این مقالهنیازمند بهروزرسانی است. لطفاً این مقاله را به گونهای بهروز کنید که بازتابدهندهٔ رویدادهای اخیر یا اطلاعات جدیدِ بهدستآمده باشد.(سپتامبر ۲۰۲۵)
ویکیپدیا (بهانگلیسی:Wikipedia) یکدانشنامه برخط چندزبانه مبتنی بروب بامحتوای آزاد وهمکاری باز است که با همکاری افراد داوطلب نوشته میشود و هر کسی که به اینترنت و وب دسترسی داشته باشد میتواند مقالات آن را ببیند و ویرایش کند. نام ویکیپدیا ازپیوند واژه «ویکی» (به معنی وبگاه مشارکتی) با «پدیا» (گرفتهشده از پسوند واژه encyclopedia به معنی دانشنامه یا دائرةالمعارف) ایجاد شده است. هدف ویکیپدیا آفرینش و انتشار جهانی یک دانشنامه بامحتوای آزاد به همهزبانهای زندهٔ جهان است.
ویکیپدیا از پایان آوریل ۲۰۰۷ تا اکتبر ۲۰۱۹، یکی از ۱۰وبگاه برتر جهان از لحاظ شمار بازدیدکنندگان بوده است که بیش از نیمی از بازدیدها به ویکیپدیای انگلیسی مربوط میشود.[۴][۵]
در میان همه زبانهای ویکیپدیا تا دسامبر ۲۰۱۵ (آذر ۱۳۹۴) بیش از ۱۴۱ میلیون صفحه وجود دارد که بیش از سی و هفت میلیون عدد از آنها مقاله است. از زبانهای مشهور به ترتیب زبانانگلیسی بیش از ۵ میلیون،سوئدی ۲٫۱ میلیون،آلمانی ۱٫۸ میلیون،هلندی ۱٫۸ میلیون،فرانسوی ۱٫۷ میلیون،روسی ۱٫۲ میلیون،ایتالیایی ۱٫۲ میلیون،اسپانیایی ۱٫۲ میلیون،لهستانی ۱٫۱ میلیون،ویتنامی ۱٫۱ میلیون وژاپنی وپرتغالی وچینی هر کدام بیش از ۸۵۰ هزار مقاله دارند. تعداد کاربران ثبتنام شده حدود ۵۹ میلیون نفر است که از میان آنها، ۴٫۰۲۲ نفرمدیر هستند. ویکیپدیا دربرگیرندهٔ ۲۸۱ زبان با بیش از ۱۰ مقاله و در کل دارای ۲۹۱ گونهٔ زبان ملل جهان است.[۶]
ویکیپدیا بهخاطر نقش خود دردموکراتیکسازی دانش،[۷] پوشش گسترده موضوعات، ساختار ویژه و فرهنگ منحصربهفردش مورد تحسین قرار گرفته است. برخی دولتها این وبگاه راسانسور کردهاند، از محدودسازی صفحات خاص گرفته تا مسدود کردن کامل آن.[۸][۹] با اینکه ویراستاران داوطلب ویکیپدیا در موضوعات متنوع و گستردهای فعالیت کردهاند، این دانشنامه بهدلیل سوگیریهای سیستماتیک،[۱۰] مانندسوگیری جنسیتی علیه زنان و سوگیری جغرافیایی علیه کشورهایجهان جنوب (اروپامحوری)مورد انتقاد قرار گرفته است.[۱۱][۱۲] اگرچه درستی و اعتبار ویکیپدیا در دههٔ ۲۰۰۰ بارها مورد نقد قرار میگرفت،[۱۳][۱۴] اما در طول زمان بهبود یافته و از اواخر دههٔ ۲۰۱۰ به بعد بیشتر مورد تمجید قرار گرفته است؛[۱۵][۱۶][۱۷] همچنین ویکیپدیا منبع مهمی برای بررسیراستیآزمایی اطلاعات محسوب میشود.[۱۸][۱۹]سیاستهای محتوایی وویکیپروژههای ویکیپدیا توسط کاربرانی تهیه میشود که در پی رفع این نگرانیها هستند.[۳] پژوهشگران در دو مطالعهٔ علمی به این نتیجه دست یافتهاند که خرابکاریها عموماً زودگذر هستند[۲۰] و ویکیپدیا نسبتاً به درستی سایر دانشنامهها است.[۲۱] همچنین ویکیپدیا مقالاتی وابسته بهاخبار فوری دارد که بهعنوان منابع برای ارائه اطلاعات بهروز در مورد رویدادها مورد استفاده قرار میگیرد.[۲۲][۲۳]
ویکیپدیا بر سیاست «دیدگاه بیطرفانه» تأکید میکند. طبق این سیاست دیدگاههایی که توسط شخصیتهای برجسته ارائه شدهاند بدون هیچ تلاشی برای تأیید آنها بهطور خلاصه بیان میشوند. از آن رو که هر داوطلب میتواند مقالهها را به سبکویکی اضافه یا ویرایش کند،تخریب و عدم اطمینان به صحت همهٔ مطالب از مشکلات همیشگی این دانشنامه بوده است. با این حال در موارد متعددی مقالههای ویکیپدیا را دررسانههای گروهی و مراکز علمی نقل کردهاند. مقالههای این دانشنامه تحت مجوزحق تألیف آزاد گنو قابل دسترسی هستند. نسخه زبانآلمانی وانگلیسیویکیپدیا بهوسیلهدیسکهای فشرده منتشر شده و نسخههای دیگر آن روی وبگاههای دیگر به صورت Fork یا آینه قرار داده شدهاند. با رشد روزافزون این دانشنامه، گردانندگان آن دربنیاد ویکیمدیا، چندین پروژهٔ مشابه دیگر همچونویکیواژه،ویکیکتاب،ویکیگفتاورد وویکیخبر را پدیدآوردند.[۲۴]
ویکیپدیا بهعنوان نسخهٔ تکمیلی یا نسخه جدید نیوپدیا آغاز به کار کرد. نیوپدیا پروژهٔ دانشنامهٔ رایگان و برخطی بود که مقالههای آن به دست کارشناسان و از طریق یک جریان رسمی نوشته میشدند. نیوپدیا در ۹ مارس ۲۰۰۰ (۱۹ اسفند ۱۳۷۸) تحت مالکیتشرکت بومیس که یک شرکتپورتال وب بود، بنیانگذاری شد. شرکت بومیس که در سال ۱۹۹۶ بنیانگذاری شده بود، یک پایگاه اینترنتی تفریحات شهوانی و دارای محتوای جنسی برای مردان بود؛ و سرمایه نخستین دانشنامه آزاد نیوپدیا، و جانشین آن ویکیپدیا، توسط آن تا سال ۲۰۰۳ تأمین میشد.پهنای باند و سرور استفاده شده برای پروژه ویکیپدیا، توسط بومیس اهدا شد؛ و بسیاری از کارمندان شرکت بومیس و نیز مدیرعامل این شرکت در ایجاد اولیه ویکیپدیا همکاری کردند.[۲۵][۲۶][۲۷][۲۸][۲۹][۳۰][۳۱] اعضای برجستهٔ نیوپدیا عبارت بودند ازجیمی ویلز، رئیس شرکت و تصمیمگیرندهٔ نهایی ولری سَنگِر رئیس بخش ویرایش و نوشتار نیوپدیا و (بعدها)ویکیپدیا. سنگر، نیوپدیا را اینطور توصیف میکند که بین همه دانشنامههای موجود آن دوره، تنها نیوپدیا دارای مطالب آزاد بود و محدودیت اندازه نداشت؛ زیرا رویاینترنت قرار داشت. ضمناً به خاطر ماهیت عمومی و محدودهٔ گسترده شرکتکنندگان بالقوهٔ خود، بیطرف بود. نیوپدیا دارای هفت مرحله بازنگری توسط کارشناسان متخصص در زمینههای مختلف بود؛ ولی بعدها همگان به این باور رسیدند که این روند برای تولید مقالهها بسیار کند است. شرکت بومیس که پایهگذار این دانشنامه بود نقشههایی برای تبلیغات داشت تا از طریق آن، جبران سرمایه کند. این دانشنامه در ابتدا دارای مجوز مطلب آزاد نیوپدیا بود؛ ولی درست قبل از تشکیلویکیپدیا و با اصرارریچارد استالمن، مجوز خود را تبدیل به مجوزحق تألیف آزاد گنو کرد.
ویکیپدیا برای نخستین بار در ۱۵ ژانویه ۲۰۰۱ (۲۶ دی ۱۳۷۹) و فقط بهزبان انگلیسی به نام wikipedia.com به جهان تازه اینترنت وصل شد.ویکیپدیا از ۱۰ ژانویه یکی از قابلیتهای Nupedia.com بهشمار میرفت. به این صورت که نویسندگان عمومی میتوانستند مقالههای خود را در آن وارد کنند تا پس از مرور در نیوپدیا قرار گیرد؛ ولی پس از آنکه هیئت مشورتی کارشناسان نیوپدیا مدل تولید آن را رد کرد، از وبگاه نیوپدیا برداشته شد. بعد از آنویکیپدیا به صورت پروژهای جدا از نیوپدیا شروع به کار کرد. سیاست «دیدگاه بیطرفانه» که شبیه به سیاست پیشین «بیطرفی» نیوپدیا بود در همان ماههای اول برنامهریزی شد.ویکیپدیا سریعاً شرکتکنندگانی از نیوپدیا،اسلش دات و راهنماهایموتورهای جستجو بهدستآورد. در پایان سال اول به تعداد ۲۰٬۰۰۰ مقاله بین ۱۸ زبان خود رسید. تا پایان سال ۲۰۰۲ تعداد زبانها به ۲۶، پایان سال ۲۰۰۳ به ۴۶ و در پایان ۲۰۰۴ به تعداد ۱۶۱ زبان رسید. نیوپدیا وویکیپدیا آنقدر کنار هم زیستند تا میزبان (سِرور) نیوپدیا از کار افتاد و در سال ۲۰۰۳ متون آن بهویکیپدیا منتقل شد.
ویلز و سنگر، فکر استفاده از ویکی را به وبگاهویکیویکیوب متعلق بهوارد کانینگهام نسبت میدهند. ویلز اینگونه بیان میدارد که او برای اولین بار در دسامبر ۲۰۰۰ فکر استفاده از ویکی را ازجرمی رُزنفیلد که کارمند شرکت بومیس بود و یک ویکی مشابه را به او نشان داده بود شنید؛ اما این واقعه، بعد از آن بود که سنگر، خبر وجود چیزی به نام ویکی را از کوویتز-که یکی از استفادهکنندگان ویکی بود-شنید و پیشنهاد ساخت چیزی مثل ویکی برای نیوپدیا را به ویلز داد؛ از همینجا بود که تاریخ ویکی شروع شد. پروژهای به نامگنوپدیا تحت همان ایدهٔ مطلب آزاد (و نه تولید ویکی) همراه با نیوپدیا شروع به کار کرده بود. این پروژه متعاقباً غیرفعال شد و سازندهٔ آن، ریچارد استالمن-که بنیانگذاربنیاد نرمافزارهای آزاد است-شروع به پشتیبانی ازویکیپدیا کرد.
کاربران اسپانیایی در فوریه ۲۰۰۲ از ترس تبلیغات تجاری و نبود کنترل در یک ویکیپدیای انگلیسیمحور ازویکیپدیا به رویEncyclopedia Libre رفتند. کمی بعد در همان سال، ویلز اعلام کرد کهویکیپدیا از این پس هیچ تبلیغی نشان نخواهد داد و وبگاه آن را به wikipedia.org انتقال داد. بعضی پروژهها به دلایل ویرایشی خاص به جاهای دیگری نظیر ویکیاینفو انتقال داده شدهاند. در ویکیاینفو خبری از «دیدگاه بیطرفانه» نیست.
در ۲۱ ژوئن ۲۰۰۳ (۳۰ خرداد ۱۳۸۲)بنیاد ویکیمدیا از بینویکیپدیا و نیوپدیا شکل گرفت.ویکیپدیا و پروژههای خواهر آن تا به حال تحت ادارهٔ اینسازمان ناسودبر کار کردهاند. اولین پروژه خواهرویکیپدیا در اکتبر ۲۰۰۲ به یادحملات ۱۱ سپتامبر برای یادآوری حوادث آن روز ساخته شد.ویکیواژه که پروژهٔ فرهنگ واژهها بود در دسامبر ۲۰۰۲،ویکیگفتاورد که مجموعهای از گفتههای معروف بود درست یک هفته بعد از افتتاح ویکیمدیا و پروژهویکیکتاب که مجموعهای از کتابهای رایگانی است که با مشارکت همگانی گردآوری شدهاند در ماه بعد به کار افتاد. ویکیمدیا پس از آن شروع به تشکیل پروژههای جدیدی کرد که در زیر توضیح داده خواهند شد.
ویکیپدیا از ابتدا وضعیت خود را با شمارش مقالههای خود سنجیده است. در دو سال ابتدایی پیدایش خود روزانه در حدود ۱۰۰ مقاله یا کمتر به آن اضافه میشد.ویکیپدیای انگلیسی در ۲۲ ژانویه ۲۰۰۳ (۲ بهمن ۱۳۸۱) به سرعت به ۱۰۰٬۰۰۰ مقاله رسید. در سال ۲۰۰۴ مقالههای ویکیپدیا به نرخ رشد تقریبی ۱٬۰۰۰ تا ۳٬۰۰۰ مقاله در روز رسیدند. در ۲۵ فوریه ۲۰۰۴ (۶ اسفند ۱۳۸۲)ویکیپدیا در همه زبانهای خود به میزان ۵۰۰٬۰۰۰ مقاله دست یافت. در ۲۰ سپتامبر ۲۰۰۴ (۲۹ شهریور ۱۳۸۳) مقالههایویکیپدیا در ۱۰۵ زبان به یک میلیون رسید.
ویکیپدیا تا ۲ اردیبهشت ۱۳۹۱ دربرگیرندهٔ ۲۷۹ زبان با بیش از ده مقاله بوده است. بهطور کلیویکیپدیا دارای ۲۸۵ گونه زبان ملل جهان و بیش از ۲۱ میلیون مقاله بوده است.
ویکیپدیا تا تاریخ ۱۸ اکتبر ۲۰۱۳ (۲۶ مهر ۱۳۹۲) در برگیرندهٔ ۲۸۱ زبان با بیش از ده مقاله بوده است. بهطور کلیویکیپدیا دارای ۲۸۷ گونه زبان ملل جهان و نزدیک به ۳۰ میلیون مقاله است.
ویژگیها
جزئیات پورتال چندزبانهٔویکیپدیا در نشانیhttp://wikipedia.org. در این تصویر بزرگترین نسخههایویکیپدیا نشان داده شدهاند.
ایندانشنامه روی وبگاه wikipedia.org با استفاده ازنرمافزاری به نام «ویکی» که به زبان جزیرهٔهاوایی به معنی «تند» است ساخته شده است. ویلز بر این باور است کهویکیپدیا باید به کیفیتدانشنامه بریتانیکا یا بهتر برسد و چاپ هم بشود. جیمی ویلز بنیانگذارویکیپدیا آن را اینگونه توصیف میکند.
«ویکیپدیا کوششی برای آفرینش و پخش دانشنامهای با بالاترین کیفیت ممکن برای همه مردم روی زمین و به زبان مادریشان است.»
ویکیپدیا در میان دانشنامههای اینترنتی
دانشنامههای گوناگون دیگری رویاینترنت هستند یا قبلاً وجود داشتهاند. در برخی از آنها ماننددانشنامه فلسفه استانفورد ونیوپدیا (که دیگر وجود ندارد) سیاستهای مقالهنویسی سنتی و مالکیت مقاله وجود دارند. بهطور اتفاقی وبگاههایی مانندh2g2 یااوریتینگ۲ وجود دارند که به مانند راهنماهایی کلی عمل میکنند و مقالههایشان توسط همگان نوشته و بازنگری میشوند. پروژههایی همچونویکیپدیا،Susning.nu وEnciclopedia Libre همگی ویکی هستند و در همه آنها مقالهها به دست نویسندههای بیشماری نوشته میشوند و هیچ گونه بازنگری رسمی روی آنها اعمال نمیشود.ویکیپدیا تبدیل به بزرگترین نوع دانشنامه ویکی چه از نظر تعداد مقالهها و چه از نظر تعداد واژهها شده است. از بین همه دانشنامههای موجود،ویکیپدیا به خاطر داشتنحق تألیف آزاد گنو متمایز گشته است.
ویکیپدیا مصرانه میخواهد تنها یکدانشنامه باقی بماند. هدف آن تبدیل شدن به مجموعه کاملی از دانش بشری نیست. مجموعه سیاستهایی تحت عنوان «ویکیپدیا چه چیزی نیست» وجود دارند که مشخص میکنند چه اطلاعاتی نباید درویکیپدیا گنجانده شوند. این سیاستها تا به حال غالباً باعث مشاجره بر سر اضافه کردن، حذف یا اصلاح مطلبی خاص شدهاند.
مطالب آزاد
مجوزحق تألیف آزاد گنو (GFDL) که مقالههایویکیپدیا با استفاده از آن عرضه میشوند یکی از مجموعه «کپیلفت»کپیرایت است که اجازه توزیع دوباره، خلق آثار مشتق شده و استفاده تجاری از مطالب مقالهها به شرط ذکر نام نویسنده و ماندن اثر تحت مجوز GFDL را میدهد. هنگامی که یک نویسنده اصل اثر خود را به پروژه تحویل میدهد، حق تألیف او روی آن اعمال میشود ولی باید قبول کند که اثر خود را تحت مجوز GFDL در اختیار عموم بگذارد. ممکن است مطالب موجود درویکیپدیا روی منابع دیگری که از این مجوز استفاده میکنند قرار بگیرند یا از آن منابع گرفته شده باشند. مطالبویکیپدیا از طریق انبارهای اطلاعاتی روی صدها منبع به صورت آینه یا fork قرار گرفتهاند. اگر چه همه متون عرضه شده درویکیپدیا از مجوز GFDL استفاده میکنند، درصد بالایی از تصاویر و پروندههای صوتیویکیپدیا رایگان نیستند. اقلامی چون لوگوی شرکتها، نمونهٔ آهنگها یا تصویرهای دارای حق تألیفِ خبری با درخواستاستفاده منصفانه استفاده میشوند. اقلامی نیز وجود دارند که با شرط عدم اشتقاق یا «فقط برای ویکیپدیا» به این دانشنامه داده شدهاند.
زبانها
پراستفادهترین نسخهٔ ویکیپدیا درکشورهای مختلف - سال ۲۰۲۱ میلادی
ویکیپدیا تا دسامبر ۲۰۱۵ (آذر ۱۳۹۴) دربرگیرندهٔ ۲۸۱ زبان با بیش از ده مقاله بوده است. بهطور کلیویکیپدیا دارای ۲۹۱ گونه زبان ملل جهان و نزدیک به ۳۵ میلیون مقاله است.
زبانهای مختلف به صورت مستقل از هم کار میکنند. ویرایشهای زبانی به بقیه زبانهای دیگر محدود یا وصل نشدهاند و فقط محدود به سیاستهای کلی نظیر «دیدگاه بیطرفانه» هستند. با اینکه مقالهها و تصاویر بین زبانها به اشتراک گذاشته نشدهاند ولی اولی از طریق صفحاتی که در آنها درخواست ترجمه میشود و روی زبانهای بزرگتر قرار دارند و دومی از راهانبار عمومیویکیپدیا حل شدهاند. مقالههای ترجمه شده بخش کوچکی از مقالههای موجود همهٔ زبانها را تشکیل میدهند.
ویکیپدیای فارسی هماکنون با۱٬۰۶۲٬۸۲۷ نوشتار (شمارش زنده) در ردهٔهجدهم، و در میان زبانهایی که عموماً در خاورمیانه تکلم میشود، بالاتر اززبان ترکی استانبولی وزبان عبری قرار دارد.
آمار کلی ویکیپدیاها (انتهای سال ۲۰۱۵):
بیش از ۲٬۱ میلیارد ویرایش
بیش از ۱۴۱ میلیون کل صفحات
بیش از ۳۷٬۰ میلیون مقاله
بیش از ۲٬۴ میلیون تصویر
بیش از ۵۹٬۰ میلیون کاربر
۴٫۰۲۲ مدیر
ویکیپدیاهای موجود به زبانهای خانوادهٔزبانهای ایرانی از این قرارند:
ویکیپدیا توسط برنامه متنبازمدیاویکی روی دستهای از میزبانان وب مستقر درفلوریدا اجرا میشود. مدیاویکی نسخه سوم این برنامه است. در ابتداویکیپدیا رویUseModWiki که توسطکلیفورد آدامز (نسخه ۱) نوشته شده بود کار میکرد. در ابتدا برای پیوندهایش از سرهمنویسینگارش شتری استفاده میکرد ولی بعدها امکان استفاده از کروشه (bracket) هم در آن ایجاد شد. ویکیپدیا ژانویه ۲۰۰۲ در نسخه جدید خود (فاز دوم پروژه) از موتورپیاچپیویکی رویپایگاه دادهمایاسکیوال استفاده کرد. این نرمافزار که نسخه دوم به حساب میآمد توسطماگنوس مانسک و مخصوص دانشنامهٔویکیپدیا نوشته شده بود. به خاطر تقاضاهای زیاد به منظور بهبود کیفیت، اصلاحات زیادی روی آن انجام شد. سرانجام این نرمافزار توسطلی دانیل کراکر دوبارهنویسی شد. این نرمافزار که نسخه شماره سه محسوب میشد در ژوئیه ۲۰۰۲ نوشته شد و مدیاویکی نامگذاری گردید. مجوز استفاده از آن تحتگنو است و در همه پروژههای ویکیمدیا از آن استفاده میشود.
ویکیپدیا روی دستهای ازمیزبانهای وب لینوکس در فلوریدا و چهار مکان دیگر میزبانی میشود. این وبگاه تا سال ۲۰۰۴ تنها روی یک سرور بود تا آنجا که تنظیمات میزبان آن تقسیم به چندین قسمت شد. در ژانویه ۲۰۰۵ویکیپدیا روی ۳۹ سرور مختلف در فلوریدا مشغول به کار بود. پیکربندی آن عبارت است از یکبانک اطلاعاتی بزرگ تحتمایاسکیوال، چندین میزبان خادم بانک اطلاعاتی و ۲۱میزبان وب که با نرمافزارآپاچی کار میکنند و ۷ تا که تحت میزبانSquid Cache کار میکنند.
در سپتامبر ۲۰۰۵، گروه میزبانهای وبویکیپدیا به بیش از ۱۰۰ عدد افزایش یافت و بنابر تقاضای مسئول مرکز دادهها، همه میزبانها با موفقیت، به ساختمان جدید واقع درمرکز شهر تامپا منتقل شدند.
تقاضاهایصفحهٔ وب ابتدا به میزبانان مخزنSquid caching فرستاده میشوند. درخواستهایی که قابلیت انجام شدن در این میزبانها را ندارند به دو میزبان متعادلساز که نرمافزارperlbal روی آنها نصب است فرستاده میشوند. سپس تقاضاها برای یکی از میزبانهای وب آپاچی فرستاده میشوند تا مورد پردازش قرار گیرند. میزبانهای وب، صفحات را به شکل لازم پردازش میکنند. برای افزایش سرعت، صفحاتی که برای کاربران ناشناس پردازش شدهاند در یک فایلسیستم ذخیره (cache) میشوند تا زمانیکه از درجه اعتبار ساقط شوند. این امر باعث عدم پردازش صفحات معمول شده و در نتیجه در زمان و انرژی صرفهجویی میشود. ویکیمدیاساخت شبکهای جهانی از میزبانان مخزن در کنار ۳ میزبان مخزن خود درفرانسه را آغاز کرده است تا سرعت پاسخگویی را بالاتر ببرد. در حال حاضر یک گروه میزبان جدید درهلند و درکره جنوبی شروع به کار کردهاند و پاسخگوی بخش بزرگی از ترافیک ویکیپدیا هستند.
گزارش وضعیت رو به رشد وبگاه ویکیپدیا به صفحه وضعیت فرستاده میشود.
ویرایش
اندازهٔ ویکیپدیای انگلیسی در سال ۲۰۰۷، اگر همه مطالب آن چاپ و صحافی میشد.
تقریباً هر کاربری میتواند مقالههایویکیپدیا را ویرایش کند و تغییرات خود را سریعاً ببیند. فکر ویرایش مقالهها بر این اساس شکل گرفته که همکاری کاربران با یکدیگر میتواند در بهبود کیفیت مقالهها در طول زمان تأثیر به سزایی داشته باشد؛ همانطور که در توسعهٔنرمافزارهای متنباز داشته است. نویسندگان آن نیازی به داشتن مدارک رسمی یا تخصص در زمینهٔ موضوعی که ویرایش میکنند ندارند. به آنها اخطار داده میشود که ممکن است مقالههای آنها توسط هر کس و به هر نحوی که میخواهد، بیرحمانه مورد ویرایش قرار گیرند و توزیع شوند. مقالههای آنها توسط هیچ شخص خاص یا گروه تحریریهای بازنگری نمیشوند. تصمیمگیری در مورد مطالب و سیاستهای ویرایشیویکیپدیا با توافق عام و رأیگیری صورت میگیرد.
به دلیل بازبودنویکیپدیا «جنگهای ویرایشی» (که «جنگهای بازنگری» نیز گفته میشوند) و مشاجرههای طولانی غالباً وقتی اتفاق میافتند که ویرایشگران با نظرات مختلف خود، با هم به توافق نمیرسند. اعضای انجمنهایویکیپدیا روند ویرایشی آن را یک عمل دستهجمعی و نوعی جریان اجتماعی و تکامل تدریجی داروینی میدانند. مقالهها همیشه در معرض ویرایش قرار دارند بدین گونه کهویکیپدیا هیچگاه مقالهای را تمام شده تلقی نمیکند. تخریب، مشکل دائمیویکیپدیا بوده است، امّا در این سایت اگر در مقالهای اقدام به تخریب ویا لجنپراکنی صورت پذیرد بلافاصله با اضافات دیگران تصحیح خواهد شد.[۳۲]
سیاستها
ویکیپدیا از همه ویرایشگران خود میخواهد تا هنگام نوشتن «دیدگاه بیطرفانه» ای داشته باشند و پژوهش ابتکاری خود را در ویکیپدیا قرار ندهند. نگاه بیطرفانه که خود سیاستی «غیرقابل بازگشت» است هدف دانشنامه را اینگونه برمیشمرد: «نشان دادن عوامل اختلاف، توصیف آنها به جای وارد شدن در آنها». اگر به این مهم برسیم دیگرویکیپدیا تنها ازیک «دیدگاه بیطرفانه» بیان نشده است بلکه حاویهمه نظرات بیطرفانه مربوط به یک موضوع خواهد بود. این سیاست بیان میدارد که به هر دیدگاهی بسته به اعتبار آن باید بها داد. از این سیاست به خاطر داشتن هدفی غیرقابل دسترس که در مورد آثار بیاعتبار بیمورد است و به دیدگاههای «ضد اخلاقی» اجازهٔ ظهور میدهد انتقاد شده است.
آرا و نظراتی که تا پیش از نوشته شدن در ویکیپدیا منتشر نشده باشند، «تحقیقهای ابتکاری» تلقی میشوند و اجازهٔ ورود نخواهند داشت. سیاست «تحقیق غیر ابتکاری» اینگونه بیان میدارد که آثار اینچنینی نمیتوانند نمایانگر دیدگاهی بیطرفانه باشند. پس نظرات یا دیدگاههای جدیدِ ویرایشگران نباید درویکیپدیا معرفی شوند.
همکارانویکیپدیا از سیاستها و خطمشیهای متنوع کوچکتری نیز پشتیبانی میکنند. برخلاف دیگر ویکیهای موجود مانند Ward Cunningham's Portland Pattern Repository،ویکیپدیا به جای قرار دادن بحثهای مربوط به تغییرات مقالهها در درون آنها، صفحاتی جداگانه را به نام «بحث» به این کار اختصاص داده است. همکارانویکیپدیا گاهی مقالههایی را که احساس میکنند مناسب یک دانشنامه نیست، تغییر یا انتقال داده یا حذف میکنند. تعاریففرهنگ واژهها (dicdefs) یا اصل متنها از اینگونه مقالهها هستند. گاهی ویرایشهای مختلفویکیپدیا برای خود سبک نوشتاری خاصی ایجاد میکنند.
مدیریت و ویرایشگری
تفاوتهای منحصربهفرد خاصی بین ویرایشگرهایویکیپدیا وجود ندارد و تصمیمها با رأی اکثریت گرفته میشوند. در دسامبر ۲۰۰۵، ویکیپدیا حدوداً ۲۷٬۰۰۰ کاربر داشته است که هر کدام دستکم در روز پنج ویرایش یا اثر از خود به جای گذاشتهاند. بنابر آمارهای ویکیمدیا، یکچهارم ترافیکویکیپدیا از سوی کاربرانی است که حساب ندارند و کمتر دست به ویرایش مقاله میزنند.
وظایف نگهداری بر عهدهٔ گروههای داوطلبی از توسعهدهندگان، ناظران، مأموران و مدیران است که شمارِ آنان به صدها نفر میرسد. مدیران، بزرگترین گروه بین آنها هستند که توانایی جلوگیری از ویرایش یک مقاله یا جلوگیری از دسترسی کاربران خاص طبق سیاستهای جامعه را دارند.[۳۳] کاربران زیادی تا به حال به صورت اضطراری یا دائم از ویرایش مقاله درویکیپدیا منع شدهاند. ممکن است تخریب یا تخلف از سیاستها، باعث منع اضطراری یک کاربر شود. در حالیکه تصمیم اخراج بلندمدت یا همیشگی توسط آقای ویلز یا کمیته داوری تخلفات جدی و دامنهدار اتخاذ میشود.
ویکیپدیا از طریق بنیاد ویکیمدیا برپا شد. هزینههای ربع چهارم سال ۲۰۰۵ آن معادل ۳۲۱٬۰۰۰دلار آمریکا بوده که ۶۰٪ آن مربوط به سختافزار است. هماکنون بنیاد ویکیمدیا بر روی کمکهای خصوصی تکیه دارد و از رایزنهای مالی استفاده میکند. رایزنی مالی سال ۲۰۰۷ موجب جمعآوری مبلغی بیش از ۱ میلیون دلار شد.
رئیس پیشین بخش ویرایشویکیپدیا،لری سنگر گفته است وجود مجوزجیافدیال (GFDL) «بهعنوان ضمانت آزادی، انگیزه خوبی برای کار در یک دانشنامه آزاد است.» پروفسور آندریا سیفولیلی در مطالعهویکیپدیا بهعنوان یک انجمن، اینطور مطرح میکند که: «هزینههای پایین شرکت درنرمافزار ویکی، خود عامل فروگشایی برای توسعه جمعی است و دیدگاه «ساختِ خلاقانه» میزان شرکتپذیری را بالا میبرد».ویکیپدیا را از منظر تجربهای اجتماعی درآنارشیسم یادموکراسی نیز مورد بررسی قرار دادهاند. بنیانگذار آن اینگونه پاسخ میدهد که حتماً قرار نیست اینطور باشد اگرچه ممکن است دستاوردش این بوده باشد. در جستجویی که داخلویکیپدیا انجام شد صفحهای پیدا شد که نویسنده آن اینگونه بیان داشته که ارزش این دانشنامه به خاطر آن است کهویکیپدیا انجمنی اجتماعی است. به این معنا که میتوان از نویسندگان خواست تا از کار خود دفاع کرده یا آن را روشن سازند و بحثها سریعاً قابل مشاهدهاند. ویرایشهای گوناگونویکیپدیا غالباً دارای میزهای مرجعی هستند که اعضای انجمن در آنجا به پرسشها پاسخ میدهند.
جامعهٔ کاربری
تخمین سهم مناطق مختلف جهان در مشارکت در نسخههای مختلف ویکیپدیا
ویکیپدیا به عنوان یکدانشنامهآنلاین همزمان به بسیاری اززبانها نوشته میشود و همکاران آن افرادی از سراسر جهان هستند و هر کسی میتواند به رشد آن کمک کند. این دانشنامه از زمان تولد تاکنون، رشد بسیار سریعی داشته و بزرگترین وبگاه دانشنامهای با بیش از۸۰ میلیون بازدیدکننده در ماه است و بیش از۹۰٬۰۰۰ کاربر فعال دارد که بر روی بیش از۱۸٬۰۰۰٬۰۰۰ مقاله به۲۷۰ زبان کار میکنند.
در یک مقالهٔ تحقیقاتی منتشرشده در سال ۲۰۱۲ درپلاس وان، طاها یاسری و همکاران خود با بررسی میزان مشارکت کاربران در طول شبانهروز سهم مناطق جهان را در ویرایش چند نسخهٔ مختلف ویکیپدیا تخمین زدند. این بررسیها نشان دادند برای مثال غالب مشارکتهای انجامشده درویکیپدیای فارسی از اروپا و آمریکای شمالی بوده است. یا مثلاً ۵۰٪ ویرایشهای انجامشده ازآمریکای شمالی درویکیپدیای انگلیسی بودهاند و برایویکیپدیای انگلیسی ساده این مقدار ۲۵٪ بوده است.[۳۴]
منتقدان بر این باورند که مجوز ویرایش همگانی،ویکیپدیا را دانشنامهای غیرقابل اعتماد ساخته است. فیلیپ بردلی در مصاحبهای که با روزنامهگاردین در سال ۲۰۰۴ انجام داد گفت که او هرگز ازویکیپدیا استفاده نمیکند و «هیچ کتابدار دیگری را نمیشناسد که این کار را انجام دهد. مشکل اصلی عدم وجود قدرت کنترلکننده درویکیپدیا است. در کتب منتشرشده، ناشر باید تضمین کند که اطلاعات کتابش درست است زیرا امرار معاش او بستگی به آن دارد. اما با وجود چیزی مثلویکیپدیا همه آن بر باد میرود.» تد پاپاس رئیس ویرایشگران دانشنامه بریتانیکا در مصاحبهای با گاردین اینطور میگوید که: «فرضیهٔویکیپدیا بر این استوار است که پیشرفت مداوم به کمال میانجامد. این فرضیه هیچگاه ثابت نشده است.» دانا بوید در سال ۲۰۰۵ در بحثی پیرامونویکیپدیا بهعنوان یک منبع دانشگاهی اینطور میگوید که «ویکیپدیا هیچگاه یک دانشنامه نخواهد شد ولی حتماً در آینده تبدیل به منبع گستردهای از دانش میشود که برای اهداف مختلف ارزش زیادی خواهند داشت.» با اینحال هنوز هم دانشنامههای سنتی حق خود میدانند که هیچ مسئولیتی در قبال خطاهای احتمالی به گردن نگیرند.
رابرت مکهنری ویرایشگر سابق بریتانیکا در مقالهای تحت عنوان «دانشنامهٔ مورد اعتماد»ویکیپدیا را مورد انتقاد قرار داده است و مینویسد «هر چند که ممکن است مقالهای درویکیپدیا به درجه اعتبار بالایی دست یابد ولی تا ابد در معرض تغییر دخالتکنندگان بیاطلاع یا کمسواد قرار خواهد داشت.» آرون کرون مقاله تکذیبیهای در رد روشهای مکهنری نوشته و آنها را FUD که نوعی فن تجاری به حساب میآید و در زبان انگلیسی مخفف سه واژه به معنای «ترس، عدم اطمینان و شک» است اطلاق کرده است. رئیس بخش تحریریهٔ سابق، لَری سَنگر، در اواخر سال ۲۰۰۴ ازویکیپدیا به دلیل داشتن ماهیت «ضد نخبه» که باعث رد بازنگری رسمی میشود و در نتیجه موجب کاهش اعتبار مقالههای آن میشود انتقاد کرد.
ویکیپدیا را به خاطر فراگیر نبودن مورد اتهام قرار دادهاند؛ زیرا ماهیت آن داوطلبانه است و میتواند بازتاب جانبداریهای جهتدار نویسندگان آن باشد. دال هویبرگ رئیس بخش تحریریه دانشنامهٔ بریتانیکا اینطور بیان میدارد که «مردم دربارهٔ چیزهایی مینویسند که به آنها علاقه دارند در نتیجه بسیاری از موضوعات پوشش داده نمیشوند ولی وقایع خبری با همه جزئیاتشان ذکر میشوند. مدخل مربوط بهتندباد فرنسس پنج برابر بزرگی مدخل مربوط بههنر چین است و مدخلخیابان کورونیشن دو برابر مدخل مربوط بهتونی بلر است.» لری سنگر رئیس بخش سابق ویرایش نیوپدیا در سال ۲۰۰۴ گفت: «هنگامی که به یک مسئله نسبتاً تخصصی میرسیم (که خارج از علاقه مردم است) اعتبار مقالهها بسیار غیرقابل اعتماد میشود.»
در مه سال ۲۰۰۵ (خرداد ۱۳۸۴) مثال هویبرگ صحت خود را از دست داد: مقالهٔ مربوط به هنر چین تقریباً سه برابر مقالهٔ مربوط به تندباد فرنسس شد و مقاله مربوط به تونی بلر در حدود ۵۰٪ بزرگتر از مقالهٔ خیابان کورونیشن گردید. این نکته کاملاً روشن است که مقالههایی که در پرسش مطرح شده بودند تنها بهعنوان مثالهایی برای گرایش متمایل نویسندگان آورده شده بودند؛ اگر چه میتوان از این مثالها برای نشان دادن روند رو به تعادل منطقیویکیپدیا استفاده کرد.
ویکیپدیابه دلیل اینکه اجازه میدهد مقالههایش ضمن وقایع جاری به روز شوند یا مقالهای بر اساس رویداد روز خلق شوند ستایش شده است. برای نمونه مقالهٔ مربوط بهزلزله اقیانوس هند که اندکی بعد از وقوع آن در ویکیپدیای انگلیسی نوشته شد به سرعت توسط بعضی از مطبوعات چاپ شد. به همین دلیل محدودهٔ موضوعی این دانشنامه میتواند بسیار وسیعتر از بقیه دانشنامهها باشد.
در سال ۲۰۰۵نیچر نتایج یکداوری همتا را که ۴۲ مقاله علمی در بریتانیکا و ویکیپدیا را مقایسه کرده بود منتشر کرد.[۳۵] این پژوهش نتیجهگیری کرد که درجه دقت ویکیپدیا به درجه دقت بریتانیکا رسیده است.[۳۶] مجله تایم مینویسد که سیاست درهای باز که اجازه ویرایش را به همه میدهد مسبب این شده است که ویکیپدیا بزرگترین و احتمالاً بهترین دانشنامه در جهان باشد که این شاهدی بر دیدگاه جیمی ویلز است.[۳۶]
ویرایش دستهجمعی
روند ویرایشیویکیپدیا اینطور فرض میکند که قرار دادن مقالات در معرض ویرایش همگانی باعث صحت مطالب میشود. سانگر پیش از این با اشاره بهقانون لینوس در مورد توسعه متنبازگفته بود: «با داشتن چشمهای زیاد، خطاهای کمتری رخ خواهند داد.». مرورگران زیاد مقالههای ویکیپدیا باعث میشود تا مطالب خرابکارانه و جانبدارانه به سرعت واگردانی شوند.[۳۷]جوی ایتو یکی از شخصیتهای برجستهٔ فناوری در مورد صحت مطالبویکیپدیا اینطور مینویسد که «هر چند این مسئله کمی بستگی به نوع رشته دارد، پرسش این است که آیا مطلبی که از یک منبع اطلاعاتی دقیق به دست میآید درستتر است یا مطلبی که توسط صدها هزار نفر (با امکان ویرایش) دیده شده و هنوز باقیمانده!» در آزمایش غیررسمی که روی تواناییویکیپدیا در کشف اطلاعات غیرصحیح انجام شد، نویسنده اینطور بیان میدارد که این جریان «مکانیسمی حقیقت یاب نیست بلکه بیشتر شبیه مکانیسم رایگیری است، در نتیجه ممکن است مطلبی که اشتباه به «نظر» نرسد صحیح تلقی شود.»
ارجاع به ویکیپدیا
ویکیپدیا تا به حال توسط رسانهها، مراکز علمی و دیگر منابع بهعنوان مرجع یا ضمیمه، مورد استفاده قرار گرفته است. سازمانهای خبری مقالههایویکیپدیا را بهعنوان منبع نام بردهاند یا در گوشهٔ صفحهٔ وب خود، برای کسب اطلاعات بیشتر، ارجاعی به آن گذاشتهاند. بعضی از آنها این کار را بهطور مرتب انجام میدهند. بنابر فهرستی که توسط ویرایشگرانویکیپدیا تهیه شده است، مقالههایویکیپدیا بیشتر از همه جا دررسانههای خبری ذکر شدهاند. در ردههای پایینتر، تحقیقات علمی، کتابها، همایشها و دادگاهها قرار دارند. ارجاعهای زیادی به مقالههایویکیپدیا در بخش «دیدگاههای بهتر» روزنامهٔ علم (Science Journal) قرار گرفته است. اولین ارجاع این روزنامه، پیوندی به مقالهٔ ویکیپدیا تحت عنوان «A White Collar Protein Senses Blue Light» (لیدن، ۲۰۰۲) بود. پس از آن مقالههای زیادی به پیوندهای مشابه ارجاع دادهاند.
ارجاع به ویکیپدیا در رسانههای فارسی
در رسانههای فارسی بسیاری از مقالات ویکیفارسی کپی و منتشر میشود و غالباً منبع آن نیز ذکر نمیشود در پایاننامههای دانشجویی به وفور از منابع ویکیپدیا استفاده میشود با این تفاوت که دانشجو منابع ویکیپدیا را با نام خودش جا میزند و بسیاری از استادان نیز دانسته یا نادانسته مطالب را میپذیرند. همین کار در خصوص مقالههایانگلیسی ویکیپدیا نیز انجام میشود. البته موارد بسیار زیادی نیز بهخوبی منبع ویکیپدیا را میآورند. در سالهای اخیر مراجعه بهویکیپدیای فارسی افزایش چشمگیری داشته که علت آن جلب اعتماد و همچنین مزایای متعددی است که سایت ویکیپدیا از آن برخوردار است. آمار نشان میدهد که در سال ۲۰۰۹ میلادی در حدود نیمی از بازدیدهای کاربران ایرانی از نسخه انگلیسی ویکیپدیا انجام میشده و کمی بیشتر از نیمی از دیگر مراجعات به نسخه فارسی این دانشنامه جهانی بوده است. بررسی همین آمار برای سالهای پیاپی اما حکایت از استقبال فزاینده جامعه ایرانی از نسخه فارسی ویکیپدیا دارد بهطوریکه در سال ۲۰۱۳ در حدود ۷۵ درصد از مراجعات ایرانیان برای کسب اطلاعات از این دانشنامه به نسخه فارسی بوده و نسخه انگلیسی تنها حدود ۲۲ درصد از مراجعات ایرانیان را به خود جلب کرده است.
طی این مدت البته تعداد مقالات نسخهٔ فارسی ویکیپدیا نیز رشد چشمگیری را نشان میدهد بهطوریکه شمار مقالات ایندائرةالمعارف فارسی از مرز ۹۵۰ هزار مقاله[نیازمند منبع] گذشته و از این نظر، زبان پیشرو در میان زبانهایمنطقه خاورمیانه است.[۳۸]
Wikipedia Persian Gulf page روز ملیخلیج فارس دانشگاه دهلی.
فیلترینگ و سانسور
سانسور ویکیپدیای فارسی
بر اساس یک بررسی در ژوئیهٔ ۲۰۱۳ از میان حدود ۳۳۱هزار مقاله ویکیپدیایزبان فارسی ۹۶۳ مقاله در زمینههای سیاست،سکس ومذهب در ایران فیلتر بودند. از این میان بیشترین حجم به مسایل سیاسی و بیش از همه به «انتخابات ۱۳۸۸» و «جنبش سبز» اختصاص داشت.[۳۹] در سال ۲۰۱۵ فیلتر هدفمند مقالات ویکی دربارهٔ موضوعات مذهبی، سیاسی، جنسی یا غیره در ایران برداشته شد اما سرور فایلهای تصویری ویکی درایران به صورت طولانی مدت از دسترس خارج شد و هنوز قابل دسترسی نیست.[نیازمند منبع]
قطع دسترسی به ویکیپدیا در ترکیه
از ساعت ۸ بامداد روز شنبه ۲۹ آوریل ۲۰۱۷ (۹ اردیبهشت ۱۳۹۶) دسترسی به پایگاه اینترنتی دانشنامهٔ ویکیپدیا به همه زبانهای آن، و از آنجمله زبانترکی استانبولی، در این کشور قطع شد. سازمان اطلاعات و فناوری اطلاعرسانیترکیه در بیانیهای اعلام کرد که «بعد از ارزیابیهای فنی و بررسیهای حقوقی بر اساس ماده ۵۶۵۱ قانون نظارت اینترنتی این تصمیم اتخاذ شده است.»[۴۰]خبرگزاری فرانسه به نقل از رسانههای دولتی ترکیه نوشته است که این محدودیت به دلیل ناموفق بودن ویکیپدیا در «حذف محتوای مشوق تروریسم و حاوی اتهام همکاری ترکیه با گروههای تروریستی» صورت گرفته است.جیمی ویلز، بنیانگذار ویکیپدیا در واکنش به این اقدام ترکیه، در صفحهتوئیتر خود تصریح کرد که «دسترسی به اطلاعات ازحقوق اساسی بشر است» و خطاب به مردم ترکیه گفت که «در جدال برای دستیابی به این حق، همواره در کنار شما خواهم بود».[۴۱]
ویکیپدیا در ماه می۲۰۰۴ (خرداد ۱۳۸۳) دو جایزهٔ مهم را از آن خود کرد. نخستین جایزه Golden Nica برای Digital Communities بود که توسطPrix Ars Electronica اعطا شد. این جایزه به همراه ۱۰٬۰۰۰یورو و دعوت ازویکیپدیا به جشنوارهٔ سال بعد PAE Cyberartsاتریش بود. دومین جایزه، Judges' Webby برای بخش «انجمن» بود. همچنینویکیپدیا نامزد جایزه «بهترین کوشش» از سوی Webby شد.
در سپتامبر ۲۰۰۴ (شهریور ۱۳۸۳)ویکیپدیای ژاپنی موفق به دریافت جایزهٔساخت وب (Web Creation) از سوی انجمن تبلیغکنندگانژاپن شد. این جایزه معمولاً به افرادی اعطا میشود که سهم بزرگی در پیشبرد وب بهزبان ژاپنی دارند و این بار جایزه به شرکتکنندگان دائم ویکیپدیای ژاپنی داده شد.
در سال ۲۰۰۶ گزارش تحقیقی مولتیاسکوپ نشان داد کهویکیپدیای هلندی با امتیاز ۸/۱ پس ازگوگل وجیمیل محبوبترین وبگاه اینترنتی بهزبان هلندی بوده است.
همچنین در همین سالویکیپدیای روسی برندهٔ جایزهٔ رانِت (روسی: Премия Рунета) در بخش «دانش و آموزش» شد. این جایزه از طرف دولت اعطا میشود.
همچنین ویکیپدیا جایزهٔ یک میلیون دلاریِمدیریت پروژه را از همایش دکرت صفاجو دریافت کرد.
سازمان ملل متحد
طی سالهای گذشته، ویکیپدیا از طرفسازمان ملل متحد نیز بهعنوان عامل گسترش دانش به صورت مردمنهاد معرفی شده و حتی در راستای رشد و گسترش ویکی به این پروژه کمک شده است.
ویکیپدیا بر این هدف استوار است که دانش میتواند موفقترین چیزی باشد که با مدیریت خود مردم ایجاد میشود.[۴۳]
↑"Top 1000 sites".web.archive.org(به انگلیسی). 2013-08-05. Archived from the original on 5 August 2013. Retrieved2018-12-16.{{cite web}}: نگهداری یادکرد:ربات:وضعیت نامعلوم پیوند اصلی (link)
↑Larry Sanger (November 1, 2005). "The Early History of Nupedia and Wikipedia: A Memoir". In Chris DiBona; Danese Cooper; Mark Stone (eds.).Open Sources 2.0: The Continuing Evolution. O'Reilly Media, Inc. p. 312.ISBN978-0-596-00802-4. RetrievedJune 4, 2011.To be clear, the idea of an open source, collaborative/encyclopedia, open to contribution by ordinary people, was entirely Jimmy's, not mine, and the funding was entirely by Bomis. I was merely a grateful employee; I thought I was very lucky to have a job like that land in my lap.