحی مجهز شده‌بودند و از هر نظر ـ به‌استثنای سرعت و نیروی پاروها ـ بر ناوگان رومی تفوق داشتند[۱۰۵] در دماغهکوئیبرون با رومیان مصاف دادند. تنها سلاح بسیار نافعی که توسط رومیان ساخته شده‌بود قلاب یا چنگک‌های بسیار تیزی بودند که پس از پرتاب به‌سوی کشتی‌های ونت‌ها، به طناب‌هایی که تیر افقی دکل[یادداشت ۱۱۶] را به دکل عمودیِ کشتی‌های[یادداشت ۱۱۷] ونت‌ها وصل می‌کردند پیچ خورده، و هنگامی‌که پاروزنان رومی با قوای بیشتری کشتی خود را می‌راندند این طناب‌ها پاره شده و در نتیجه تیرهای افقی مزبور از دکل‌ها کنده شده و سقوط می‌کردند، و از آنجا که تمامی نیروی کشتی‌های ونت‌ها به بادبان‌هایشان[یادداشت ۱۱۸] بستگی داشت پس هدایت کشتی‌ها از دست‌شان خارج می‌شد. نتیجه این شد که نبرد بحری به بهره‌مندی رومیان خاتمه یافت. سزار تصمیم گرفت آنان را با اعدام‌های دسته‌جمعی و به‌بردگی کشاندنِ بازماندگان به‌سختی سیاست کند زیرا اینان بودند که حقوق حرمت سفرا و فرستادگان رومی را پاس نداشته، گروگان‌شان گرفته و به اسارت کشیده‌بودند.[۱۰۶]
مغلوب ساختن دوبارهٔ ژرمن‌ها و گذر از راین برای بار نخست
نبردهای سزار در سال ۵۵ پیش از میلاد. در این سال سزار دو لشکرکشی تاریخی، یکی بهژرمانیا و دیگری بهبریتانیا انجام داد، سرزمین‌هایی که تاکنون برایارتش روم ناشناخته‌بودند. این نقشه رود راین را با عنوان لاتین .Rhenus f نشان داده و در کرانه راست این رود قبایل ژرمن ساکن‌اند که نام آنان را با رنگ نارنجی ذکر کرده، عملیات‌های نظامی سزار را هم با رنگ قرمز نمایانده و آن پیکان نارنجی که دیده‌می‌شود مسیر حرکت دو قوم ژرمن یوسیپت‌ها و تنکترهاست که وارد کرانه چپ راین شده و به سرزمین مناپی‌ها (MENAPII) تعرض کردند.
در سال ۵۵ پیش از میلاد اقوام ژرمن یوسیپت‌ها[یادداشت ۱۱۹] و تنکترها[یادداشت ۱۲۰] که در ژرمانیا ساکن بودند بر اثر فشارسوئبی‌ها از سرزمین‌های خود واقع در شمالرود ماین (کرانه راسترود راین) به مناطق مسکونی قوم مناپی‌ها (کرانه چپ رود راین، در نقشه با عنوان MENAPII) رانده شدند. مناپی‌ها در هر دو کرانه راست و چپ راین صاحب اردوگاه‌ها، خانه‌های زراعتی، و روستاهایی بودند؛ امّا از خوف فرارسیدن توده انبوهی از مهاجرین ژرمن یوسیپت و تنکتر (بر طبق ادعای سزار ۴۳۰ هزار نفر)[۱۰۷] اقامت‌گاه‌های خود در کرانه راست رود راین را رها کرده و در طول کرانه چپ آن دست به ساختن پادگان‌هایی زدند تا از عبور ژرمن‌ها از رود و ورودشان به گالیا ممانعت کنند.
اقوام ژرمن تنکترها و یوسیپت‌ها از آن رو که موفق به گذر از راین نشدند، تظاهر به عقب‌نشینی کردند؛ با این‌حال یک شب سواره‌نظام آنها به صورتی غیرمنتظره مراجعت کرده و مناپی‌هایی را که به روستاهایشان در کرانه راست راین رجعت کرده‌بودند را قتل‌عام کردند. ژرمن‌ها کشتی‌های آنان را از آنِ خود کرده و حالا به‌سوی کرانه چپ راین یعنی گالیا رهسپار شدند. آنان روستاها را متصرف شده و تمام زمستان را با توش و غذای مناپی‌ها به‌سر بردند.[۱۰۸] پسپروکنسول رومی با درک خطر ورود مجدد توده انبوه ژرمن‌ها به گالیا، عجالتاً خود را بهبلجیکا رساند.
قلمرو سکونتژرمن‌ها (سبز رنگ) در کرانه راست یا بالایراین و قلمرو سکونت قبایل گالیایی در کرانه چپ یا پائین آن بود. در حقیقت رود راین مرز طبیعی میان ژرمن‌ها و گالیایی‌ها بود. سزار دو مرتبه (۵۵ و ۵۳ ق. م) با ساختنپلی بر روی راین، از این رود گذشته وارد ژرمانیا شده و سپس به گالیا مراجعت کرد.
ژرمن‌ها که در ناحیه‌ای نه چندان دور از شهر امروزیننیمیخن ساکن بودند،[۱۰۹] هنگامی که از نزدیک شدن ارتش روم اطلاع یافتند، تصمیم گرفتند فرستادگانی به جانب قیصر بفرستند. فرستادگان به سزار گفتند که آنان به رومیان اعلان جنگ نداده‌اند امّا اگر دیگران آنان را به جنگ تحریک کنند پاسخ منفی هم نمی‌دهند، زیرا سلحشوری از رسوم نیاکان ژرمن‌هاست. در عین‌حال گفتند که آنان از سرزمین خود، ژرمانیا، رانده شده و برخلاف میل خود به گالیا مهاجرت کرده‌اند؛ اگر رومیان بخواهند حاضرند متحدان نافعی برای آنان شوند بدین‌شرط که رومیان یا زمین‌هایی در گالیا بدانان عرضه کنند یا اجازه دهند زمین‌هایی که آنان در گالیا به‌زور ستانده‌اند را برای خود حفظ کنند.[۱۱۰] امّا ژنرال رومی به آنان اجازه اشغال هیچ سرزمینی در گالیا را نداد چه از نظر او عادلانه نبود کسانی که قادر به دفاع از زمین‌های خود در برابر سوئبی‌ها نیستند زمین دیگران را غصب کنند؛ ضمناً در سرزمین گالیا دیگر زمین خالی از سکنه‌ای باقی‌نمانده که به چنین ژرمن‌های پُرشماری (یوسیپت‌ها و تنکترها) تقدیم شود، امّا اگر ژرمن‌ها مایل باشند او (سزار) اجازه می‌دهد در سرزمیناوبی‌ها، واقع در کرانه راست راین، اسکان یابند،[یادداشت ۱۲۱] اوبی‌هایی که سفرایی به‌جانب سزار فرستاده و بابت قلدری سوئبی‌ها به او شکایت می‌بردند و از او درخواست کمک می‌کردند. سزار با این پیشنهاد آنان را اندرز داد که به کرانه راست راین یعنی ژرمانیا بازگردند؛ بدین ترتیب آتش‌بسی برقرار شد تا رومیان با این دو خلق ژرمن‌ها به مصالحه‌ای برسند. امّا در طول این آتش‌بس ژرمن‌ها با یک اسکادران (جوخه) سواره‌نظام گالیایی-رومی درگیر شدند و اسکادران مزبور را به فرار واداشتند و بدین ترتیب آتش‌بس را نقض کردند. سزار آنان را به‌خاطر ارج ننهادن به آتش‌بس نکوهید و هنگامی که فرستادگان و بزرگان یوسیپت‌ها و تنکترها برای توجیه این عمل‌شان به‌جانب قیصر رفتند، ژنرال رومی برخلاف عرف دیپلماتیک دستور به توقیف آنها داد. سپس تمامی نیروهایش را در بیرون اردوگاه آراست و به سواره‌نظامش دستور داد پشت‌سر او حرکت کند. او ارتش خود را در سه ردیف چیده و سریعاً با پیمودن هشت مایل و بی‌آنکه ژرمن‌ها اطلاع یابند به اردوگاه دشمن رسید. ژرمن‌ها که براثر وصول غیرمنتظره نیروهای روم سراسیمه شده‌بودند بخشی از آنان که توانستند شتابان مسلح شوند برای مدت کوتاهی در برابر رومیان پایداری کردند و مابقی شامل مردان فراری، بانوان و خردسالان پا به فرار گذاشتند و سزار سواره‌نظام را به تعقیب آنان گسیل داشت؛ امّا این فراریان در نقطههم‌ریزگاه رودهایموز و راین نومیدانه خود را به آب زده، تلف شدند.[۱۱۱] این اقدامات قیصر که خصوصاً سبعانه می‌نمودند واکنش غضب‌آلود کاتوی کوچک را سبب شدند؛ او خواستار تحویل دادن سزار به گالیائی‌ها به جرم پاس‌نداشتنِ حرمت سفرا شد،[۱۱۲][۱۱۳] در عوض سنا یک مراسمسوپلیکاتیوی شکرگزاری به مدت طولانی پانزده روز به افتخار او برگزار کرد.[۱۱۴][۱۱۵]
قیصر که کامروایی دیگری در برابر خلق‌های ژرمن کسب کرده‌بود مصمم شد برای نخستین بار از راین گذر کرده و این مرتبه به خودِسرزمین ژرمن‌ها حمله‌ور شود. غرض اصلی سزار از گستراندن جبههٔ جنگ به آنسوی راین همانا انجام عملیاتی نمایشی و بازدارنده بود تا ژرمن‌ها را از یورش مجدد به گالیا بازدارد. او یکپل بزرگ چوبی بر روی راین ساخت (میانکوبلنتس وبن امروزی، با درازای احتمالی ۴۰۰ متر) و ابتدا در سرزمین دوست یعنیاوبی‌ها پا نهاد و سپس روانه شمال و قلمرو سیکامبرها[یادداشت ۱۲۲] شد، جایی که تا هجده روز با سرعتی اعجاب‌آور دست به ویرانگری و تاراج زد. پس از آنکه با این اقدام ژرمن‌ها را به‌قدر کفایت مرعوب ساخت، تصمیم به رجعت به گالیا گرفت و پل خود را خراب کرد تا بعداً مورد بهره‌برداری ژرمن‌ها جهت هجوم تازه به کرانه چپ رود واقع نشود، و سرحد طبیعی متصرفات شمال‌غربیجمهوری روم را همان رود راین تعیین کرد.[۱۱۶][۱۱۷][۱۱۸]
در همان سال، این بار سزار هوس کرد قدم در جزیره بریتانیایی بگذارد که برای دنیای آن زمان ناشناخته می‌نمود، او پی‌برده‌بود که تقریباً در تمام جنگهای گالی پشتیبانی‌هایی از این جزیره به دشمنان او می‌رسید نیز خود شخصاً مشتاق بود با گونهٔ انسانی مردمان آن آشنایی یابد.[۱۱۹] پس گایوس وُلوسنوس[یادداشت ۱۲۳] را با یک کشتی جنگی برایعملیات شناسایی می‌فرستد و خود در این میان به سرزمین مورینی‌ها (در نقشه با عنوان MORINI) رفت و دستور داد همان ناوگانی که با آن در ۵۶ ق. م برابر ونت‌ها جنگیده‌بود را جمع‌آوری کنند، چرا که عزیمت از این ناحیه به‌سوی بریتانیا کوتاه‌تر می‌نمود.[۱۲۰] امّا سواره‌نظام او، برخلاف پیاده‌نظامش، با تأخیر فراوان عزیمت خود را آغاز کرد. پس از رسیدن به جزیره بریتانیا، در حوالیدوور کنونی نبردی خونین رخ داد زیرا نیروهای بدویان بریتانیایی از پیاده شدن رومیان ممانعت می‌کرد. پس از نبردی سخت، بریتانیایی‌ها پا به فرار گذاشتند امّا فاتحان هم در حدی نبودند که به تعقیب آنان بپردازند زیرا سواره‌نظام روم هنوز در گالیا جا مانده‌بود.[۱۲۱]
قبایل بریتانیایی که در نبرد مغلوب شده‌بودند تصمیم گرفتند سفیرانی به‌جانب قیصر فرستاده با پیشکش اسرایی به او، خواستار صلح شوند. چهار روز پس از ورود رومیان به جزیره بریتانیا، هجده کشتی که سواره‌نظام روم را در خود جای داده‌بودند از بندری شمالی‌تر به مقصد بریتانیا خود را به آب زدند. امّا درحالی‌که این هجده کشتی به بریتانیا نزدیک می‌شدند ناگهان طوفانی وزیدن گرفت که بر اثر آن هیچ‌یک از کشتی‌های مزبور نتوانست راه خود را ادامه دهد و ناچار به همان‌جایی مراجعت کردند که از آن آمده‌بودند. هنگامی‌که بریتانی‌ها از این حادثه مطلع شدند تصمیم گرفتند بار دیگر علیه بیگانگان رومی دست به سلاح یازند. اینان از نو حمله‌ای غیرمنتظره به لژیون هفتم رومیان ـ که سزار آن را مأمور جمع‌آوری گندم نموده و ازاردوگاه مرخصش کرده‌بود ـ ترتیب داده و آن را محاصره کردند. امّا سزار خود در رأس چندکوهورس به داد لژیون رسیده از محاصره نجاتش داد؛ بعد تمامی خانه‌های زراعتی آن مناطق را آتش زدند.[۱۲۲] این فتحِ رومیانْ بریتانی‌ها را واداشت مجدداً طالب صلح شده و اینبار قیصر که دو برابر گروگان طلب کرده‌بود به گالیا مراجعت نمود.[۱۲۳]
در سال ۵۴ پیش از میلاد سزار اینبار با نیروهایی عدیده‌تر از سال پیش قصد همان جزیره را کرد: پنج لژیون و دو هزار سواره بر روی بیش از هشتصد کشتی، افزون‌بر تعدادی بازرگان که قصّه‌ها در باب ثروت‌های جزیره بریتانیا گوش‌هایشان را مسحور کرده‌بود.[۱۲۴] قیصر اینبار بی‌آنکه با مقاومتی روبرو شود در همان مکانِ سال پیش پیاده شد. جلوتر که رفت متوجه شد یک ارتش نیرومند بریتانی‌ها تحت رهبریکاسیولاونوس[یادداشت ۱۲۴] (که بر قبایل شمال رودتیمز حکومت می‌کرد) تجمع کرده‌است.[۱۲۵] او با دو نبرد نیروهای دشمن را به صعوبت بسیار شکست داد چرا که شیوه جنگی نامنظم آنان برای رومیان نامأنوس بود.[۱۲۶] او به خیال ضدحمله زدن نیروهایش را ازتیمز گذر داد و تا زمین‌های کاسیولاونوس[یادداشت ۱۲۵] پیش برد و چنان غیرمنتظره به آنان تاخت که به فرار وادارشان کرد. سومین تلاش کاسیولاونوس نیز به شکستی تام منتهی شد و این پادشاه بریتانی و دیگر امرای محلی جزیره ناچار شدند به صلح تن در داده، خراج سالانه‌ای پرداخته و به نشانه سرسپردگی، گروگان‌هایی به پروکنسول رومی تقدیم کنند.[۱۲۷] مشخصاً سزار نخستین رومی بود که با لژیونهایش ازدریای شمال گذر می‌کرد؛ نیز پس از این جریاناتْ روابط تجاری و دیپلماتیکی پدیدار شدند که مسیرتصرف بریتانیا در سال ۴۳ بعد از میلاد توسطامپراتوری رومِ آتی را هموار کردند.[۱۲۸]
نبردهای سزار در سال ۵۴ پیش از میلاد در بریتانیا و گالیا.[یادداشت ۱۲۶] کمپ دو ژنرالسابینوس وکوتا با عنوان Sabino e Cotta نشان داده شده‌است؛ این کمپ توسط قوم همسایه‌اش ابورون‌ها (EBURONES) محاصره و بعد سلاخی می‌گردد. بعد این قوم کمپ لگاتوسسیسرو (Q.Cicero) را هم در حصر خود می‌گیرد. وقتی سزار از وقایع خبردار شد، با لژیون‌های گایوس فابیوس (Fabio) وکراسوس (Crasso) راه می‌افتد و در حوالینمور، بلژیک (Namur) آنان را مغلوب می‌سازد.
پس از اتمام جبهه بریتانیا شورشی در بینابورون‌ها (در نقشه: EBURONES) رخ داد که توسطآمبیوریکس وکاتوولکوس[یادداشت ۱۲۷] رهبری می‌شد. توضیح آنکه سزار دو تن ازلگاتوس‌های خود به نامکوتا وسابینوس را در کمپی در قلمروابورون‌ها (امروزهتنژران) اسکان داد.[یادداشت ۱۲۸] بخشی از سربازان این کمپ در حالی‌که مشغول جمع‌آوری چوب در خارج از اردوگاه بودند مورد حمله سریعی از جانب نیروهای آمبیوریکس واقع شدند، و کمپ مزبور تماماً محاصره شد. در این بین آمبیوریکس به حیله‌ای متوسل شد تا پیش از فرا رسیدن خودِ سزار، رومیان را از اردوگاه‌شان خارج کند: او به رومیان گفت که خود نقشی در این شورش نداشته بلکه از پیش تاریخی معین شده‌بود که در سرتاسر گالیا همهٔ خلق‌ها در کنار ابورون‌ها علیه اقتدار روم بشورند، نیز گفت که خود بسیار به قیصر مدیون است، چراکه با مداخلهٔ او بوده که از پرداخت خراج به قوم همسایه یعنی آتواتوک‌ها[یادداشت ۱۲۹] استخلاص یافته‌است، در نهایت به رومیان هشدار داد که به تازگی گله عظیمی از ژرمن‌ها ازرود راین گذشته و می‌خواهند به یاری این شورشیان بشتابند پس آقایان کوتا و سابینوس بهتر است لژیون تحت‌امر خود را از کمپ خارج کرده و آن را یا به جانب لژیونِسیسرو روانه کنند یا به‌جانب لژیونِلابینوس. در نهایت آمبیوریکس با زیرکی قول داد که خود شخصاً خروج امن این لژیون از اردوگاهش را ضمانت می‌کند.[۱۲۹] سابینوس و کوتا فریب تلهٔ او را خورده و بی‌آنکه موضوع را به اطلاع سزار برسانند لژیون را از اردوگاه بیرون آوردند امّا در میانه دشت‌ها ارتش ابورون‌ها به آنان پاتکی زده و تقریباً تمامی آن لژیون و پنجکوهورس ــ از جمله خودِ کوتا و سابینوس ــ را از دم تیغ گذراندند که اتفاقی نادر می‌نمود. تنها عده قلیلی از رومیانِ باقی‌مانده موفق شدند به لشکرگاه لژیون دیگر که تحت امرلابینوس بود رسیده و حادثه را به اطلاع وی برسانند.[۱۳۰] آمبیوریکس که از این فتح نمایان خود سرمست و غرّه بود به این خیال افتاد تا همین بلا را بر سر لژیونسیسرو[یادداشت ۱۳۰] هم بیاورد و برای همین با جار زدن خبر پیروزی خود در میان قبایل همسایه توانست متحدان جدیدی برای ابورون‌ها بیابد درحالی‌که قیصر از تمامی این حوادث بی‌اطلاع بود.[۱۳۱]
پس آمبیوریکس و نیروهایش کمپ سیسرو را به همان شیوه تا چند روز در محاصره خود گرفتند. سیسرو به‌طور سِری پیکی به جانب سزار فرستاد و او را از پیشامد حصر باخبر کرد.[۱۳۲] پس سزار با دو لژیون به‌جانب سیسرو راه افتاد و نامه‌ای به او نگاشت که در آن نوشته‌بود با دو لژیون حرکت کرده و به‌سرعت بدان اردوگاه خواهد رسید، و ترغیبش کرد روحیه سربازان خود را کماکان حفظ کرده و تسلیم نشوند؛ او در نگارش نامه از الفبای یونانی بهره برد تا در صورت توقیف توسط دشمن شگردهای او مکشوف نشود.[۱۳۳]
اما گالیایی‌ها که به‌واسطه پیشاهنگان خود از ماجرا مطلع شده‌بودند محاصره کمپ سیسرو را نیمه‌کاره گذاشته و در عوض به عزم نبرد با خودِ قیصر به‌راه می‌افتند. در دشتی که تلاقی دو سپاه روی داد، سزار که از حیث شمار نیروها در مضیقه بود به حیله‌ای متوسل شد: او یککمپ کوچک و حقیر برای خود بر پا کرد و هنگامی که سواره‌نظام دو سپاه با یکدیگر به نبرد پرداختند، به جنگجویانش امر کرد عامدانه عقب‌نشینی کرده و به کمپ بازگردند، دروازه‌های آن را بسته و همگی تظاهر به بزدلی کنند.[۱۳۴] گالیایی‌ها رومیان را تعقیب کرده و ـ آنگونه که ژنرال رومی می‌خواست ـ به دروازه اردوگاه رسیدند و نیروهایشان را در موضعی نامناسب آراستند؛ آنان مشغول استهزای لشکرگاه دشمن بودند که ناگاه سزار از تمامی دروازه‌های اردوگاه ضدحمله‌ای غیرمنتظره زده و سواره‌نظام خود را به عزم سلاخی کردن آنان به بیرون فرستاد. دشمنانش متواری شده و کسی از آنان مطلقاً برای جنگیدن ایستادگی نکرد. او سپس عازم کمپ سیسرو و لژیون او شد، و وقتی بدانجا واصل شد آن لژیون را به‌سبب پایمردی در برابر محاصره مورد قدردانی قرار داد و از سرنوشت غم‌بار سابینوس و کوتا نیز باخبر شد.[۱۳۵]
در آغاز سال ۵۳ پیش از میلاد سزار عده لژیونهایش را به ده رساند، یک لژیون جدید تهیه کرد و یکی دیگر را از پومپیئوس به عاریت گرفت. پس از اسکات شورشی در گالیا بلجیکا، به‌جانبتِرِوِرها،مناپی‌ها وابورون‌ها به‌راه افتاده بخشی از سپاه خود را به معاونشتیتوس لابینوس سپرد. خودش هم زمین‌های مناپی‌ها را مورد هجومی سخت قرار داد که آنان خود را ناچار دیدند تسلیم او شوند[۱۳۶] و لابینوس هم از سوی دیگر توانست بر ترورها و ابورون‌ها تفوق یابد.[۱۳۷] وقتی قیصر از کامیابی‌های لابینوس مطلع شد بر آن شد تا با ساختندومین پل بر روی راین برای دفعه دومی از راین گذر کند تا بلکهسوئبی‌های ژرمن را که شورش گالیا را پشتیبانی کرده‌بودند سیاست کرده‌باشد و نیز مانع آن شود که به سرکردگان شورش جا و امان بدهند.[۱۳۸] امّا تمامی سوئبی‌ها پس از دریافت اخباری متقن مبنی‌بر فرا رسیدن ارتش رومیان، با تمامی نیروهای خود و متحدانشان که گردآوری نموده‌اند به دورترین نقاط قلمرو خود عقب‌نشستند، جایی که جنگلی بس پهناور به‌نام باکِنیس وجود داشت که به‌عنوان دیواری طبیعی، قبایل کروسک‌ها و سوئبی‌ها را از خشونت و حمله به یکدیگر بازمی‌داشت. در ابتدای این جنگل، سوئبی‌ها تصمیم گرفتند منتظر فرارسیدن ارتش روم بمانند.[۱۳۹] قیصر که به‌خوبی از مخاطراتی که در این سرزمین ناشناخته (ژرمانیا) متوجه او بود آگاهی داشت، صلاح خود را در بازگشت به گالیا دید امّا برای آنکه خوف بازگشت محتمل خود را در دل بربرهای ژرمن زنده‌نگه دارَد اینبار پل نامبرده را (به‌استثنای دویست پا از قسمت انتهایی آن که منقطع ساخت) سالم نگه‌داشت تا نشانی از تفوق رومیان بر ژرمن‌ها باشد؛ نیز در آن سرِ پل که به گالیا متصل بود یک برج با چهار طبقه ساخته پادگانی با دوازدهکوهورس (گردان) به حفاظت از آن گماشته آن را با استحکامات بزرگی تقویت نمود[۱۴۰] سپس بر آن شد تا جملگی ارتش را علیه ابورون‌ها و سرکرده‌شانآمبیوریکس راهبری کند. امّا مسئله این بود که ابورون‌ها نه دارای ارتشی منظم بودند و نه پادگان یا اردوگاهی بلکه در تمامی جهات پراکنده بودند. هرکجا که یا یک دشت مخفی، یا یک نقطه جنگلی یا یک مرداب یافته می‌شد ابورون‌ها در آنجا اختفاء می‌کردند. سزار به راه حلی متوسل شد: به قبایل همجوار فرستادگانی گسیل داشته به همگی آنها وعدهٔ تاراج ابورون‌ها را داد تا به‌جای آنکه جان لژیون‌های خود را در جنگل‌ها در جستجوی ابورون‌های چریک به‌خطر بیندازد گالیایی‌ها متحمل این مخاطرات شوند. در کوتاه مدتی از هر سو شمار زیادی بربر گالی به رومیان پیوسته[۱۴۱] متحداً در پی ابورون‌ها گشته، تدریجاً آنها را قلع کردند و آخرالامر نتیجه این شد که دیگر خبری از آمبیوریکس ـ که بیش از چهار سوار از او حفاظت نمی‌کردند ـ[۱۴۲] نشد و قیصر در پایان تابستان می‌توانست خشنود باشد که از کشتار پانزده کوهورت خود انتقام کشیده‌است.[۱۴۳]
نبردهای سزار در سال ۵۲ پیش از میلاد.
شورش ورسنژتوریک و انقیاد قطعی گالیا (۵۲–۵۰ پیش از میلاد)
آخرین جبههٔ نبرد همانا شورشی بود که توسط رهبر قومآروِرن‌ها یعنیوِرسَنژِتوریک رهبری می‌شد؛ کسی که جملگی خلق‌هایسلتی از جمله متحدان تاریخی رومیان یعنیادوئی‌ها نیز شرکت داشتند.
شورش مزبور ابتدا از جانبکارنوت‌ها آغاز شد امّا این ورسنژتوریک بود که جریان شورش را در کنترل خود گرفت، او که به‌عنوان پادشاه آروِرن‌ها منصوب شده‌بود موفق شد پشتیبانی تمامی قبایل گالی را جهت خود تحصیل کند. قیصر که دردشت پادانا اتراق زمستانی می‌کرد شتابان خود را به گالیا رسانبد. ورسنژتوریک مصمم شد علیه او به راه افتد امّا ژنرال رومی در پاسخ شهرآواریکوم (امروزهبورژ، فرانسه) را تا حدود یک ماه تحت محاصره قرار داد و به‌لطف عملیات‌های سنگین مهندسی موفق به فتح آن شد، ورسنژتوریک نیز که به لحاظ عددی بر قوای سزار تفوق داشت از رویارویی مستقیم با سزار طفره رفت تا شاهد قتل‌عام تمامی چهل‌هزار تن ساکنان شهر (به استثنای هشتصد تن که موفق به فرار شدند) باشد؛ امّا در عین‌حال مابقی قبایل گالیا از ترس آنکه بلای آواریکوم بر سر آنان هم بیاید با ورسنژتوریک متحد و یکدل شدند.[۱۴۴]
قیصر چهار لژیون را بهتیتوس لابینوس سپرده مأمورش کرد به مرکز گالیا رفته شورش سنون‌ها و پاریسی‌ها (در نقشه: PARISII و SENONES به رنگ سبز) را ساکت کند، خود با باقی شش لژیون در طولرود الیه به سمت جنوب عازم پایتخت آرورن‌ها یعنی جِرگوویا (در نقشه Gergovia؛ امروزه واقع درکلرمون-فران، فرانسه) گردید و ورسنژتوریک خود و سپاه پرشمارش را در آن محصور کرده‌بود.[۱۴۵] در پای دیوارهای این شهر قیصر شکستی جزئی یافته، بعد با خبر شد که متحدان سنتی روم یعنی ادوئی‌ها به او پشت کرده جانب ورسنژتوریک را گرفته‌اند. برای دو روز کوشید قوای خود را چنان مانور دهد که رهبر گالیا را به مصاف با خود وادار نماید امّا ورسنژتوریک با وجود پیروزی خفیفی که تحصیل کرده‌بود از رویارویی با قوای سزار امتناع ورزید.
بعد از این دو روز، قیصر بر آن شد محاصره جرگوویا را رها کرده شش لژیون خود را با چهار لژیونی که به لابینوس سپرده بود یکی کند: نیتش این بود پیش از آنکه خیانت ادوئی‌ها به سرتاسر قبایل گالیا تعمیم یابد نیروهایش را متمرکز کرده با یک نبرد قطعی کار ورسنژتوریک را تمام کند. رهبر شورشیان گالی نیز به نوبهٔ خود تصمیم گرفت درآلزیا تجدید قوا نماید.
ورسَنژتوریک، رهبر شورشیان گالی، در پایان محاصرهٔ یک ماههٔ آلزیا خود را به سزار تسلیم می‌کند و تا سال ۴۶ ق. م در اسارت رومیان می‌ماند؛ در این سال او را در مراسمتریومفِ سزار به مردم نمایانده و بعد خفه‌اش می‌کنند.
محاصرهٔ آلزیا، تسلیم ورسنژتوریک و پایان جنگهای گالی
نقشه محاصرهٔ آلزیا توسط سزار در دورادور آلزیا. در تصویر دیده می‌شود که دو حلقه دفاعی سیاه‌رنگ (بیرونی و درونی) پیرامون شهر آلزیا (ALESIA) احداث شده که سزار (Cesare) در جنوب و لابینوس (T.Labieno) در شمال‌شرق واقع‌اند. بیست و سه مربع قرمز رنگ نیز معرف یک سربازخانه برای گردان‌هاست. اَشکال صورتی رنگ (که در راهنمای نقشه با عنوان forti cavalleria تعریف شده) نیز معرف مواضع سواره‌نظام روم است. دایرهٔ زردرنگ موجود در مرکز نقشه (Campi dei Galli) نیز معرف اردوگاه گالی‌ها یا موضع قشون ورسنژتوریک است که یک ماه منتظر رسیدن قوای کمکی‌اند تا از محاصره برهند.لحظه یورش قوای امدادی گالی (پیکان‌های قهوه‌ای روشن) به حلقهٔ دفاعی بیرونی رومیان و سپس ضدحملات سزار (Cesare) از جنوب و لابینوس (T.Labieno) از شمال (پیکان‌های قرمز روشن). در وسط نقشه که نوشته Attaco di Vercingetorige به‌معنای حملهٔ ورسنژتوریک است. در شمال‌غربی نقشه عبارت 60000armati Galli sotto il comando di Vercassivelauno به معنای شصت‌هزار قوای مسلح گالی تحت فرمان ورکاسیولاونوس است و روبروی آن عبارت Contrattacco di Cesare con cavalleria e 4 coorti بمعنای ضد حملهٔ سزار با سواره‌نظام و چهار گردان است؛ در غرب نقشه عبارت Attacco dell’esercito di soccorso Gallico بمعنای حملهٔ قشون امدادی گالی است و روبروی آن percorso di Giulio Cesare بمعنای حرکت ژولیوس سزار است که از میان دو حلقهٔ دفاعی درونی و بیرونی حرکت کرده به شمال می‌رود تا حمله گالی‌ها را دفع کند.
قیصر هم در سپتامبر ۵۲ پیش از میلاد خود را به آلزیا رسانده آن را محاصره می‌کند. او دست بکار احداث یک حلقه استحکامات به درازای ۱۶ کیلومتر دورادور شهر می‌شود، و در قسمت بیرونی این حلقه، حلقهٔ دیگری بطول حدود ۲۱ کیلومتر هم ساخت، چه بابت احتمال سر رسیدن یک قوای امدادی دشمن از عقب سرش اندیشناک بود. این دو حلقه استحکامات مشتمل بودند بر دیوار، خندق‌هایی پرآب، تله‌ها، تیرک‌هایی نوک تیز، حدود هزار برجک دیدبانی سه‌طبقه‌ای، ۲۳ سربازخانه کوچک (که هر کدام با یککوهورس یا گردان امروزی اشغال شده، به هنگام روز گاردهای نگهبانی مستقر می‌شدند تا دشمن نتواند پاتک‌های غافلگیرانه بزند و در شب‌هنگام نیز گاردهای شبانه نگهبانی می‌دادند)، چهار کمپ بزرگ برای لژیونها (پیاده‌نظام) و چهار کمپ نیز برای سواره‌نظام که در مکان‌های مناسب جایگیر شده‌بودند.[۱۴۶]
باگذشت بیش از یک ماه از این محاصرهٔ طاقت‌فرسا، ۲۴۰ هزار قوای امدادی نیرومند گالیایی به‌همراه ۸ هزار سواره به حلقهٔ بیرونی استحکامات رومیان یورش برده کوشش کردند محاصره شدگان آلزیا را آزاد کنند. در رأس این قوای پرشمار امدادی کومیوس (ازآتربات‌ها)، ویریدوماروس و اپوردوریکس (ازادوئی‌ها) و ورکاسیولاونوس (ازآرورن‌ها که عمه‌زاده یا عموزادهٔ ورسنژتوریک بود) قرار داشتند.[۱۴۷] در این حال قوایی از خودِ گالی‌های محاصره شده نیز به زعامت ورسنژتوریک جهت شکستن حلقهٔ محاصره به رومیان حمله‌ور شدند.
تا چهار روز لژیون‌های قیصر در برابر حملهٔ دو جانبهٔ قوای امدادی گالی از یکسو و محاصره شدگانِ آلزیا از سوی دیگر مقاومت می‌کردند. در روز چهارم قوای امدادی موفق به ایجاد روزنه‌ای در حلقهٔ بیرونی استحکامات رومیان شدند امّا از جهت ضدحملهٔ لابینوس و سپس قیصر عقب‌رانده شده، با مانور ماهرانه‌ای از جانب رومیان محاصره شدند. این شکست برای گالی‌ها بمنزلهٔ پایان رؤیای آزادسازی گالیا بود؛ چنان‌که ورسنژتوریک خود را به سزار تسلیم کرد.[۱۴۸]
بدین قرار شورش گالیا پایان یافته دولت روم می‌توانست به خویش ببالد که مالک قلمرو پهناور جدیدی شده‌است. در واقع میان سالهای ۵۱ و ۵۰ پیش از میلاد قیصر کار چندانی برای انجام دادن نداشت مگر اسکات شورش‌های محلی، و قبایل گالیا را هم با خود آشتی داد. آخرالامر در ۵۰ پیش از میلاد گالیا را ـ که اکنون تمام و کمال در تملک او بود ـ یکاستان رومی اعلام کرد و در ۴۹ ق. م لژیون‌های او بالاخره پس از نُه سال اشتغال به جنگ در این خطه توانستند به ایتالیا مراجعت نمایند.
پایان نبرد آلزیا در واقع پایان مقاومت قبایل گالی بود. سربازان آلزیا و همین‌طور بازماندگان ارتش امدادی گالی به اسارت رومیان درآمدند. بخشی به‌عنوان بَرده فروخته‌شده و بخشی نیز به‌عنوان غنیمت جنگی به سربازان لژیون‌های قیصر تحویل شدند، به‌استثنای اعضای قبایل ادوئی‌ها و آرورن‌ها که آزاد و بخشوده شدندن تا اتحاد و اتفاق این قبایل نیرومند با دولت جمهوری تضمین گردد.
پس از این ظفر، سنای روم بیست روز جشن به افتخار قیصر اعلام کرد.[۱۴۹] ورسنژتوریک را تا شش سال بعد همچنان در قید حیات نگه‌داشتند، چه می‌خواستند او را ضمن رژه پیروزی در مراسمتریومفوسِ سزار در معرض انظار بگذارند. بعد (چنان‌که برای فرماندهان دشمن روم مرسوم بود) در پایان مراسم تریومفوس درزندان تولیانوم خفه‌اش کردند.
از زمانی که کراسوس ـ چنان‌که در ۵۵ قبل از میلاد در ملاقاتی میان سه تریومویر درلوکا راجع به آن توافق شده‌بود و بر مبنای آن سزار برای پنج سال دیگر فرماندار (پروکنسول) گالیا می‌ماند ـ عازمسوریه شد تا باپارت‌ها نبرد کند امّا در ۵۳ ق.م. درحران کشته شد دیگر معاهدهٔتریوم‌ویرات اول که قیصر را به پومپیئوس و کراسوس پیوند زده‌بود عملاً وجود نداشت.
سنای روم که از موفقیّت‌های سزار متوحش شده‌بود بر آن شد تا با نامیدن پومپیئوس به‌عنوان Consul sine collega (کنسولِ بدون همکار) در ۵۲ ق.م. از او پشتیبانی کند تا بلکه جاه‌طلبی‌های متحد سابقش سزار را سد کند. همچنین در سالهای بعد سنا چنان عمل کرد که کنسول‌های انتخابیِ هر سال تنها به جناح پومپیئوس (اپتیمات‌ها) تعلق داشته‌باشند و اینچنین تحرکات پروکنسول گالیا را خنثی سازد؛ از سوی دیگر سزار رسیدن به منصب کنسولی برای سال ۴۹ ق.م. را در سر داشت. برای همین در ۵۰ ق.م. ضمن پیشبرد مشغله‌های سیاسی خود درگالیا کیسالپینا (خارج ازایتالیا) از سنا درخواست کرد که این امکان را به او بدهد که به‌صورت in absentia یا غیابی خود را نامزد تصدی کنسولی کند، امّا خود را با مخالفت سنا روبرو دید چنان‌که سابقاً در ۶۱ ق.م. نیز چنین شده‌بود. سزار که پی به نیات سنا برده‌بود یکی از کنسول‌های حامی پومپیئوسمارکوس امیلیوس پائولوس را بی‌طرف ساخت و به‌واسطهٔ دو تن ازتریبون مردمی‌های خود یعنیمارکوس آنتونیوس وگایوس اسکریبونیوس کوریو (که او را با تسویهٔ بدهی‌هایش به‌سوی خود جذب کرده‌بود) لایحهٔ پیشنهادی تسلیم کرد که به‌موجب آن هم او و هم پومپیئوس بایستی لژیون‌های خود را تا حوالی پایان سال مرخص (خلع‌سلاح) کنند. سنا، در عوض، به دو ژنرال امر کرد هر کدام یک لژیون را برای پیشبرد جنگ برنامه‌ریزی شده با پارت‌ها بفرستند و همزمان برای سال ۴۹ ق.م. لوکیوس کورنلیوس لنتولوس و کایوس کلاودیوس مارکلوس، از معاندان سرسخت سزار، انتخاب شدند. پس قیصر ناچار شد یکی از لژیونهایش را مرخص کند، لژیونی که در جنوب ایتالیا با لژیون پومپیئوس ادغام شد؛ با این حال مردان قیصر با قانع کردن پومپیئوس به اینکه ژنرال محبوب‌شان با رفتار مستبدانهٔ خود در حقیقت مورد نفرت آن‌هاست اطلاعات نادرستی به پومپیئوس ارسال کردند. سزار به آنتونیوس و کوریو دستور داد لایحهٔ پیشنهادی جدیدی تقدیم سنا کنند که بر مبنای آن او می‌توانست پروکنسول گالیا مانده تنها دولژیون برای خود نگه داشته و به‌صورت غیابی نامزد کنسولی شود.[یادداشت ۱۳۱] با وجود آنکه سیسرو با تلاش برای دستیابی به سازش موافق بود سنا، که فضای آن باز از سویکاتوی کوچک متشنج شده‌بود، لایحهٔ پیشنهادی قیصر را رد کرده حتّی به سزار دستور داد که لژیونهایش را تا پایان سال ۵۰ ق.م. مرخص و خلع‌سلاح کرده، به‌عنوان یک شهروند عادی (نه یک فرماندار گالیا) به رُم مراجعت کند در غیر اینصورت به‌عنوان hostis publicus (دشمن عامه، دشمن دولت) معرفی می‌شود. سزار هم به دو تریبون مردمی خود امر کرد به‌واسطهٔ حقوتو با رأی مزبور سنا مخالفت کنند امّا تریبونها در ابتدای سال ۴۹ ق.م. ناچار به فرار از رُم شدند.[۱۵۰][یادداشت ۱۳۲] سزار پس از آگاهی از وقایع رم بر آن شد تا با لژیونهایش از مرز سیاسیشبه‌جزیرهٔ ایتالیا یعنی رودروبیکن (در شمال ایتالیا)گذر کند. او سربازان لژیون سیزدهم خود را، که مورد علاقه خاص او بود، احضار و چگونگی اوضاع را برای ایشان بازگفت. نخستین کلمه این سخنرانی لژیون را شیفته‌اش کرد «همسنگران!». در این سخنرانی سزار سربازان خود را از پیشنهاد خود به سنا و پاسخ سنا به آن مطلع ساخت و به آنها گفت که از نظر او چنینآریستوکراسی لیاقت آن را ندارد که بر روم حکومت کند. او در نهم ژانویه به پنجکوهورت (گردان) دستور پیشروی تا کرانه‌های آن رود را داد و روز بعد با ادای جملهٔ تاریخیتاس انداخته شده (بهلاتین Alea iacta est) از آن گذر کرد.[۱۵۱][۱۵۲][۱۵۳][۱۵۴][۱۵۵]
قیصر با این اقدام رسماً اعلان جنگ به سنا وجمهوری روم داده مبدل به دشمن دولت روم شد.[یادداشت ۱۳۳] او که در امتداد ساحلدریای آدریاتیک به‌سمت جنوب می‌تاخت به این امید بود که بتواند پیش از آنکه پومپیئوس ایتالیا را ترک کند به او دست یافته با آن داماد سابقش مصالحه کند. در عوض، پومپیئوس که از سقوط شهرهای متعدد از جملهکورفینیوم که همگی علیه سزار بودند بیمناک شده‌بود بهآپولیا در جنوب‌شرقی ایتالیا گریخت، به این هدف که با ناوگان خود به سواحل بالکان (آلبانی حالیه) برسد.[۱۵۶] این تعقیب از سوی سزار سودی نبخشید چه پومپیئوس موفق شد به همراه دو کنسول آن سال و بخش عظیمی از سناتورهای وفادار به او از شبه‌جزیرهٔ ایتالیا گریخته به سلامت دردراج (آلبانی) پیاده شود.[۱۵۷] قیصر در یکم آوریل پس از سال‌ها دوری به رُم مراجعت کرده،[۱۵۸][۱۵۹][۱۶۰] منابع موجود در خزاین دولتی را از آنِ خود کرده ظرف تنها یک هفته پس از مراجعت خود به رُم تصمیم گرفت به اسپانیا اردوکشی کند، جایی که بر طبق مفاد معاهدهٔ لوکا ادارهٔ آن به پومپیئوس واگذار شده‌بود.[۱۶۱] چون بهپروانس (در فرانسه حالیه) رسید سه لژیون را تحت فرماندهیدکیموس بروتوس وگایوس تربونیوس باقی‌گذاشته مأمورشان کردمارسی را تحت محاصره بگیرند، جایی که تنها پس از ماه‌ها محاصره به‌دست مردان قیصر افتاد. از سویی او خود روانهٔ شبه‌جزیرهٔ ایبری (اسپانیا وپرتغال حالیه) شده در برابر سه تن ازلگاتوس‌های پومپیئوس که بر آن ناحیه حکم می‌راندندجنگید: پس از ماه‌ها مبارزه بهره‌مندی با او شد و توانست به ایتالیا مراجعت کند.[۱۶۲]
بعد که برای تنها یازده روز منصبدیکتاتوری را در آغاز ماه دسامبر عهده‌دار شد و نیز پس از نُه سال برای دومین بار به منصب کنسولی (برای سال ۴۸ ق. م) برگزیده شد[۱۶۳][۱۶۴][۱۶۵] بر آن شد تا به پومپیئوس درشبه‌جزیره بالکان حمله‌ور شود، پس در ژانویهٔ ۴۸ ق.م. سوار بر ناوگان ازبریندیزی راه افتاده، دریای آدریاتیک را رد کرده درآلبانی حالیه پیاده شد.[۱۶۶] نخستین تصادم با قوای پومپیئوس دردیراکیوم (دراج، آلبانی) بود که در آن قیصر شکست خطرناکی متحمل شد که البته پومپیئوس نتوانست از آن بهره گیرد.[۱۶۷][۱۶۸][۱۶۹] بعد در ۹ اوت کار به نبرد در محیط باز کشید (نبرد فارسالا) که در آن قوای پومپیئوس که به‌لحاظ عددی سرتر از او بودند شکست خورده، ناچار به فرار یا تسلیم خود به سزار شدند تا شاید مورد ترحم او قرار گیرند.[۱۷۰][۱۷۱][۱۷۲][۱۷۳]
پومپیئوس به نوبهٔ خود بهمصر بطلمیوسی، نزد فرعونبطلمیوس سیزدهم که به‌نوعی دست‌نشاندهٔ او بود، پناهنده شد امّا در ۲۸ سپتامبر به امر همان فرعون توسط یکی از افسران سابق خودش به‌ناملوکیوس سپتیمیوس با خنجری از پشت مقتول شد تا با این کار رضایت سزار را جلب کرده‌باشد.[۱۷۴]
قیصر نیز که در تعاقب حریفش به مصر وارد شده‌بود چند روز بعد با سرِ مومیایی شدهٔ داماد پیشین خود مواجه شده[۱۷۵] و به گفتهٔ پلوتارک با دیدن آن اشک ریخت.[۱۷۶][یادداشت ۱۳۴]
از جنگ اسکندریه تا نبرد موندا (۴۸ تا ۴۵ قبل از میلاد)
در مصر نزاعی بر سر تاج و تخت میان بطلمیوس سیزدهم و خواهرشکلئوپاترای هفتم در جریان بود. سزار به نیّت آنکه فرعون مصری را بخاطر قتل پومپیئوس گوشمال دهد، بر آن شد تا کلئوپاترا را چون ملکه و فرمانروای مصر به‌رسمیت بشناسد. او با کلئوپاترا روابطی عاشقانه برقرار کرده و صاحب پسری از او شد که بطلمیوس پانزدهم نامیدندش؛ و بیشتر به نامسزاریون شناخته می‌شد.[یادداشت ۱۳۵] این انتخابِ قیصر به مذاق اهالیِ اسکندریه خوش نیامد؛ پس آنان سزار را واداشتند خود را با کلئوپاترا در کاخ سلطنتی محصور کند،[۱۷۷] جایی که ژنرال رومی، که از حیث نفرات در مضیقه بود، ناچار شد استحکاماتی چند بنا کرده و تا رسیدن قوای کمکی در آنجا محصور شود. او به دفعات معتنابهی با استفاده از ناوگان کوچکی که در اختیار داشت کوشید محاصره را بشکند، اما بارها عقب زده شد و حتی در طول یکی از این نبردها از کشتیِ ویران‌شده‌اش به پائین پریده، مجبور شد با شناکردن جانش را نجات دهد؛[۱۷۸] و در طول شنا یک دستش را، که در آنکتاب خاطرات خود را نگه‌می‌داشت، بیرون از آب گرفته‌بود.
Alexandriae circa oppugnationem pontis eruptione hostium subita conpulsus in scapham pluribus eodem praecipitantibus, cum desilisset in mare, nando per ducentos passus evasit ad proximam navem, elata laeva, ne libelli quos tenebat madefierent, paludamentum mordicus trahens, ne spolio poteretur hostis. در اسکندریه، در طول محاصرهٔ یک پل، او براثر حملهٔ ناگهانی دشمن ناچار شد به درون قایقی کوچک بپرَد؛ و چون اکثر [ــِـ سربازان] نیز خود را به همان [قایق] انداختند، او خودش را به دریا انداخت؛ و با شنا کردنِ مسافتی به‌طول ۲۰۰ پا به‌سوی نزدیک‌ترین کِشتی گریخت. [در طول شنا] دست چپش را بالا گرفته‌بود تا اوراقی که در دست داشت خیس نشوند؛ و ردای [قرمز رنگش] را هم با سماجت حمل می‌کرد تا همچون غنیمتی به دست دشمن نیفتد.
او برای آنکه نگذاردآخیلا ـ ژنرال اسکندرانیِ مسئول قتل پومپیئوس ـ از ناوگانِ باقی‌ماندهٔ او به سود خود بهره‌برداری کند، آنها را به آتش کشاند؛ و احتمالاً در طول همین آتش‌سوزی بوده کهکتابخانه اسکندریه آسیب‌دید؛ کتابخانه‌ای که غنی از متون و کتب منحصربفرد بوده و ارزشی بی‌بدیل داشت. پس از چند ماه محاصره، قیصر از محاصره به‌درآمده و توانست جنگش علیه بازماندگان قوای پومپیئوس را مجدداً از سر گیرد، کسانی که خود را بار دیگر سازمان داده‌بودند؛ بدین معنی که بسیاری از اشراف سناتور تحت رهبریکاتوی کوچک بهآفریقا پناهنده‌شده‌بودند. از سویی،پادشاهِ پنتوس ـفارناک دوم، که از متحدان پومپیئوس و نیز فرزندمهرداد ششم بود ـ تصمیم داشت انتقام شکست پدرش از رومیان را بگیرد. پس به مایملک رومیان درآسیای صغیر، از جمله شهرزیله، حمله‌ور شد. سزار بر آن شد جلوی فارناک را، که پادگان‌های رومیِ ضعیفِ آنجا را شکست داده‌بود، بگیرد؛ برای همین عازم پنتوس شد. پس از چند تلاش ناموفق برای مذاکره، سزار به‌سوی زیله به راه افتاد. درنبردی خونین که میان آنان حادث شد،[۱۷۹] با وجود آنکه قوای سزار متحمل تلفاتی سنگین شدند اما سپاه فارناک بود که ظرف پنج ساعت به کل متلاشی شد. پس از این فتح، قیصر نامهٔ معروف خود به سنا را نگاشت که در آن آمده‌بود: «Veni, Vidi, Vici» (آمدم، دیدم، فتح کردم).[۱۸۰] این عبارات را بر روی یک ستونِ استوانه‌ایِ مرمرین حکاکی کرده و در همان شهر قرار دادند.[۱۸۱] به هر روی فارناک پس از فرار کوشید بار دیگر نیرو جمع‌آوری کند اما به دست یکی از معاونانِ خودش کشته‌شد.
با آرام شدنِ شرق، در اکتبر سال ۴۷ ق.م. قیصر به رُم مراجعت کرد.[۱۸۲] در آنجا شماری از لژیونها ـ که تحت امر مارکوس آنتونیوس بودند ـ سر به شورش برداشته‌بودند؛ زیرا منتظر پولی بودند که خودِ سزار ـ پیش از نبرد فارسال ـ به آنان وعده داده‌بود. سزار با اقدامی زیرکانه بر روی غرورِ لژیونها و عشقشان به او انگشت گذاشته و از آن بهره گرفت: آنان را به جای اینکه «سرباز» بخوانَد، شهروند (غیرنظامی) خطاب کرد و تأکید کرد که دارد با شهروندان ـ و نه کهنه سربازان ـ سخن می‌گوید، و پرداخت اجرت را موکول به شکست دادن ارتش پومپیئوسیان در آفریقا کرده، تأکید کرد که خودش این کار را با دیگر سربازانی که به او وفادار مانده‌اند به‌انجام خواهد رساند. طغیان‌گران از این رفتارِ فرمانده متأثر شدند. بدین‌سان سزار قانعشان کرد که با او بمانند.[۱۸۳][۱۸۴] سپس، با آنان راهی شمال آفریقا شده[۱۸۵][۱۸۶] و در ۲۸ دسامبر به آنجا رسید.
در آنجا قوای پومپیئوس، که تحت زعامت کاتو بودند، ارتش بزرگی گردآورده،تیتوس لابینوس وکوینتوس مِتِلوس[یادداشت ۱۳۶] را به سرداری آن گماشته، با پادشاهِ نومیدیه ـیوبای اول[یادداشت ۱۳۷] ـ نیز متحد شده‌بودند. پس از چند زدوخورد، قیصر در حوالی تاپسوس (رأس دیمار،تونس حالیه) با آنانجنگی کرده، در ۶ آوریل ۴۶ ق.م. مغلوبشان کرد. چون کاتو از شکست اطلاع یافت، در اوتیکا[یادداشت ۱۳۸] خودکشی کرد.[۱۸۷][۱۸۸][۱۸۹][۱۹۰] لابینوس و دو پسر جوانِ پومپیئوس ـسکستوس ونائیوس ـ از خطر دستگیری گریخته، به اسپانیا پناهنده‌شدند.
چون شمال آفریقا رام شد، قیصر در ۲۵ ژوئیهٔ ۴۶ ق.م. به رُم مراجعت کرده، در آنجا شهروندان با شادمانی از او استقبال کردند. ظاهراً صلح بازگشته و ایتالیا دیگر صحنهٔ جنگ و خونریزی نبود. همچنین لطف و مرحمت سزار مورد ستایش تمجید بود، مرحمتی که او را واداشت تمامی حامیان حزب پومپیئوس را ـ که پس از نبرد فارسال خود را به او تسلیم کرده‌بودند ـ بخشوده و نزد خود پذیرفته و بدین‌سان از قتل‌عامهایی مشابه آنچه در عصر دیکتاتوریِ سولا رخ داده‌بود، اجتناب کند؛ قتل‌عامهایی که خودش در عهد جوانی نزدیک بود یکی از قربانیانش باشد.[یادداشت ۱۳۹] همچنین در رُم الحاق گالیا و نومیدیه و دست‌نشاندگیِ مصر را اعلام کرده و بدین‌سان منابع غذایی بهتری _ از جمله گندم و روغن _ را برای رُم تضمین کرده و خطر قحطی و دیگر مشکلات غذایی محتمل را رفع کرد.[۱۹۰][۱۹۱]
میان اوت و سپتامبر ۴۶ ق.م. سزار چهار تریومفوس را جشن گرفت که هریک ازبهر چهار قشون‌کشی نظامی موفقی بود که به‌انجام رسانده بودشان: یکی ازآنِ گالیا و دیگر مصر و سه‌دیگر پونتوس و چهارم آفریقا. در هر مورد، قیصر، ملبس به جامه‌ای ارغوانی، سوار بر ارابه، برجادهٔ مقدس[یادداشت ۱۴۰] راند و ازپسِ او نفرات لژیونها و غنایم و اسیران روان بودند. در طول جشن فتوحات، خاصه، سربازانش اشعاری مدح‌آمیز و هزل‌آمیز درباب سردار خویش می‌سرودند که در آنها از رفتارهای جنسی او سُخریه کرده و همزمان فتوحاتش را جشن می‌گرفتند. به‌ویژه جشن پیروزی‌اش بر گالیا خیره‌کننده بود؛ در طول آن، قیصر درحالی‌که میان چهل پیلِ حامل شمعدانهایی واقع شده، از تپهٔکاپیتولینوس بالا رفت. برای باشکوه‌تر کردن رژه، ورسنژتوریک را ـ که در گالیا دستگیر شده بود و تا پنج سال به زندان اندر نگهش داشته بودند ـ در مراسم حاضر کردند. چون جشن به انجام رسید، فوراً خفه‌اش کردند.[۱۹۱][۱۹۲]
در طول این جشنهای فتوحات، قیصر نمایشهای تئاتری را و مسابقات دو را و بازی‌های پهلوانی را و جنگهای میان گلادیاتورها را و شبیه‌سازی نبردهای زمینی و دریایی را و ضیافتهایی را ـ که بالغ‌بر ۲۰۰هزار نفر در آنها حاضر شدند ـ بهرِ ساکنان رُم تهیه و تدارک دید. او با بهره‌گیری از غنایم به‌دست‌آمده از فتوحات متعددش، که بالغ‌بر ۶۰۰هزارسسترتیوس می‌شدند،[۱۹۳] توانست بالاخره آن پولهایی را که به مردم و لژیونهایش وعده کرده بود، بین ایشان توزیع کند. به هر ساکن شهر ۷۵دناریوس رسید و ۲۵ دناریوس دیگر هم بر آنها مزید نمود تا تأخیر در پرداختهای پیشین را جبران کند؛ و به هر سرباز لژیون هم ۲۴هزار سسترتیوس و یک دانگ زمین رسید. در نهایت، قیصر اجاره‌هایی را که، در رُم، کمتر از هزار سسترتیوس و آنهایی را که، در مابقی ایتالیا، کمتر از ۵۰۰ بودند ملغی ساخت.[۱۹۴]همچنین فرمود تا یک سرشماری رسمی از ساکنان رُم به‌عمل آید تا بتواند ادارهٔ امور شهری-مدنی را بهتر پیش ببَرد و همچنین مستعمره‌نشین‌های تازه‌ای پدیدآورد که بیش از ۸۰ هزار نفر از طبقات ضعیفِ شهریِ رُم و سربازانِ بازنشسته را در آنها اسکان داد؛ و بدین ترتیب توانست شهرهایی چونکارتاژ وکورینت را، که یک سده پیشتر براثر جنگ تخریب شده بودند، بازسازی کند.
صلحی که ازپسِ نبرد تاپسوس پیدا آمد، بسیار شکننده بود و به پایان ۴۶ ق.م. قیصر ناچار به اسپانیا رفت، جایی که حامیان پومپیئوس اینبار به‌ریاستِ بازماندگانِ نبرد آفریقا ـ دو پسرِ پومپیئوس وتیتوس لابینوس ـ بر آنجا گردآمده بودند. در اینجا، سخت‌ترین و خون‌بارترین حربهای تمام جنگ داخلی پیدا آمد؛ جایی‌که آن ترحمِ معمول جایش را به سخت‌ترین وحشی‌گریها از هر دو طرف داد. این جنگ به آوریل ۴۵ ق.م. بانبرد موندا به‌پایان رسید که قیصر برای واپسین‌بار با دشمنان خویش حرب نمود و ایشان را چنان شکست داد که دیگر کمر راست نکردند؛ و این سخت‌ترین حربی بود که سزار را پیدا آمد، چنان‌که حتی کارش بدانجا کشید که امیدش از پیروزی منقطع گشت و برآن شد تا خود را کُشتن.[۱۹۵] تیتوس لابینوس به این نبرد از پای‌درآمد و یک پسرِ پومپیئوس ـ نائیوس ـ کمی بعد کشته شد و تنها سکستوس بود که با گریز به سیسیل توانست به سلامت رستن. در این ظفر، نوهٔ خواهر سزار،گایوس اکتاویانوس، نیز مشارکتی داشت هرچند ناچیز؛ و او پس از یک دوره بیماری طولانی به اسپانیا آمده بود و در این حرب شایستگی و دلیری خویش را ثابت کرد و قیصر را برآن‌داشت تا او را وارث خویش کردن.[۱۹۶]
پس چون قیصر جملگی رقبایش را برداشت، به ماه اکتبر به رُم مراجعت کرد و به‌پاس ظفر بر پسرانِ پومپیئوس در اسپانیا، دگرباره جشن پیروزی (تریومفوس) راست داشت؛ و اینبار تریومفوس چنان بود که اصلاً در سنت و آیین رومی نیامده بود، چه در سنن رومی تنها جشنی روا بود که به‌پاس ظفر بر ملل بیگانه برگزار شود نه بر شهروندانِ رومی. حتی دیکتاتوری چونسولا، که جمهوری را باب میل خویش ازنو سازمان داده بود، نیز به‌پاس ظفر خویش برپوپولارها جشنی تدارک ندیده بود. قیصر حتی برآن‌شد تا ازبرای خواهرزاده‌اشکوئینتوس پدیوس نیز جشن پیروزی تدارک ببیند؛ و بدین‌سان این سنت را هم نقض کرد که تنها سرداران هستند که بالاترین افتخارات جنگی نصیبشان می‌شود نه زیردستانشان.[۱۹۲][۱۹۷][۱۹۸] این رفتار قیصر، که به چشم معاصرانش چون خطایی سیاسی نگریسته می‌شد، توده‌های رُم را برآشفت و ایشان شاهد بودند که قیصر اینچنین ویرانیِ نیرومندترین و بداقبال‌ترین نسلِ رومیان را جشن می‌گیرد.[۱۹۸]
به پایان نخستین جبههٔ اسپانیا در ۴۹ ق.م. سزار به‌عنواندیکتاتور قدرت را به‌دست گرفت، لقبی که تا قتلش در ۴۴ مارس ق.م. همچنان آن را بر خود داشت؛ و برای سال بعد نیز بهکنسولی برگزیده شد. پس چون در ۴۷ ق.م. برای ده سال به دیکتاتوری و نیز عنوان امپراتور[یادداشت ۱۴۱] دست یافت، به سالهای ۴۶ و ۴۵ و ۴۴ ق.م. مکرراً به کنسولی انتخاب شد تاآنکه در ۱۴ فوریه مقام دیکتاتور مادام‌العمر را نیز دارا شد و ریاست مطلق خویش بر رُم را تضمین کرد.
تندیسهای او را در کنار آنِپادشاهان باستانی روم برقرار داشتند و تختی زرین نیز در سنا داشت. یک روز صبح، روی تندیسِ زرینش که برسکوی خطابه‌ای قرار داشت یکدیهیم گذاشتند؛ شیئی که نماد سلطنت و بردگی است. دو تن ازتریبون مردمها،لوکیوس کایستیوس فلاووس[یادداشت ۱۴۲] وگایوس اپیدیوس مارولوس[یادداشت ۱۴۳] از این اقدام در شگفت شدند و دیهیم را از جای برکندند و قیصر را اتهام زدند که برآنست تا خویشتن را شاهِ روم بخواند، اما او هم بی‌درنگ نشست سنا را فراخواند و به نوبهٔ خود تریبونها را محکوم کرد که آن دیهیم را بر تندیسش نهاده‌اند تا او را بی‌اعتبار ساخته و به چشم توده‌ها منفورش کنند و چون یک غاصب قدرت ببینندش. پس دو تریبون از سمت خویش معزول شدند و کسانی دیگر به‌عوض ایشان نصب کردند. حادثهٔ مهم‌تری در جشنوارهٔلوپرکالیا[یادداشت ۱۴۴] نیز پیش آمد: مارکوس آنتونیوس در طول فُروم (میدان اصلی شهر رُم) این رژه را رهبری می‌کرد و قیصر برروسترا مراسم را تماشا می‌کرد. فردی به‌نام لیکینیوس به نزدیک سزار شد و یک دیهیم زرین پیش پای او افکند؛ توده‌ها ازمارکوس امیلیوس لپیدوس[یادداشت ۱۴۵] خواستند تا قیصر را بدان دیهیم تاجور کند، اما او تردید کرد. پسگایوس کاسیوس لونگینوس، که سردستهٔ توطئه‌ای بود که برضدِ خودِ سزار مهیا می‌شد، باکاسکا (توطئه‌گرِ دیگر) تظاهر به کرم و رحمت کرده آن را بر زانوان او نهاد. پس چون سزار درظاهر امتناع‌ورزید، آنتونیوس شتافت و دیهیم را بر سرش گذاشت و او را «شاه»[یادداشت ۱۴۶] خواند. قیصر باز امتناع ورزیده دیهیم را به‌کناری نهاد و او را گفت که «سزار» بخواندش نه «شاه»؛ و بدین سخن تشویق حضار را برانگیخت؛ اما آنتونیوس آن را دگرباره بر سرش بنهاد. پس سزار چون دید که هنگامه‌ای در جمعیت شده، بفرمود تا دیهیم را بر سر تندیسیوپیتر ـ بزرگ‌ترین ایزد رومیان ـ بنهند.[۱۹۹]
در تفسیر خواسته‌ها و جاه‌طلبی‌های سیاسی قیصر در سالهای پایانی زندگی‌اش ابهامی پدید می‌آید: پیدا نیست که آیا دیکتاتوریِ مادام‌العمر آخرین جاه‌طلبی سیاسی او بوده یا ایجاد یک نظام پادشاهی نیز در شمار اهداف او بوده‌اند. از دیدادوارد مایر، سزار خیالِ بنیان‌گذاریِ یک نظام شاهنشاهی از نوعِ یونانی-هلنی یا یکسلطنت مطلقه مبتنی‌بر نظریهٔحق الهی پادشاهان را در دماغ خویش می‌پخته؛ و از وقتی ادوارد مایر این نظریه را داده تاکنون مورخان درین‌باره دودسته‌اند؛ عده‌ای از این نظریه پشتیبانی می‌کنند یا دست‌کم برآنند که هدفش ایجاد یک نظام شاهنشاهی از نوعرومولوسی و کهنِ رومی‌اش بوده؛[۲۰۰] و عده‌ای دیگر گویند که او هیچ‌گونه طرح سلطنت‌طلبی در سر نداشته‌است.[۲۰۱] این مسئله به‌دشواری حل‌شدنی است، حتی با آنکه شواهدی هستند که نشان می‌دهند قیصر شیفتهٔ پادشاهی‌های شرقی بوده‌است؛ کافی است به اقامت طولانی‌اش در اسکندریه و روابطش با کلئوپاترا و سیاستهای ساختمان‌سازی او که پس‌زمینهٔ روشنِ خاندانی و تباری داشتند و نیز طرح ورودیِ یک کتابخانه در رُم که زمینه‌های اسکندریه‌ای داشت، نگریست. همچنین باید توجه داشت که در قلبفُروم سزار، یک تندیس سوارهٔاسکندر مقدونی در شکل یک دیکتاتور رومی خودنمایی می‌کرد و پیش از لشکرکشی قیصر برضداشکانیان درمدیترانهٔ شرقی، یک پیشگویی رواج داده بودند که می‌گفت قوم پارت تنها بردستِ یک «شاه» درهم‌شکسته خواهد شد.
پس چون دیکتاتوری را دارا شد، دست‌به‌کار اِعمال برخی اصلاحاتی شد که حدود پنجاه سال پیش به‌دست سولا عرضه شده بودند. برآن‌شد تا شهروندیِ روم را به اهالیگالیا چیسالپینا گسترش دهد؛ و شمار سناتورها را به نهصد نفر رساند و افراد وفادار به خویش را به این مجلس اندر کرد. همچنین برآن‌شد تا مجامع مردمی را به‌ضرر سنا ـ که به‌تدریج اقتدار تقنینی‌اش را از دست می‌داد ـ تقویت کند.[۲۰۲] او نخستین کس بود که کوشید دیوان‌سالاریِ (نظام اداری) جمهوری را با نیازهای تازه‌اش تطبیق دهد: پس از تصرف گالیا و گسترش به‌سوی شرق به مدیریتی بهتر و دستگاه دولتی کارآمدتری نیاز بود. برای همین، او برای آنکه به هدف دوگانهٔ «حل مشکلات جدید» و «سپردن مناصب به حامیان خودش» دست‌یابد، چنین کرد:
بر شمارکلانترها افزود: شمارکوایستورها از بیست به چهل رسید وپرایتورها از هشت به شانزده؛ادیلها نیز شش تن شدند.کنسول‌ها همچنان دو تن ماندند اما دو کلانتر دیگر افزود که هرچند فاقداقتدار کنسولی بودند، می‌توانستند کارکردهایپروکنسولها را داشته باشند.
بر ساختار و ترکیب‌بندیسنا دست برد: برای جبران تلفات بسیاری که سنا درطول جنگ داخلی متحمل شده بود، او چندین عضو جدید داخل سنا کرد که به خودش وفادار بودند؛ چنان‌که شمار اعضای این مجلس را به هشتصد یا نهصد تن رساند، (پیشتر، سولا شمار آنان را به ششصد رسانده بود) و افراد بومیِ استان‌های دیگر (اسپانیولی‌ها و گالیایی‌ها) را هم بدان داخل کرد.[یادداشت ۱۴۷]
او سازمان اداری شهرستان‌های ایتالیا را دگرگونه کرد و برآن‌شد تا طول مدت تصدی مناصبِ کلانترها و استانداران را کم کند: طول مدت کارمندی پروپرایتورها را یک‌ساله و آنِ پروکنسول‌ها را که پیشتر پنج‌ساله بود، دوساله کرد. جملگی این اصلاحات تا پس از قتل او هم برقرار ماندند، چهسیسرون (رهبر سنا و درنتیجه دشمن سزار) بامارکوس آنتونیوس (حامی سزار) توافق کرد که اصلاحاتِ ضدِّجمهوریِ قیصر به‌قوّت خود باقی بمانند و آنتونیوس در ازای آن باید اعطای عفو به قاتلانِ سزار را بپذیرد.
قیصر در طول صدارت طولانی خویش، بارها از ایجاد آثار معماری تازه حمایت کرده بود؛ هدفش این بود تا عامهٔ خلق را مجذوب کند و در قلوب ایشان مقبول‌تر گردد. به پایان جنگ گالی (۵۱ ق. م) او یک رقابت انتخاباتی با هدف دستیابی به مقام کنسولی آغازید؛ چه کمی پیشتر از آن، رقیبش پومپیئوس نخستینتئاتر دایمی را، که بنایش از سنگ بود، به شهر رُم هدیه کرده بود و یککوریای جدید ازبهرِ سنا ساخته بود. قیصر هم، به‌سهم خویش، یک برنامهٔ گستردهٔ کارهای عام‌المنفعه تدوین کرد که ساخت یکفروم جدید در حوالی جادهٔآرگیلتوم را شامل می‌شد. قرار بود این برنامه با غنایمی که در طول جنگهای گالی برگرفته بودند، تأمین مالی شود و خرید زمین‌های لازم به‌تنهایی بیش از صد میلیونسسترتیوس خرج برداشت.[۲۰۳] این فُروم به آنِشهر پومپئی، که همان زمان بنا شده بود، سخت شباهت داشت. این فروم متشکل بود از یک زمین بزرگ مستطیلی که از جناحین بارواق‌هایی مسدود می‌شد و در انتهای آنمعبد ونوس مادر[یادداشت ۱۴۸] برجای بود. برطبق گفتهٔآپیان،[۲۰۴] این معبد باید نوعی سپاس‌داریِونوس ازسوی قیصر بوده باشد که نصرتش داد در نبرد فارسال پیروز گردد. روبروی این معبد و در مرکز فروم، قیصر تندیسی از خویشتن ساخت که بر اسبِ نیرومند و محبوبش سوار بود.[۲۰۵] جملگی فروم‌های دیگر (معروف بهفروم‌های امپراتوری) برپایهٔ همین فروم بنا شدند. و یک کتابخانه را نیز می‌خواسته بسازد که اندر آن آثار به زبانهاییونانی ولاتینی جمع‌آوری شوند؛ و در این طرح نابغه‌ای چونمارکوس ترنتیوس وارو هم تا پیش از قتل سزار مشارکت داشت.[۲۰۶]
او با استفاده از مقام دیکتاتوری‌اش توانست از هر وسیله‌ای برای ساخت‌وسازهای هرچه باشکوه‌تر بهره گیرد: به‌بهانهٔ برگزاری بازی‌هایی جهتجشن ظفرش،سیرکوس ماکسیموس را گستراند تا افراد بیشتری در آن حضور یابند و بفرمود تا یک استادیوم ازبرای جنگجویان (کُشتی‌گیران) در بخشکامپوس مارتیوس بسازند و برکرانهٔ تیبر حوضچه‌ای بسازند تا بازی‌های ناوگانی را در آن برگزار کنند.
برای حل معضل تراکم شهر رُم که براثر ورود بی‌وقفهٔ ساکنانِ جدید (که طبقه پرولتاریای شهری را می‌گستراندند) پدید آمده بود و نفوس رُم را بسیار کرده بود، قیصر تصمیم گرفت سرحدات اداری شهر را بگسترانَد؛ پس فضایپومریوم را از دیوارهای باستانی‌اش به اندازهٔ یک مایل گستراند.[۲۰۷] این تدبیر چندان کارآمد نبود و بعدها آگوستوس ناچار شد با دست بردن در سازمان شهری، پومریوم را بسط دهد و چهارده ناحیه برای آن تعریف کند.
سزار برای بهبود ادارهٔ شهر، برآن‌نهاد که نفوس را سرشماری کند و برای این کار شیوهٔ نویی ابداع کرد که جانشین شیوهٔ منسوخ پیشین می‌شد. این شیوه احتمالاً مؤثر بوده، چه وقتی آگوستوس قدرت را صاحب شد، همان را برای سرشماری به‌کاربست.[۲۰۸]سوئتونیوس، بی‌آنکه به نتیجهٔ این سرشماری اشاره کند، می‌گوید که شمار کسانی را که به‌علت بی‌بضاعتیْ از یارانهٔ گندمِ دولتی بهره‌مند می‌شدند، از ۳۲۰ هزار به ۱۵۰ هزار کاست. برای آنکه زمینهٔ نارضایتی پدید نیاید، تصمیم گرفت که هرسال پرایتورها به‌قید قرعه کسانی را تعیین کنند که پس از مرگِ هر یارانه‌بگیر، جای آن یارانه‌بگیرِ متوفی را بگیرند.[۲۰۹]
آخرین طرحی که سزار به‌هدف تسهیل هرچه‌بیشترِ آمدوشد در شهری با جاده‌های باریک و تودرتو عملیاتی کرد، این بود که هرگونه رفت‌وآمد وسایل‌نقلیهٔ چرخ‌دار را ـ مگر آنها که ازبرای رژه یا حمل مصالح‌ساختمانی بودند ـ در طول روز منع کرد. این لایحه تنها پس از مرگ این دیکتاتور تصویب شد لیکن تا سده‌ها الزام‌آور و برقرار بود؛ امری که نشانگر آنست که ضرورت بهبود ترافیک در جاده‌های رُم تا مدتها احساس می‌شد.[۲۰۷] بدین‌سان، از زمان سزار به‌بعد، حمل‌ونقل کالاها در شب‌هنگام انجام می‌گرفت و سروصدایی که ایجاد می‌شد و موجب رنجش عظیم تمام کسانی می‌شد که می‌خوابیدند، موضوع اتهام‌زنی‌های شاعرانی چونمارشال وجوونال شد.
یکدناریوس که سزار در ۴۴ ق.م. ضرب کرد. بر دو روی این سکه، سزار با ونوس نقش شده کهویکتوریا را به‌دست گرفته. گفتنی است که سزارتبارش را منسوب به ونوس می‌دانست.
جنگهای داخلی که قیصر به‌راه انداخت، تنگناهای اقتصادی بسیار را موجب شد؛ برای نمونه، لازم بود حقوق سربازانی را بدهند که سردارشان را تا به هر کجای دنیا دنبال می‌کردند. از سال ۴۹ ق.م. به‌بعد، سزار صاحب یک ضرابخانهٔ شخصی شد که در هریک از جبهه‌های جنگش همراه او بود و سکه‌هایی را که نیاز فزاینده‌ای بدان بود، ضرب می‌کرد. این اتفاق تازه‌ای نبود، چه سنا پیشتر جواز آن را بهلوکیوس لیکینیوس لوکولوس وپومپیئوسِ بزرگ در نبردهایشان در شرق مدیترانه داده بود؛[۲۱۰] لیکن قیصر به‌ابتکار خودش چنین کرد و بی‌آنکه اجازتی یافته باشد، از ذخایر طلای موجود در خزانه بهره می‌برد.[یادداشت ۱۴۹] او در ضرب سکه دو ابتکار بدیع داشت که اوکتاویانوس و مارکوس آنتونیوس هم آنها را اقتباس کردند تا بدل به یک سنت در دورانامپراتوری شود؛ یعنی قیصر نخستین کس بود که:
بفرمود تا سکه‌ها به طلا ضرب شوند؛
تصویر خودش را روی سکه‌ها حک کرد.
در روم هیچگاه سکه‌های طلایی ضرب نشده بودند جز موقتاً و در لحظات بسیار حساس (مانند لحظات بحرانیِدومین جنگ کارتاژ) و به تصمیم سنا.[یادداشت ۱۵۰] ارزش بالای سکهٔ طلاییآئورئوس (هر آئورئوس معادل با ۲۵دناریوس و صدسسترتیوس بود) اهدای جوایز و انعام به سربازان را تسهیل می‌کرد.
تصاویری که بر روی این سکه‌ها حک شده بودند، جنبهٔپروپاگاندای نیرومندی داشتند و افزون‌بر تصویر قیصر و نامش، تصاویر زیر هم به‌چشم می‌خوردند:[۲۱۱]
ونوس، که به‌صورت نیم‌رخ یا ایستاده برپای نمایانده می‌شد و تصویر غالب سکه‌ها بود؛ چراکه سزار مدعی بود که سرچشمهٔخاندان یولیا بدین الهه می‌رسد.
برخی اسباب و اثاث کهترحم سزار را و تقدسش به‌عنوان یکاوگور (فالگیر) را و یککاهن اعظم نشان می‌دادند.
پیروزی‌های او و نشانهای نظامی‌اش و غنایمی که حاصل فتوحاتش در گالیا بود.
پس چون سزار حاکم مطلق روم گشت، هرچند به سن کهولت (۵۶–۵۷ سالگی) اندر شده بود، برآن‌بود تا جنگهای جهانگشایی جدیدی راست دارد، درست همانند آن بنیان‌گذارِ امپراتوریِ جهانی که الهام‌بخش فتوحات نظامی‌اش بود: اسکندر کبیر؛ بنابراین، قیصر سر آن داشت که از شکستکراسوس درحران ازپارتیان کین کِشد[۲۱۱] و اروپای قاره‌ای را هم زیر سلطه گیرد و یک جبهه را درحوزهٔ دانوب برضدداکی‌هایبوربیستا[یادداشت ۱۵۱] راه اندازد و دیگر دردالماسی و سومی را هم برضد اقوامژرمانیای آزاد که بارها در طولفتح گالیا به‌ضرر او و نیروهایش مداخله کرده بودند.[۲۱۲][۲۱۳][۲۱۴]
لیکن به‌علت قتل ناموقعش نتوانست هیچ‌یک از این برنامه‌ها را ترتیب دهد. هرچند ازپیش کسانی که قرار بود جنگ دربرابر پارتیان را رهبری کنند[یادداشت ۱۵۲] گزینش شده بودند و کلانترهایی هم نصب شده بودند که باید در گاهِ غیبت سزار از روم، دولت را اداره کنند،[۲۱۵] این برنامه هیچگاه به انجام نرسید؛ چنان‌که پس از قتل سزار و پیداییِ امپراتوری، بخش شرقیِ آن همواره یکی از ناآرام‌ترین نواحی‌اش بود. بااین‌حال، بعدتر در ۲۰ ق.م. آگوستوس بافرهاد چهارم اشکانی صلح کرد وبیرقهای رومی را که کراسوس در حران از دست داده بود، پس‌گرفت و این کار بسیار در قلمرو روم صدا کرد وهوراس امپراتور را ستود.[۲۱۶] دیگر برنامه‌های توسعه‌طلبانهٔ سزار هم در سالهای بعد و در عصر امپراتوری به انجام رسیدند: دالماسی پس از شورشی در سالهای ۶–۹ پس از میلاد، بردستِ آگوستوس تماماًآرام شد؛ ژرمانیا نیز تنها پس ازبیست سال و در زمان آگوستوس تصرف شد لیکن پس از شکست درنبرد جنگل توتبورگ در سال ۹ میلادی سرحدات روم و ژرمانیا به همانراین محدود ماندند، همان رودی که سزار سرحد میان روم و ژرمانیا قرارش داده بود؛داکیه نیز در ۱۰۶ پس از میلاد بردستِ امپراتورتراژان و پس از دو لشکرکشی گشوده ورام شد.
بااین‌همه، افتخار رام ساختنِ جهانسلت‌ها از آنِ سزار است. برخلاف گالیایی‌ها که در تمدن روم حل شدند و از نخستین اقوامی بودند که به شهروندیِ روم اندر شدند و فرایند رومی‌سازیِ ایشان به‌خوبی پیش رفت، سلت‌ها از بزرگ‌ترین خطرات برسر گسترش روم در اروپا بودند. ایشان ازحیث تمدن پَست‌تر از رومیان بودند، لیکن نیروی نظامی‌شان ـ که خاصه متکی به سواره‌نظام بود ـ قابل‌توجه بود و حضور ایشان در مرزهای ایتالیا خطری دایمی را پدیدمی‌آورد.
ژولیوس سزار را هم نویسندگان امروزی و هم معاصرانِ خودش بزرگ‌ترین نابغهٔ نظامیِ تاریخ روم می‌دانند.[۲۱۷] او توانسته بود با سربازانش چنان رابطهٔ مبتنی‌بر احترام و ایثار برقرار کند که بدونِ توسل به خشونت دربرابر افرادش دیسیپلینِ نظامی را برپای دارد. درطول جنگهای گالی، قیصر هرگز سربازانش را از غنیمت‌گیری دست‌بازنداشت، لیکن هر سربازِ لژیون باید اهداف مشخصی داشته و کارهایش به‌هیچ‌رو نباید نقشه‌ها و عملیات‌های سردارش را مشروط کند. آن دوره، موافق رسم، سربازانی که بازنشسته یا معاف می‌شدند با گرفتن قطعه زمینی موسوم به «زمین عمومی»[یادداشت ۱۵۳] پاداش می‌گرفتند، لیکن تا آن زمان باید به رفاهِ اندک بسنده می‌کردند و سزار که از وضع تنگ معیشتیِ ایشان آگاه بود، به‌ابتکار خویش، میان سالهای ۵۱ و ۵۰ ق.م. برآن شد تا پرداختیِ ایشان را دوبرابر کند؛ پس حقوقشان را از پنج آس به دَه آس در هرروز (برابر با سالانه ۲۲۵دناریوس) رساند. این ابتکار را چنان پسند آمد که تا زمان امپراتوردومیتیانوس (۸۱–۹۶ میلادی) بدان دست نبردند.
او پی‌برد که «پراکنده کردنِ بخشی از نیروهای نظامی» باید پایهٔ یک استراتژی دفاعی تازه در سرتاسر مرزها ـ خاصه نواحی پُرخطر ـ باشد. در واقع، او درطول جبههٔ گالیا، در زمستان‌ها لژیونها را در نواحی حساس مستقر می‌کرد تا در مواقعی که او را امکان مداخلهٔ فوری نبود، اوضاع آرام بمانَد. او یکسلسلهٔ مناصب برای درجهٔکِنتوریونی برقرار داشت که برپایهٔ صلاحیت‌های شخصی بود و برخی سربازان درنتیجهٔ کارهای قهرمانانه می‌توانستند به مناصب بالاتری چونپریموس پیلوس صعود کنند. همچنین، ممکن بود که یک پریموس پیلوس به مقامتریبونیِ سربازان هم ارتقا یابد. درنتیجه، اختلاف میان سربازان آموزش‌دیده و آموزش‌ندیده روبه‌کمرنگی نهاد و روحیهٔ جمعی تقویت گشت.
سردارانِ پیش از او سربازانشان را انعام‌های بی‌قاعده و تصادفی می‌دادند لیکن سزار که برخلاف ایشان معتقد بود که خدمت نظامی باید منظم باشد، برای سربازان پاداش پایان خدمت تعیین کرد؛ درواقع سنت اعطای زمین به کهنه‌سربازان مدتها برقرار بود لیکن این سنت را، دست‌کم تا این زمان، تنها با صلاحدید سرداران و سنا به‌کار می‌داشتند.[یادداشت ۱۵۴]
اندر روابط شخصیِ سزار با افرادِ لژیونش، سوئتونیوس می‌نویسد:
Militem neque a moribus neque a fortuna probabat, sed tantum a uiribus, tractabatque pari seueritate atque indulgentia. non enim ubique ac semper, sed cum hostis in proximo esset, coercebat: tum maxime exactor grauissimus disciplinae, ut neque itineris neque proelii tempus denuntiaret, sed paratum et intentum momentis omnibus quo uellet subito educeret. quod etiam sine causa plerumque faciebat, praecipue pluuiis et festis diebus.
fama uero hostilium copiarum perterritos non negando minuendoue, sed insuper amplificando ementiendoque confirmabat. itaque cum expectatio aduentus Iubae terribilis esset, conuocatis ad contionem militibus: 'scitote,' inquit, 'paucissimis his diebus regem adfuturum cum decem legionibus, equitum triginta, leuis armaturae centum milibus, elephantis trecentis. proinde desinant quidam quaerere ultra aut opinari mihique, qui compertum habeo, credant; aut quidem uetustissima naue impositos quocumque uento in quascumque terras iubebo auehi.'Delicta neque obseruabat omnia neque pro modo exequebatur, sed desertorum ac seditiosorum et inquisitor et punitor acerrimus coniuebat in ceteris. ac nonnumquam post magnam pugnam atque uictoriam remisso officiorum munere licentiam omnem passim lasciuiendi permittebat, iactare solitus milites suos etiam unguentatos bene pugnare posse. [2] nec milites eos pro contione, sed blandiore nomine commilitones appellabat habebatque tam cultos, ut argento et auro politis armis ornaret, simul et ad speciem et quo tenaciores eorum in proelio essent metu damni. diligebat quoque usque adeo, ut audita clade Tituriana barbam capillumque summiserit nec ante dempserit quam uindicasset. «سربازان را نه ازبهرِ اخلاقیات و نه ازبهرِ دارایی‌شان که تنها ازبهرِ دلاوری‌شان ارج می‌نهاد و به‌یک‌اندازه خشونت و ملایمت روا می‌داشت. ایشان را همواره و هرکجا وادار به کاری نمی‌کرد مگر وقتی که دشمن به‌نزدیکشان باشد. خاصه در رعایت نظم بسیار سختگیر بود، چنان‌که نه زمانِ حرکت را ازپیش اعلام می‌کرد و نه آنِ حرب را، بلکه می‌خواست نیروهایش را، آماده و خشنود، در هرلحظه و به هرکجا که می‌خواهد، فوراً گسیل کند. چنان‌که بارها بی‌دلیل ـ خاصه در روزهای بارانی یا در جشن‌ها ـ چنین کرد.چون سربازانش [با شنیدن] اخبار قدرتِ دشمن می‌هراسیدند، او نه با انکار یا ناچیز جلوه دادنِ قوای دشمن، بلکه با بزرگ جلوه دادنش و دروغ گفتن در موردش ایشان را قوی‌دل می‌داشت. بدین‌سان، وقتی که انتظارِ رسیدنِیوبا[یادداشت ۱۵۵] ایشان را بترسانْد، او سربازان را گرد آورد و گفتشان که: «باید بدانید که این شاه، ظرف چند روز، با ده لژیون و سی‌هزار سواره و صدهزار پیادهٔ سبک و سیصد پیل حاضر خواهد بودن. پس، از پرسش کردن یا فرضیه‌سازی دست بدارید و بر من، که اطلاعات موثقی دارم، اعتماد کنید. ورنه، بر کشتیِ سخت کهنه‌ای سوارتان می‌کنم و می‌فرمایم تا به نیروی باد به هر زمینی ببَرَدتان.
او به هر خطای سربازانش اعتنا نمی‌کرد و ایشان را گوشمال‌های لازم نمی‌نمود؛ لیکن تأدیب‌کننده‌ای خشن بود در برابر خائنان و عصیانگران؛ و از سر دیگر خطاها درمی‌گذشت. گاهی ازپسِ یک پیروزیِ بزرگ، کسان را از مشاغلشان مرخص می‌کرد و اجازت می‌فرمود تا مستی کنند؛ و عادتش بود که به غرور بگوید که سربازانش اگر که خویشتن را خوشبو کرده باشند، بهتر حرب می‌کنند. به‌گاهِ سخنرانی، ایشان را نه «سرباز» که با لفظ گرم‌تر «هم‌رزم»[یادداشت ۱۵۶] خطاب می‌کرد و چنان مرتبشان می‌داشت که به شمشیرهای مزین به طلا و نقره می‌آراستشان، هم ازبهرِ زینت و هم ازبرای آنکه براثر ترسِ ازدست‌دادنشان در حرب‌ها دلیرتر شوند. سربازانش را چنان دوست همی‌داشت که چون او را خبر دادند از فاجعه‌ای که برتیتوریوس آمد، ریش و موی گذاشت و تا کین ایشان را نستانید، برنداشتش.»
توطئه‌چینان و در رأس ایشان کاسیوس کوشیدند پشتیبانیِ مارکوس یونیوس بروتوس را جلب کنند؛[۲۲۰] چه او، درحقیقت، از دورترین بازماندگانِ نسللوکیوس یونیوس بروتوس بود که به سال ۵۰۹ ق.م. هفتمین پادشاه روم،تارکوئینیوس سوپربوس، را از رُم بیرون رانده بود و حکومتجمهوری را به‌جایپادشاهی برقرار کرده بود؛ و ازبهرِ همین می‌توانست رهبرِ آرمانیی باشد برای توطئه‌ای که هدفش براندازیِ یک جبّارِ دیگر بود. لیکن بانفوذترین سیاستمدار رومی که در توطئه شرکت نکرد هماناسیسرون بود که هرچند با بروتوس دوست بود و امید آن داشت که سزارِ دیکتاتور حذف شود، صلاح را در آن دید تا بیرونِ توطئه بماند. لیکن آرزومند بود که مارکوس آنتونیوس هم با سزار کشته شود، چه او را به‌درستی جانشینِ محتملِ دیکتاتور می‌دانست.[۲۲۱]
تندیس موسوم بهپومپئو آرکوناتی[یادداشت ۱۵۹] که بعدها به نام تیبریو آرکوناتی[یادداشت ۱۶۰]] خواندندش، تندیسی درویلا آرکوناتی[یادداشت ۱۶۱] واقع دربولاته،میلان است که در ۱۶۱۸ در رُم کشف و در ۱۶۲۱ توسط گالئاتسو آرکوناتی[یادداشت ۱۶۲] خریداری و در ۱۶۲۷ به ویلا آرکوناتی منتقل شد. در گذشته آن را تندیسِپومپیئوس می‌دانستند و عقیده داشتند که سزار پس از خنجر خوردن در پای همین تندیس جان داد؛ اما امروزه آن را تندیسِتیبریوس، دومین امپراتور روم، می‌دانند.
برطبق روایات، شمار معتنابهی پیشگویی، قتل سزار را پیشگویی کرده بودند: مشاهده شد که از چندین جهت شعله‌هایی آسمانی می‌سوزند؛ پرندگانِ منفردی به فُروم رسیدند؛ صداهای شبانهٔ عجیبی به‌گوش رسیدند؛ چند روز پیش از قتلش، چون سزار مشغول قربانی کردنِ یک حیوان بود، نتوانست قلبِ قربانی را بیابد که خود نشانی از بدشگونی بود؛ همان زمان مقبرهٔ مؤسسِ شهرِ باستانی کاپوآ، آقای کاپیس،[یادداشت ۱۶۳] را کشف کردند و بر روی سنگ قبرش دیدند که به‌یونانی نوشته: «آنگاه که استخوانهای کاپیس کشف شوند، یکی از اعقابیولوس بردستِ خویشاوندانش کشته خواهد شد و فوراً با قتلهای خونین و سوگواری برای ایتالیا کینش ستانده می‌شود؛» و همچنین گله اسب‌هایی که سزار به‌هنگامگذر از روبیکن آزاد کرده بود، شروع به گریستن کردند و یک پرندهٔالیکایی (که پرندهٔ سلطنتی هم می‌خوانندش) که واردکوریا پومپیئا (عمارت سنا) شده بود و یک شاخهٔبرگ بو با خود داشت، فوراً مورد حملهٔ پرندگان بسیاری ـ که بلافاصله به‌آنجا یورش آوردند ـ قرار گرفت و کشته شد. کمی پیش از ترور، همسرشکالپورنیا ـ زنی که کاملاً تهی از خرافات دینی بود ـ از خوابی سراسیمه شده که در آن دیده بود خانه برسرش خراب می‌شود و او همسر کشته شده‌اش را در بغل گرفته‌است. خودِ قیصر هم به خواب دیده بود که بر بالای ابرها پرواز می‌کند و دست خویش در دست یوپیتر می‌نهد. به‌سبب همین وقایع و نیز وضع سلامتی نامناسب، قیصر چندی دودل بود که در خانه بماند و لایحه‌ای که قرار بود در سنا بررسی کند را به روز دیگری موکول کند یا نه. روز پانزدهم مارس، کالپورنیا همسرش را خواهش کرد که به خانه بمانَد. تا بالاخره دکیموس بروتوس تشویقش کرد تا سناتورهای پُرشماری را که در سنا منتظرش بودند، دلسرد نکند. پس سزار حدود ساعت پنج به بیرون شد و در طول راه پیشگویی سر راهش آمد، نامش آرتمیدوروس کنیدوس[یادداشت ۱۶۴] که جزوه‌ای به سزار داد که در آن خطراتی که متوجهش بود را به وی هشدار می‌داد. لیکن دیکتاتور ـ گویی که می‌خواسته به‌زودی آن را بخواند ـ آن جزوه را با جزوه‌های دیگری که به دست چپ داشت، قاطی کرد و در نهایت فرصت نکرد آن را بخواند. بعد قربان‌های متعددی کرد که از دل‌ورودة هیچ‌یک از آنها فالِ نیکی برنیامد. بااین‌همه، همچنان بی‌توجه به فال‌های نامیمون، داخل ساختمان سنا (کوریا پومپیئا) شد، یکهاروسپکس به‌نام اسپورینا[یادداشت ۱۶۵] که پیشتر هشدارش داده بود که از نیمهٔ مارس برحذر باشد، به‌نزدیکش شد. سزار به‌تمسخر گفتش که نیمهٔ مارس اکنون فرارسیده ولی هیچ‌یک از آن خطراتی که او اعلام می‌کرده برسرش نیامده است. هاروسپکس هم در پاسخ گفتش که بله، این روز فرارسیده است، لیکن هنوز سپری نشده‌است.[۲۰۳]
پس چون وارد ساختمان سنا شد، دکیموس بروتوسْ مارکوس آنتونیوسِ نیرومند را به بیرون سنا سرگرم می‌کرد تا نتواند به سزار کمک برساند.
assidentem conspirati specie officii circumsteterunt, ilicoque Cimber Tillius, qui primas partes susceperat, quasi aliquid rogaturus propius accessit renuentique et gestum in aliud tempus differenti ab utroque umero togam adprehendit: deinde clamantem: 'ista quidem uis est!' alter e Cascis auersum uulnerat paulum infra iugulum. [2] Caesar Cascae brachium arreptum graphio traiecit conatusque prosilire alio uulnere tardatus est; utque animaduertit undique se strictis pugionibus peti, toga caput obuoluit, simul sinistra manu sinum ad ima crura deduxit, quo honestius caderet etiam inferiore corporis parte uelata. atque ita tribus et uiginti plagis confossus est uno modo ad primum ictum gemitu sine uoce edito, etsi tradiderunt quidam Marco Bruto irruenti dixisse: [3] καὶ σὺ τέκνον; exanimis diffugientibus cunctis aliquamdiu iacuit, donec lecticae impositum, dependente brachio, tres seruoli domum rettulerunt. nec in tot uulneribus, ut Antistius medicus existimabat, letale ullum repertum est, nisi quod secundo loco in pectore acceperat. [4]
Fuerat animus coniuratis corpus occisi in Tiberim trahere, bona publicare, acta rescindere, sed metu Marci Antoni consulis et magistri equitum Lepidi destiterunt. «پس چون سزار نشست، توطئه‌گران با تظاهر به درود دادن بر او گرد آمدند؛ ناگهانتیلیوس کیمبر، که قبول کرده بود که نقش اول [در طرح ترور] را ایفا کند، گویی که از او خواهشی داشته باشد، بدو نزدیک‌تر شد [و درخواستش را بیان کرد.][یادداشت ۱۶۷] پس چون قیصر ردّ کرد و با اشاره بدو فهماند که [بررسی درخواستش] را به زمانی دیگر موکول می‌کند، کیمبرتوگای سزار را از هر دو شانه‌اش کشید و سزار فریاد برآورد که «واقعاً که تعرض است!».[یادداشت ۱۶۸] یکی از برادران کاسکا[یادداشت ۱۶۹] در حالی که سزار رویش را از وی برگردانده بود، کمی پایین‌تر از گلویش او را زخم زد. قیصر دست کاسکا را گرفت و بااستایلوسی که به‌دست داشت، زخمی‌اش کرد و کوشید به بیرون بجهد که زخمِ بعدی نگذاشت. پس چون دید که از هر سو با خنجرهای کشیده او را هدف می‌گیرند، سرش را با توگا پوشاند و با دست چپش بخشی از لباس را تا به پاهایش کشاند تا شرافتمندانه‌تر بمیرد و پایین‌تنه‌اش را هم پوشاند. بدین‌سان، با ۲۳ ضربهٔ خنجر به قتل رسید و تنها یکبار ـ و آنهم در اولین ضربه ـ بی‌صدا ناله کرد؛ برخی گویند که چون مارکوس یونیوس بروتوس بر وی تاخت، سزار او را گفت: «تو هم؟ پسر!»[یادداشت ۱۷۰] پس چون قاتلان می‌گریختند، او تا مدتی بی‌جان بر زمین افتاده بود؛ تا آنکه سه غلام جوان او را بر تختی نهادند و درحالی که یک دستش به بیرون آویزان بود، به خانه‌اش بردند. چنان‌که آنتیستیوس (پزشک) معاینه کرده بود، هیچ ضربهٔ مرگباری [بر بدنش] دیده نشد جز دومی که بر سینه‌اش فروآمده بود.
توطئه‌گران بدان خیال بودند که پیکر مقتول را به تیبر بیندازند و اموالش را ضبط و مصادرهٔ عمومی بکنند و تمام اقدامات حقوقی-قانونی‌اش را ملغی کنند، لیکن از ترس مارکوس آنتونیوس (کنسول) ومارکوس لپیدوس (ارباب سواران) منصرف شدند.»
قیصر سبب شده بود که برخی دوستانش شک کنند که نه زندگی کردنِ بیشتر را می‌خواهد و نه توجهی بدان می‌کند، چراکه وضع جسمانی وخیمی داشت. برای همین، هم فال‌های دینی را و هم آنچه را که دوستانش بدو هشدار می‌دادند، نادیده می‌گرفت. برخی می‌گویند که به آن تازه‌ترین لایحهٔ سنا و سوگند سناتورها چنان اعتماد کرده بود که محافظانِ اسپانیولی‌اش را، که با شمشیر از او محافظت می‌کردند، مرخص کرد. در مقابل، برخی می‌گویند که ترجیح می‌داده در یک چشم‌به‌هم‌زدن تمامی خطراتی را که از هر سو تهدیدش می‌کردند، به‌جان بخرد تا اینکه همواره در بیم‌وهراسِ ناشی از آنها بزیَد. برخی حتی می‌گویند که عادت داشته بگوید که آنقدرها که سلامتیِ‌اش برای جمهوری اهمیت دارد، برای خودش اهمیت ندارد، چراکه مدت‌هاست که خود شخصاً قدرت و افتخارِ بسیار کسب کرده‌است لیکن اگر اتفاقی برایش بیفتد، جمهوری آرام نخواهد بود و در شرایطی به‌مراتب بدترْ گرفتارِ جنگهای داخلی خواهد شد.[۲۲۵]عموماً پیش همگان اتفاق‌نظر هست که چنین مرگی، از جهاتی، همانی بود که خودش خواسته بود بر سرش بیاید؛ چه وقتی او ازگزنفون خواند کهکوروش در اوج بیماری‌اش چه فرامینی درباب مراسم خاکسپاری خود داده بود، چنین نوعْ مرگی آهسته را خوار داشت و برای خود مرگی ناگهانی و فوری را ترجیح داد؛ و یک روز قبل از کشته شدنش، بر سر شامی در منزلمارکوس امیلیوس لپیدوس راجع‌به مناسب‌ترین نوعِ مرگ بحثی افتاده بود که او مرگ فوری و غیرمنتظره را ارجح دانست.[۲۲۶]
او در سن ۵۶ سالگی کشته شد و در شمار ایزدان درآمد، آنهم نه‌فقط به حرفِ کسانی که این تصمیم را گرفتند بلکه در باور عوام نیز. چراکه در نخستین بازی‌هایی که آگوستوس ـ جانشین و وارث او ـ به‌افتخارش ترتیب داده بود، یکدنباله‌دار تا هفت روز متوالی در حوالی ساعت یازده ظهور می‌کرد و می‌درخشید، و باور بر این بود که آن روحِ سزار است که در آسمان‌ها پذیرفته شده.[۲۲۷] به‌همین سبب، ستاره‌ای بر بالای تندیسش نهادند. صلاح دیدند تا آن عمارت سنا (کوریا پومپیئا) را که قیصر در آن کشته شده بود، ببندند و نیمهٔ ماه مارس را «پدرکُشی»[یادداشت ۱۷۲] بنامند و سنا هیچگاه در چنین روزی تشکیل جلسه ندهد.[۲۲۸]
سزار پیش از ترورش چنین قرار داده بود که جانشین اصلی و وارثِ سه‌چهارمِ دارایی‌اشگایوس اُکتاویانوس، نوهٔ خواهرش، باشد؛ جوانی هجده‌ساله که در آن‌موقع درآپولونیا (استانایلیریکوم) به‌سر می‌بُرد تا بر آماد و پشتیبانیِ دو جنگ بزرگی که سزار در سر داشت، نظارت کند: یکی جنگ برضدّداکیانِ تحت رهبریبوربیستا و دیگری برضدّپارتیان در شرق. چون اُکتاویانوس از قتل داییِ مادرش آگاه شد، تصمیم گرفت به رُم بازگردد تا حقوق خویش به‌عنوان فرزندخوانده و وارثِ سزار را مطالبه کند. غیر از اُکتاویانوسلوکیوس پیناریوس وکوئینتوس پِدیوس نیز وارثان قیصر بودند که یک‌چهارمِ باقی‌ماندهٔ داراییِ دیکتاتور به آنان تعلق می‌گرفت[یادداشت ۱۷۳] اما تنها اُکتاویانوس بود که چون فرزندخواندهٔ قیصر بود، توانست نام و نام‌خانوادگی متوفی را به ارث ببَرد و از آن پس «گایوس یولیوس کایسار اُکتاویانوس» خوانده شد.[۲۲۹]
در بیستم مارس جسد سزار را درفروم روم سوزاندند. قبل تر، قاتلان سزار قصد داشتند جسدش را بلافاصله پس از ترور در تیبر بیندازند، اما چون بسیاری از سناتورها، وحشت‌زده از رویداد، فوراًساختمان سنا را ترک کرده بودند، آن کار ناتمام ماند. مارکوس آنتونیوس ـ که چون اُکتاویانوس هنوز در ایلیریکوم بود، رهبرِ جناحپوپولارها و دوستداران قیصر شده بود ـ درکامپوس مارتیوس و در مجاورت قبرِیولیا، دخترِ سزار، پشته‌ای از چوب درست کرد تا جسد را بر روی آن بسوزانند و در فُروم نیز غرفه‌ای ساخت که در آنتوگای خونینی که قیصر موقع مرگش پوشیده بود را در معرض دید عموم گذاشت. تعداد بی‌شماری در کامپوس مارتیوس جمع آمدند تا هدایایی برایش ببرند و بازی‌هایی به‌افتخارش ترتیب دادند که در آنها شعرهایی ازپاکوویوس[یادداشت ۱۷۴] را می‌سرودند. آنگاه، آنتونیوس یک لایحهٔ سنا را قرائت کرد که، موافق آن، سنا تمامی افتخارات زمینی و آسمانی را به قیصر ارزانی می‌داشت و سناتورها مؤظف به پاسداشت او می‌شدند. آنگاه، تصمیم گرفت جسد را بهفُروم ببرد و درحالی‌که عده‌ای درخواست می‌کردند که جسد را درکوریا پومپیئا ـ محل قتلش ـ یا در معبد یوپیتر در تپهٔ کاپیتولیوم بسوزانند، عده‌ای تابوت را به آتش کشاندند و حضار دیگر هم فوراً چوب‌ها و وسایل چوبی و هدایایی که با خود آورده بودند را در آن آتش انداختند و شعله‌ورترش کردند. کهنه‌سربازانِ قیصر هم فرا رسیدند تا سلاح‌ها و جواهراتشان را در آن آتش بیندازند؛ و خارجیان ـ از جمله یهودیان ـ هم جهت تجدید پیمان آمدند؛ خارجیانی که از سزار سپاس‌گزار بودند که پومپیئوس را شکست داده بود، چراکه نامبرده با ورود بهقدس‌الاقداس، حرمتمعبد اورشلیم را هتک کرده بود.[۲۳۰] بعدها در مکانی که جسد سزار را آتش زدند، معبد سزار را ساختند.
روایتی افسانه‌ای منقول است که در ۴۲ ق.م. هنگامی‌که سپاهیان آنتونیوس و اُکتاویانوس مهیای حمله بر سپاهیانِ قاتلانِ سزار ـ بروتوس و کاسیوس ـ درفیلیپی (شمال یونان) می‌شدند، چهرهٔ مردی با بزرگیِ مافوق‌تصور و ظاهری ترسناک در خیمهٔ بروتوس پدیدار شد. بروتوس چهرهٔ سزار را در آن دید و شناخت، پس پرسید که تو کیستی؛ و آن سایه پاسخ داد: «من روح پلیدت هستم ای بروتوس! مرا در فیلیپی بازخواهی دید.» بروتوس هم شجاعانه پاسخش داد که «می‌بینمت!» چند روز بعد، وقتی که پیروزیِ منتقمانِ سزار مسلم شده بود، کاسیوس با خنجری که به سزار زده بود، خویشتن را کُشت و کمی بعد بروتوس نیز چنین کرد. بدین‌سان، دو سال پس از ترور سزار، تمام کسانی که در ترور او شرکت داشتند جان باختند و کینِخداوندگار ژولیوس ستانده شد.[۲۳۱]
سزار در طول اقامتش در مصر در سال ۴۸ ق.م. کلئوپاترا را باردار کرده بود و او هم پسری زائید که نامش را سزاریون (به‌معنای سزار کوچولو) نهادند و تنها پسر طبیعیِ[یادداشت ۱۷۵] قیصر بود. لیکن این پسرک چون از مادری غیر-رومی زاده بود، هیچ‌گونه حقی در جانشینی پدرش نداشت. پس از قتل سزار، کلئوپاترا نه‌تنها با یکی از منتقمان قیصر یعنی مارکوس آنتونیوس رابطهٔ عاشقانه داشت، بلکه می‌کوشید باهمکاری او امپراتوری تازه‌ای در شرق پدید بیاورد که با اقتدار روزافزونِ اُکتاویانوس در غرب مقابله کند. اختلافی که بدین ترتیب میان آنتونیوس و اُکتاویانوس پدیدار شد، بهجنگی داخلی دوباره در جمهوری روم انجامید که یک طرف آن اُکتاویانوس و لژیون‌های وفادار به سزار بودند و در طرف دیگرش آنتونیوس و کلئوپاترا. این جنگ داخلی با پیروزی اُکتاویانوس درنبرد آکتیوم در ۳۱ ق.م. و، متعاقب آن، خودکشی آنتونیوس و کلئوپاترا به پایان رسید و اُکتاویانوس در ۲۷ق. م. نظام سیاسی روم را از جمهوری بهامپراتوری تغییر داد و آگوستوس[یادداشت ۱۷۶] خوانده شد.
در خطوط ابتدایی کتاب نوشته: Julii Caesaris quae exstant یعنی «آنچه از ژولیوس سزار باقی‌مانده‌اند.»یک نسخهٔ کتابخاطراتی در باب جنگ گالی، تصحیح سال ۱۷۸۳
آثار تألیف شدهٔ قیصر او را بین استادانِ بزرگِ صاحب‌سبکِ نثرِ لاتین قرار می‌دهد. نثر او ساده بوده است. در دورانرنسانس و پس از آن، آثار او در کنار آنِویرژیل و سیسرون واووید وتیتوس لیویوس یکی از منابع آموزش زبان لاتین به دانش‌آموزان بود.[۲۳۲]
خاطراتی در باب جنگ گالی (لاتین: Commentarii De Bello Gallico) که در بابنبردهایش برای منقاد ساختن سرزمینگالیا میان سالهای ۵۸ تا ۵۲ ق.م. نوشته شده‌اند. این اثر مشتمل‌بر هشت جلد است که جلد آخر را احتمالاً یکی از معاونان قیصر،آئولوس هیرتیوس، نگاشته‌است تا کار روایت خاطرات جنگ گالی را تکمیل کند و خلأ زمانی میان پایان جنگهای گالی و شروع جنگ داخلی را پُر کند. این اثر حاوی اطلاعات جمعیت‌شناختیِ جالبی است در باب خَلایقی که قیصر در طول نبردهایش با آنان روبرو شده. سزار برای آنکه عینیت و واقع‌گرایی اثرش را بیشتر کند، از شیوهٔ روایت سوم شخص مفرد استفاده می‌کند، هرچند که به‌وضوح روشی است برای تجلیل شخصیت خودش و برجسته کردنش در سراسر کتاب. با این‌حال، توصیفاتش سرد و کسالت‌بارند و صحنه‌هایی مهیب چون ریشه‌کن نمودنِ هزاران انسان در آن روایت شده‌اند. بدین‌سان، کتابخاطراتی در باب جنگ گالی یک اثر مدح‌آمیز و دارای کاربردپروپاگاندایی برای جنگهای گالی هستند.
خاطراتی در باب جنگ داخلی (لاتین: Commentarii De Bello Civili) کتابی سه جلدی که روایت‌گر نبردهایش در برابر پومپیئوس و سناست. در این مجلدات، سزارجنگ داخلی سالهای ۴۹ تا ۴۵ ق.م. را روایت می‌کند.
نامه‌هایی منظوم بهپوبلیوس ترنتیوس آفر که تنها پاره‌ای از آنان به دست ما رسیده‌اند.
آثار از دست رفته‌اش عبارتند از: چندین خطابه؛ رساله‌ای دو جلدی در باب زبان‌شناسی و سبک نگارش به‌نامدر باب تناسب[یادداشت ۱۷۷] که در تابستان ۵۴ ق.م. تمامش کرد و به سیسرون تقدیم نمود؛ شعری در باب لشکرکشی به اسپانیا در ۴۵ ق.م. و نیز جزوه‌ای به‌نامآنتی‌کاتو[یادداشت ۱۷۸] (به‌معنای برضدّکاتو) که برضد کاتو و با رویکردی جدلی نگاشته شد تا پاسخی به جزوه‌ای باشد که سیسرون ـ به درخواست بروتوس ـ در ستایش کاتو نگاشته بود.[یادداشت ۱۷۹]
و در نهایت، آن آثاری که مؤلفشان معلوم نیست اما جزو متعلقات قیصر حسابشان می‌کنند، عبارتند از:
جلد هشتم کتاب‌های خاطراتی در باب جنگ گالی.
جنگ هیسپانیا (Bellum Hispaniense)؛ راجع‌به جنگش در اسپانیا.
جنگ آفریقا (Bellum Africum)؛ راجع‌به جنگش در آفریقا.
دست‌نوشته‌هایی راجع‌به آخرین حوادث جنگ داخلی که افسران سزار نوشته‌اند.
در این آثار، سبک نثری متفاوت و آشکارا کمتر زنده و شاداب نسبت‌به آنچه سزار در دو اثرش به‌کار برده بود، دیده می‌شود. مؤلفانِ این آثارِ مجهول‌المؤلف احتمالاً معاونان و افسرانِ بسیار وفادار به قیصر بوده‌اند؛ از جمله گایوس اوپیوس[یادداشت ۱۸۰] و شاید آئولوس هیرتیوس در ویراستاریِجنگ اسکندریه.
قیصر، افزون‌بر آنکه قهرمان سیاسیِ عصر خودش بود،سخنور قابلی هم بود. نطق‌های او نیز از میان رفته‌اند و تنها بازسازیِ یک نطق از او ـ که در ۵ دسامبر ۶۳ ق.م. ایراد کرده بود ـ برجای مانده و از باقی نطق‌هایش فقط اخبار برجای مانده‌اند: برضدّ آقای دولابلا،[یادداشت ۱۸۱] برای بازجوییِ آقای پلوتیوس،[یادداشت ۱۸۲] برای اهالیبیتینی،[یادداشت ۱۸۳] و برای آقای دکیوسِ سامنیت.[یادداشت ۱۸۴] قضاوت باستانیان درباب بلاغت قیصر در مجموع مثبت بوده‌است.[۲۳۳]
پس از قتل سزار، فتوحاتش در غرب تا چهارصد سال بعد، یعنی تا زمان سقوطامپراتوری روم غربی در ۴۷۶ میلادی و فتوحاتش در شرق تا چهارده قرن بعد، یعنی تا زمان سقوطامپراتوری روم شرقی (بیزانس) در ۱۴۵۳ برقرار ماندند. در تاریخ سرداران زیادی بوده‌اند که فتوحات بسیار داشته‌اند، ماننداسکندر وچنگیز؛ اما امپراتوری اینان اندکی بعد از مرگشان فروپاشیده است؛ و آنچه سزار را متشخص کرده، تداوم و تثبیت امپراتوری اوست.[۲۳۴] گذشته از آن، اسکندر پیش از فتوحاتش، پادشاهی استواری را از پدرشفیلیپ دوم مقدونی به ارث برده بود؛ در حالی‌که سزار از ابتدا یک شهروند عادی بود و هرچند از خانواده‌ای والاتبار ـخاندان یولیا ـ برخاسته بود، فقیر بود.[۲۳۵]
نیکولو ماکیاولی، فیلسوف سیاسی ایتالیاییرنسانس، در کتابشگفتارهایی در باب ده کتاب نخست تیتوس لیویوس، عقیده دارد که کسانی که قیصر را ستوده‌اند فریب بخت نیک او را خورده‌اند، و در دوران دیکتاتوری او نویسندگان حق نداشتند عقاید خود در بارهٔ او را آزادانه ابراز کنند؛ باید ستایش نویسندگان دربارهٔبروتوس را هم خواند، زیرا نویسندگان چون از بیم قدرت سزار نمی‌توانستند خودِ سزار را بنکوهند، دشمنانش را ستوده‌اند.[۲۳۶] او سبب سقوط جمهوری روم را فساد اخلاقیی می‌داند کهگایوس ماریوس (شوهر عمهٔ سزار) و سپس سزار و پیروانش در روم رایج ساخته بودند، و قیصر توانست تودهٔ مردم را چنان اغفال کند که آنان بر یوغی که به‌دست خود بر گردن خویش نهادند آگاه نشدند.[۲۳۷]
زیگموند فروید دربارهٔ اسکندر می‌گوید که او مطمئناً یکی از بزرگ‌ترین جاه‌طلبانی است که تا به‌حال زیسته؛ و شِکوه می‌کند که چراهومری نبوده‌است تا از دستاوردهایش حماسه‌ای بسازد. با این‌حال، اینروانکاواتریشی، هرچند اسکندر را چونان چهره‌ای بزرگ و اسطوره‌ای می‌شناسد، کیفیات و شخصیتش را نمی‌ستاید؛ شاید چون در اون نوعینارسیسیم (خودشیفتگی) شدید می‌دیده‌است. از سوی دیگر، ظاهراً با سزار بسیار همدردی می‌کرده‌است و او را به‌سان یکی از بزرگ‌ترین جنگجویان تاریخ که تنهاناپلئون قابل قیاس با او بوده، نامیده‌است.[۲۳۸]
مونتسکیو سزار را از مسببان انحطاط اخلاقیِ رومیانِ اواخر عهد جمهوری می‌داند و او را در کنارپومپیئوس وکراسوس (اعضایتریوم‌ویرات اول) به ترویج فساد و هرج‌ومرج، خریدن قضات و رأی‌دهندگان، اِفساد در اخلاق مردم، تشویق رشوه‌خواری و توطئه‌چینی، و به کیفرنرساندن مجرمان متهم می‌کند.[۲۳۹] او از یکی از نویسندگان رومی نقل می‌کند که تریوم‌ویرات اول بیش از هرعاملی باعث انحطاط و سقوط جمهوری شد.[۲۴۰] او همچنین منشأ روحیهٔ چاپلوسی و نوکرمآبی دوران امپراتوری روم را اعمال سزار می‌داند، چراکه پس از غلبهٔ سزار بر جمهوری‌خواهانْ سناتورها، اعم از دوست و دشمن، سعی کردند موانعی را که قوانین بر سر راه پیشرفت او ایجاد کرده بود ملغی کنند، تا جایی‌که در این مورد با یکدیگر رقابت می‌کردند و برای قیصر احترامی بی‌اندازه قائل شدند.دیون کاسیوس می‌نویسد که آنان حد مبالغه و تملق‌گویی از سزار را به‌جایی رساندند که می‌گفتند سزار از هر زنی خوشش بیاید حق دارد از او کام بگیرد.[۲۴۱]
«منقول است که [سزار] دارای قامتی بلند، پوستی روشن، اندامی متناسب، فَکی نسبتاً پُر، چشمانی سیاه و سرزنده، و وضع جسمانی سالمی بود جز اینکه در سالهای پایانی زندگی‌اش به‌یکباره از هوش می‌رفت و حتّی به‌یکباره از خواب برخاستن برایش امری طبیعی شده‌بود. دو بار نیز در حین انجام کارش قربانی حمله صرع شد. او در رسیدگی به موهای بدنش وسواس داشت بهطوریکه نه‌تنها با دقّت آنان را می‌تراشید و آرایش می‌کرد بلکه خود را کچل هم می‌کرد و برای همین او را ملامت می‌کردند؛ زشتیِ کچلی را با مصیبت تحمل می‌کرد، و بیشتر تجربه کرده‌بود که [این زشتیِ کچلی‌اش] دستمایه استهزای تمسخرکنندگان است. برای همین عادت داشت موهای اندکی که داشت را از فرق سَر به عقب بکشاند و از تمامی افتخاراتی کهسنا و مردم روم به او داده‌بودند هیچ‌یک را با شور و شوقی بیشتر از جواز حمل همیشگی تاجی ازبرگ‌بوئیان نپذیرفت یا مورد استفاده قرار نداد [تا بلکه با تاج مزبور کچلی‌اش را بپوشاند]. همچنین نقل می‌کنند که به‌سبب شیک‌پوشی‌اش هم مورد توجه‌بوده‌است: وی لباسی حاشیه‌دار بر تن داشت که تا دستانش (مچ) می‌رسید و همواره برای سفت کردن آن از کمربندی شُل استفاده‌می‌کرد [...] خیلی‌ها او را در شیک‌پوشی و تجمل، بسیار وسواسی می‌دانستند»
نام خانوادگی او: عنوان «سزار» (Caesar) لقبی شد که بعدها برایامپراتوران روم به‌کار رفت و درآلمانی بدل به کایزه (Kaiser، لقب امپراتوران آلمان)، درروسی بدل بهتزار (Царь، لقبامپراتوران روس) و در عربی بدل به قیصر شد. ماجرا از این قرار بود کهآگوستوس، بانیامپراتوری روم، چون وارث و فرزندخواندهٔ سزار بود، نام «سزار» را به ارث برد. فرزندان و جانشینانش (تیبریوس،کالیگولا،کلاودیوس ونرون) که همگی از خاندان سزار بودند نیز این لقب را در انتهای نامشان داشتند تا اینکه نرون را درسال ۶۸ میلادی کشتند و گالبا به امپراتوری رسید که هرچند از دودمان سزار نبود عنوان «سزار» را به‌کار برد تا بر امپراتور بودنش تأکید کند؛ امپراتوران بعدی نیز این روند را ادامه دادند، به‌گونه‌ای که سزار به‌معنای حاکم یا امپراتور شد.[۲۴۲]
تقویم ژولینی:تقویم کهن رومی برمبنای حرکت قمر بر گرد زمین یا، به‌سخن دیگر، نوعی تقویم قمری بود. ایراد این تقویمِ بسیار پیچیده این بود که عده‌ای باید تصمیم می‌گرفتند که روزهایی را اضافه یا حذف کنند. در ۴۵ ق.م. سزار، پس از مشاوره با یک منجم اهلاسکندریه به‌نامسوسیگنس، تقویمی منظم‌تر برمبنای حرکت زمین بر گرد خورشید یا، به‌سخن دیگر، تقویمی شمسی تنظیم و ارائه کرد که تقویم ژولیوسی یا ژولینی[یادداشت ۱۸۵] نامیده شد و تا سده‌ها به‌کار بود. هرچند امروزهتقویم گریگوری جانشین تقویم ژولینی شده‌است، برخیکلیساهای ارتدوکس، از جملهکلیسای ارتدوکس روسیه، همچنان از تقویم ژولینی استفاده می‌کنند.[۹][یادداشت ۱۸۶]
ماهژوئیه: سزار در ماه کوئینتیلیس[یادداشت ۱۸۷] به‌دنیا آمده بود. برای همین، پس از مرگش، با توجه به نام ژولیوس و به احترام او، نام این ماه را به ژوئیه تغییر دادند.[۸][۲۴۳]
رمز سزار: نوعی رمز جابجایی ساده است که مورد استفادهٔ سزار بود و به نام او نامیده شد. در این شیوهٔ رمزگذاری، هر کلمهٔ موجود در یک پیام را یک یا دو یا سه کلمه ــ یا بیشتر ــ جلو می‌برند تا در صورت ضبط پیام به دست دشمن قابل خواندن نباشد.[۲۴۴]
عمل سزارین: برخی عقیده دارند که عمل سزارین (Cesarean section) نام خود را از این سردار دیکتاتور گرفته‌است. به گزارشدانشگاه واشینگتن، برخی فکر می‌کنند ژولیوس سزار نخستین کسی بوده که با این روش به‌دنیا آمده‌است. در حالی‌که تاریخ‌نگاران برآنند که پیش از سزار نیز این نوع عمل‌جراحی وجود داشته‌است. در آن دوران، نسبت‌به سزارین بسیار خوش‌بین بودند و می‌پنداشتند که چنین نوزادانی دارای قدرتی اعجاب‌آور و حتی ماورائی‌اند، چنان‌که برخی خدایان یونانی، از جملهآدونیس، با این روش به‌دنیا آمدند. به‌علاوه، نام این نوع عمل‌جراحی شاید نه مشتق از نام Caesar که مشتق از فعللاتینی caedo (به‌معنای «بریدن») باشد، زیرا در این عمل جنین را از رحم می‌برند.[۲۴۳][۲۴۵]
جامعهٔ روم در آن زمان نقش مفعول در یک رابطه جنسی را ـ فارغ از جنسیت ـ نشان انقیاد، خواری و فرودستی می‌دانست. در حقیقتسوئتونیوس می‌گوید که درتریومفِ سزار به‌مناسبت فتوحاتش در گالیا سربازان او چنین ترانه می‌خواندند:
Gallias Caesar subegit, Nicomedes Caesarem: ecce Caesar nunc triumphat qui subegit Gallias, Nicomedes non triumphat qui subegit Caesarem قیصر گالیا را مقهور ساخته و نیکومدس قیصر را. حال بفرما قیصری که گالیا را مقهور ساخته جشن می‌گیرد ولی نیکومدس که قیصر را مقهور ساخته جشن نمی‌گیرد!
بر طبق گفته‌های سیسرو،بیبولوس،[یادداشت ۱۸۸] وگایوس مِمیوس[یادداشت ۱۸۹] و دیگران (اکثراً در شمار دشمنان سزار) او بانیکومدس چهارم پادشاهبیتینی[یادداشت ۱۹۰] در دوران نوجوانی-جوانی‌اش روابط سکسی داشته‌است. داستان‌هایی که قیصر را به استهزاء «ملکهٔ بیتینی» می‌نامیدند از سوی برخی دشمنان سیاسی‌اش ترویج داده‌می‌شدند تا وی را مخذول کنند. خودِ سزار در طول عمرش به کرات شایعات را تکذیب می‌کرد و به گفتهدیون کاسیوس در کتاب خود،تاریخ روم، حتی در یک مورد سوگند نیز یاد کرد.[۲۴۶] این شکل از افترازنی برای بدنام کردن و تخفیف شخصیّت رقبای سیاسی شیوه‌ای رایج در عصرجمهوری روم بود. برای نمونهمارکوس آنتونیوس بهاکتاویانوس اتهام زده‌بود که از طریق سکس به فرزندخواندگی و در نتیجه جانشینی سزار دست‌یافته؛ اتهامی که سوئتونیوس آن را یک افترای سیاسی توصیف کرده‌است.[۱۶۸]
گفتنی استکاتولوس دو چکامه سرود که در آنها سزار و یکی از مهندسانش به‌نام مامورا[یادداشت ۱۹۱] را عاشق یکدیگر نمایانده‌است امّا بعدها عذرخواهی کرد.[۲۴۷]
↑به لاتین: Pro Marcello؛ گفتنی است این نطق توسط سیسرو ایراد شده‌بود تا از دیکتاتور سزار که اجازه داده‌بود تمامی دشمنان سیاسی‌اش از جمله مارکوس کلادیوس مارکلوس (Marcus Claudius Marcellus) مشمول عفو شده و به میهن (روم) بازگردند، سپاس‌گزاری کرده‌باشد.
↑به لاتین: Pro Quinto Ligario؛ گفتنی است هدف سیسرو از این خطابه، دفاع از یکی از نظامیان دشمن سزار به‌نام کوئینتوس لیگاریوس در برابر اتهام خیانت بود.
↑به لاتین: Historia Augusta؛ کتابی در باب زندگی امپراتوران روم که از حیات امپراتورهادریانوس آغاز می‌شود.
↑این فرضیه می‌تواند با کشف سکّه‌هایی چند که توسط قیصر در ابتدایجنگ داخلی ضرب شده‌اند مورد تأیید قرار بگیرد؛ سکّه‌هایی که فیلی را به‌تصویر می‌کشانند که درحال لِه کردن یک مار است. نخستین شخص از سزارها که اطلاعاتی از او در دست است هماناسکستوس ژولیوس سزار است که در سال ۲۰۸ ق. م مقامپرایتوری داشت و برای همین نمی‌توانسته درنخستین جنگ کارتاژ حضور داشته‌باشد.
↑بنابراین گایوس ماریوس شوهرعمه سزار می‌شود درحالی‌که در برخی منابع فارسی او را به اشتباه نه شوهرعمه بلکه عموی سزار دانسته‌اند. بنگرید به:ژولیوس سزار. ترجمهٔ شهربانو صارمی. به کوشش دان ناردو. ققنوس. ص. ۲۰.
↑در متن لاتین کتاب نوشته: morbo quartanae adgravante که به‌معنای «بیماری تشدید شوندهٔ چهارروزه» است ولی در یک برگردان انگلیسی آن را به severe attack of quartan ague به‌معنای «تب شدید چهار روزه» و در یک برگردان ایتالیایی آن را به ammalato gravemente di febbre quartana با همان معنا ترجمه شده‌است درحالی‌که morbus در لاتین تنها به‌معنای «بیماری» است و می‌تواند هر بیماری‌ایی غیر از تب و لرز را هم شامل شود
↑منظورش این است نام مادر عمه‌اش یا به‌عبارتی مادرِ پدرش مارچا Marcia بوده‌است
↑به لاتین Lex Gabinia؛ این لایحه در سال ۶۷ ق. م تصویب شد و مضمون آن این بود که بیشترین اختیارات و آزادی عمل ممکن بهپومپیئوس داده شود تا جنگ علیه دزدان دریایی (که دهه‌ها بود امنیتمدیترانه را به خطر انداخته‌بودند) را پی‌بگیرد
↑به لاتین Lex Manilia؛ لایحه‌ای بود که در سال ۶۶ ق. م با حمایت سیاسی سزار و سیسرون تصویب شد و مضمون آن این بود که به پومپیئوس اختیارات مطلق برای رهبریجنگ مهردادی سوم علیهمهرداد ششم، پادشاه جاه‌طلب پنتوس، داده شود، جنگی که تاکنون توسطلوکیوس لیکینیوس لوکولوس رهبری می‌شد
↑سالوستیوس که از تاریخ‌نگاران دوستدار سزار محسوب می‌شود در کتاب خود به‌نامدر باب توطئه کاتیلینا (de Catilinae coniuratione) ذکری از مشارکت قیصر در توطئه اولِ کاتیلینا نکرده‌است اماسوئتونیوس در کتاب خود به‌نامدر باب زندگی قیصرها به این مطلب اشارت کرده‌است
↑به انگلیسی Lusitanians؛ بعدها استان رومیهیسپانیا لوزیتانیا به‌نام آنان نام‌گذاری شد
↑البته گفتنی است واژه لاتین Imperator در اصل به‌معنای «شخصِ دارایایمپریوم» و «فرمانده نظامی» است و در دورانجمهوری روم هنوز بدان معنایی که در دورانامپراتوری روم به‌کار می‌رفت استعمال نمی‌شد
↑سزار با تصویب قانون Lex Iulia de actis Cn. Pompei Confirmandis (قانون یولیایی در باب اقدامات پومپیئوس که باید تأیید شوند) در سال کنسولی‌اش (59 ق. م) اقدامات پومپیئوس دراستان آسیا را تأیید کرد. در حقیقت پس از پایانسومین جنگ مهردادی،پادشاهی پنتوس بسیاری از سرزمین‌هایش را از دست داد و دولت‌های مستقلآناتولی وارمنستان به دول دست‌نشاندهٔ روم تبدیل شدند. استانسوریه روم نیز خلق شد. تذکر اینکه «قانون یولیایی» یا Lex Iulia به قانونی گفته می‌شود که توسط اجداد سزار یاخاندان یولیا (Gens Iulia) ارائه یا تصویب می‌شد.
↑نام این قانونLex Iulia de publicanis (قانون یولیایی در باب گردآورندگان مالیات) بود.
↑Lex Iulia de Repetundis یا قانون یولیایی در باب اخاذی، این لایحه با هدف محدود کردن جُرم اخاذی و باج‌گیری از سویکلانترهایاستانی ارائه شد.
↑نام این قانونLex Iulia de publicanis یاقانون یولیایی در باب مالیات‌گیران بود.
↑به لاتین: acta senatus در اینجا senatus در حالتجنیتیو بکار رفته و acta نیز اسم جمع خنثی است (اینجا)
↑Lex Vatinia de provinciis Caesaris یا قانون واتینی در باب استان‌های سزار، قانونی بود که توسطتریبونی به نام پوبلیوس واتینیوس ــ زمانی‌که سزار با بیبولوس در 59 ق. م کنسول بود ــ ارائه و تصویب شد. این قانون از اول مارس 59 ق. م لازم‌الاجرا می‌شد و به سزار فرماندهی بر سهلژیون برای پنج سال (تا اول مارس 54 ق. م) درگالیا کیسالپینا وایلیریکوم را اعطا می‌کرد. بعداً سنا یک لژیون ازگل ناربونی را نیز به لژیون‌های سزار افزود.
↑در متن لاتین چنان‌که دیده می‌شود عبارت quos illi haberent دیده‌می‌شود که به‌معنای «آنچه‌که آنان (سکوان‌ها) دارند» می‌باشد و دقیق معلوم نیست که مراد از «آنها» اسیران است یا دارائی‌های به تاراج رفته یا چیز دیگری
↑این تیر بر دکل عمود است و بادبان کشتی از آن آویزان می‌شود. در برگردان ایتالیاییکتاب آن را Pennone و در برگردان انگلیسی آن را Sail yard ترجمه کرده‌اند.
↑لازم است گفته شود در این سال اوبی‌ها (که خود تیرهای از خلق‌های ژرمن بودند) در کرانه راست رود راین سکونت داشتند و در نتیجه جزئی از سرزمینژرمانیا و نه گالیا بودند؛ بدیهی است سزار با این پیشنهاد می‌خواسته یوسیپت‌ها و تنکترها را از گالیا دور کند.
↑محل استقرار اردوگاه تحت امر ژنرال سیسرو در نقشه با عنوان Q.Cicero به رنگ قرمز نمایانده شده‌است و چنان‌که دیده می‌شود از محل استقرار لژیون متلاشی شدهٔ سابینوس و کوتا (در نقشه: Sabino e Cotta) دور نیست.
↑یعنی درحالی که در گالیا (خارج از رم و ایتالیا) حضور داشت بتواند خود را نامزد کنسولی کند، به‌سخن دیگر همپروکنسولِ گالیا بماند هم در پایتختکنسول شود.
↑ولیئوس پاترکولوس وآپیانوس خودِتریبون مردمها را به‌عنوان مسببان اصلی شکاف میان سزار و سنا نکوهش می‌کنند. از سوی دیگرپلوتارک بر این تأکید دارد که چگونه نقض حق حرمت تریبون‌هایی که مدافعان مردم بودند برای خودِ سنا نتیجهٔ عکس داده، بهانهٔ خوبی به‌دست سزار برای اعلان جنگ به جمهوری داد.
↑گفتنی است یکی از معاونین معتمد سزار،تیتوس لابینوس، از اقدام سزار مبنی‌بر اعلان جنگ به جمهوری منزجر شده، از مافوق خود بریده به صف پومپیئوس پیوست. چند سال بعد در ضمننبرد موندا در برابر خودِ سزار مقتول شد.
↑پترارک در یکی از آثار خود Il Canzoniere (تلفظ ایتالیایی: ایل کانتسونیه‌ره)، سونات صد و دوم چنین می‌سراید:Cesare, poi che 'l traditor d'Egittoli fece il don de l'onorata testa,celando l'allegrezza manifesta,... pianse per gli occhi«سزار چون خائن مصری سر مفتخر پومپیئوس را به‌عنوان هدیه به او داد، شادیِ عریانِ خود را پنهان کرده از چشمانش اشک ریخت …»
↑نام سزاریون (به یونانی Καισαρίων،کایساریون) که اهالی اسکندریه بر این طفل گذاشتند در واقع در زبان یونانی شکل خُرد و نوازشیِ نام سزار (به یونانی Καῖσαρ،کایسار) است و می‌تواند به سزارَک یا سزارِ کوچولو برگردان شود.
↑Utica در شمال تونس حالیه. در عربی آن را «اوتیک» نیز می‌خوانند.
↑افزون‌بر تاریخ‌نگارانی که زندگی سزار را نوشته‌اند،سنکای فیلسوف نیز ترحم و شفقتش را ستوده و در کتاب خوددر باب ترحم او را چون الگویی مثالی که باید مورد تقلید قرار گیرد، معرفی می‌کند.
↑به لاتین Imperator؛ معنای لغوی این واژه «حاکم، فرمانروا، آمر» است و درین موقع (کهامپراتوری روم هنوز پیدا نیامده بود) به‌معنای متداول کنونی «امپراتور» استعمال نمی‌شد.
↑لوپرکالیا جشنی باستانی بود که طی آن مردانی از هر سن‌وسال، با البسهٔ ناقص و با نوارهایی از پوست بُز به‌دست (که با آن هرکه را بر سر راه خویش می‌دیدند را می‌زدند)، درطول خیابانهای شهر راه می‌رفتند.
↑نکته این است که این اشراف غیر رومی، برخلافِ رومیانِ اصیل و محافظه‌کار، دوستدار و دلسوزِ جمهوری نبودند و وارد کردن ایشان به سنا، ضربه‌ای به این نهاد مقننه بود؛ نهادی که در عصر جمهوری مهم‌ترین و نیرومندترین نهاد سیاسی کشور بود. برای همین سزار را دشمن جمهوری می‌دانند.
↑پلینی بزرگ در کتابش (تاریخ طبیعی، جلد ۳۳، ص ۱۷) می‌گوید که این ذخایر بالغ‌بر ۱۵ هزار پوند طلا به شمش و ۳۵ هزار نقره به شمش و ۴۰ میلیونسسترتیوس بودند.
↑آقای Henry Coen، سکه‌شناس، به وجود یک سکهٔ طلایی اشاره می‌کند که پومپیئوس را درحالی نشان می‌دهد که در ۶۷ ق.م. جشن پیروزی برگزار می‌کند. این احتمالاً مورد استثنایی است، چه سابقه نداشته و بعدها هم پیروی نشد.
↑یکی از این موارد آنست که چون سربازان لژیونپومپیئوس ازجنگ در شرق بازگشتند، مشاهده کردند که سنا (به هدف ضربه زدن به اعتمادی که ایشان به پومپیئوس داشتند) از بخشیدن آن زمین‌ها (Ager Publicus) به ایشان سر بازمی‌زد. چون قیصر به کنسولی رسید، بخشیدن آن زمین‌ها به سربازانِ پومپیئوس را به تصویب سنا رساند و ماجرا به پایان رسید.
↑امروزه درروسیه، که تقویم گریگوری به‌کار است،انقلاب اکتبر را در ۷ نوامبر جشن می‌گیرند، حال آنکه برپایهٔ تقویم ژولینی (تقویم رسمیامپراتوری روسیه) انقلاب مزبور در ۲۵ اکتبر رخ داده بود.
↑Quintilis یک صفت شمارشی لاتین به‌معنای «پنجمین» است. نخستین کسی که ماه‌هایتقویم رومی را نام‌گذاری و تنظیم کرد،رومولوس، نخستینپادشاه روم و بانی آن شهر، بود. در تقویم ابتدایی او، سال به ده ماه تقسیم می‌شد که کوئینتیلیس ماهِ پنجم بود.نوما پومپیلیوس، دومین شاه روم، دو ماه ژانویه و فوریه را بدان افزود و، بدین‌ترتیب، ماه کوئینتیلیس بدل به هفتمین ماه شد. پس از قتل سزار، این کوئینتیلیس را ــ از روی نام کوچک ژولیوس سزار ــ ژوئیه نامیدند که اکنون نیز هفتمین ماه در تقویم میلادیست.
_(cropped).jpg)
_Pompey_the_Great%2c_Museo_Archeologico_Nazionale.jpg)
_by_Johann_Nepomuk_Geiger.jpg)
_and_the_Temple_of_Venus_Genetrix%2c_Imperial_Forums%2c_Rome_(21101482544).jpg)
.jpg)
.JPG)
.gif)
