نیاایلامی یاآغازایلامی (بهانگلیسی:Proto-Elamite) دوره‌ای ازتاریخ ایلام میان سال‌های ۳۲۰۰ تا ۲۷۰۰ پیش از میلاد است.[۱] البته تا ۳۴۰۰[۲] و ۳۵۰۰[۳] پیش از میلاد نیز تخمین زده می‌شود. این دوره که معادل با اواخر دورهبانش است،[۴] با نامشوش سوم نیز شناخته می‌شود.
بازسازی استاندارد توسعه نوشتار و موقعیت آنها.[۵][۶] این احتمال وجود دارد که خط مصری مستقل از خطبین‌النهرین اختراع شده باشد.[۷]
از حدودهزاره نهم قبل از میلاد، یک سیستم مبتنی بر نشانه در بخش‌های مختلف خاور نزدیک باستان مورد استفاده قرار گرفت. اینها به نشانه‌های علامت‌گذاری شده و بعداً پاکت‌های علامت‌گذاری‌شده، که اغلبمهر و موم نامیده می‌شوند، تکامل یافتند.[۱۲][۱۳][۱۴] معمولاً فرض بر این است که اینها مبنای توسعهنیا-ایلامی و همچنین نیا-میخی بوده است (با بسیاری از نشانه‌ها، حدود ۲/۳، درشوش یافت شده است). توکن‌ها پس از توسعه نیا-میخی ونیا-ایلامی در استفاده باقی ماندند.[۱۵][۱۶][۱۷][۱۸]
در این دوره با پیدایش نگارش، ارتباط مستمر بین مراکز استقراری در سراسر فلات ایران تاشهرسوخته در سرحدات ایران و هند وتپه حصار در نزدیکی حدفاصل ایران و آسیای مرکزی برقرار شد و با شکل‌گیری حکومت درانشان، سیستم حسابرسیآغاز ایلامی در سرتاسر فلات ایران گسترش میابد.[۹]
کهن‌ترین دبیرهٔ ایلامی که نیاایلامی یاآغازایرانی[۲۶] نام‌گرفته، نخستین بار به سال ۳۱۰۰ پیش از میلاد[۲۷] در شهرشوش، پایتختایلامیان، در جنوب غربایران بکار گرفته شد. ابداع نگارش در شوش به ۳۳۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد.[۹] بر طبق داده‌های رادیوکربن، قرص‌های نیا ایلامی به احتمال قریب به یقین ۳۰۰۰–۳۳۰۰ سال قبل از میلاد قدمت دارند.[۲۸] همچنین درتپه سیلک،تپه یحیی وتل‌ملیان نیز دبیره‌های حامل این خط یافت شده است.[۲۹]
سفال‌های نیاایلامی یافت شده درتپه سیلک متعلق به آغازهزاره سوم پیش از میلاد است، تاریخی که الواحِ با متون نیاایلامی کشف شده در آنجا متعلق به آن هستند و مهر و موم‌های نخستینِ استوانه ای نیز مربوط به این دوره هستند.[۳۰] درحال حاضر دلیلی برای اثبات دیرینه تر بودنخط آغاز میخی نسبت بهآغاز نگارش ایرانی وجود ندارد.[۲۶]
شباهت‌هایی میان این خط باخط A جزیره کرت توسط محققان یافت شده است.[۳۱] طرفداران نظریه ایلامو دراویدی نیز شباهت‌هایی میان خطوطتمدن دره سند و این خط یافته‌اند.[۳۲] علاوه بر این شواهدی وجود دارد که نفوذ هنری این فرهنگ درتمدن دره سند را تأیید می‌کند، مانند مهرهای استوانه ای و برخی ابزار آرایشی که از نیاایلامیان تقلید شده است.[۳۳] درمصر نیز نفوذ فرهنگ نیاایلامی پیش از سلسله‌های شاهی دیده می‌شود.[۳۳] شواهدی نیز از ارتباطات بین فرهنگ نیاایلامی و فرهنگ‌هایآسیای میانه،جنوب شرقی آناتولی، ومصر وجود دارد.[۳۴]
الواح و قرص‌های نیاایلامی در محوطه‌های باستانی زیر (به ترتیب تعداد) یافت شده است:[۳۵][۳۶][۲۶]
الواح دیگری نیز درتپه حصار وسیلک وچغامیش و … یافت شده‌اند که جزو نیاایلامی طبقه‌بندی نشده‌اند.
دبیرهٔ نیاایلامی دارای بیش از ۱۰۰۰ نشانه است و به‌نظر می‌رسد که باید بخشی از آنواژه‌نگار باشد.
در سال ۲۰۱۲ دکتر جیکوب دال از دانشکده شرق‌شناسی دانشگاه آکسفورد، پروژه‌ای را برای ساخت تصاویر باکیفیت از لوح‌های گلی نیاایلامی و انتشار آنلاین آنها اعلام کرد. او امیدوار است که با این کار، متخصصان علاقمند در سراسر دنیا بتوانند روی رمزگشایی این ۱۶۰۰ لوح کار کنند.[۳۷]
این دبیره هنوز رمزگشایی نشده است، و زبانی را که نمایش می‌دهد هنوز ناشناخته است. اما در چند سال اخیر موج جدیدی از مطالعات برای رمزگشایی این خطوط آغاز شده است.
↑Schmandt-Besserat, Denise, "The Envelopes That Bear the First Writing", Technology and Culture, vol. 21, no. 3, pp. 357–85, 1980
↑Schmandt-Besserat, Denise, "Decipherment of the Earliest Tablets", Science, vol. 211, no. 4479, pp. 283–85, 1981
↑Overmann, Karenleigh A. , "The Neolithic Clay Tokens", in The Material Origin of Numbers: Insights from the Archaeology of the Ancient Near East, Piscataway, NJ, USA: Gorgias Press, pp. 157–178, 2019
↑Denise Schmandt-Besserat, "An Archaic Recording System and the Origin of Writing", Syro Mesopotamian Studies, vol. 1, no. 1, pp. 1–32, 1977
↑Denise Schmandt-Besserat, "An Archaic Recording System in the Uruk-Jemdet Nasr Period", American Journal of Archaeology, vol. 83, no. 1, pp. 19–48, (Jan. 1979)
↑Lieberman, Stephen J. , "Of Clay Pebbles, Hollow Clay Balls, and Writing: A Sumerian View", American Journal of Archaeology, vol. 84, no. 3, pp. 339–58, 1980
↑Schmandt-Besserat, D. , "Tokens at Susa", Oriens Antiquus 25(1–2), pp. 93–125, 1986
↑Schmandt-Besserat, Denise, "The Earliest Precursor of Writing", Scientific American, vol. 238, no. 6, pp. 50–59, 1978
↑Strommenger, Eva, "The Chronological Division of the Archaic Levels of Uruk-Eanna VI to III/II: Past and Present", American Journal of Archaeology, vol. 84, no. 4, pp. 479–87, 1980
↑Hallo, William W. , "Godin Tepe: The Inscriptions", Yale University, 2011
↑Oates, Joan and Oates, David, "The Reattribution of Middle Uruk Materials at Brak". Leaving No Stones Unturned: Essays on the Ancient Near East and Egypt in Honor of Donald P. Hansen, edited by Erica Ehrenberg, University Park, USA: Penn State University Press, pp. 145–154, 2002
↑R. Dyson, "The relative and absolute chronology of Hissar H and the proto-Elamite of Northern Iran", In: Chronologie du Prochc Orient/Relative chrono-logics and absolute chronology 16,000–4,000 BC. CNRS International Symposium, Lyon France, 24–28 Novem-ber, 1986, 13AR Internat. Scr. 379, Oxford, pp. 647–677, 1987
↑BRICE, W. , "A COMPARISON OF THE ACCOUNT TABLETS OF SUSA IN THE PROTO-ELAMITE SCRIPT WITH THOSE OF HAGIA TRIADA IN LINEAR A.", KADMOS, 2(1), pp. 27-38, 1963.
↑David McAlpin: "Linguistic prehistory: the Dravidian situation", in Madhav M. Deshpande and Peter Edwin Hook: Aryan and Non-Aryan in India, p.175-189.
درگاه ایران
